O`zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti
XI-XII asr Qoraqoniylar davridagi maktab va ta’lim-tarbiya
Download 0.82 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Yusuf Xos Hojib.
- XIV-XV asr Oltin Urda va Nugoyli davridagi qaroqalpoq xalqining ta’lim-tarbiyaviy fikrlari.
XI-XII asr Qoraqoniylar davridagi maktab va ta’lim-tarbiya
REJA q. Qoraqaniylar davridagi maktab va ta’limning ahvoli w. Mahmud Kashkariiyning {Devonu lugati turk} asari haqida. Asarda ta’lim-tarbiya asoslari e.
r. Axmad Yugnakiyning {Xibatul-xakayik} asari va asarining Qoraxaniylar hukmronligi davrida ta’limiy axloxiy ahamiyati. t. Axmad Yassaviy hikmatlari.
Adabiyotlar. q. q-t mavzudagi adabiyiotlar w. M.Kashkariiy {Devoni-lugat at turk} Toshkent-qoot e. A.Yassaviy hikmatlari. T-qooq r. Buyuk siymolar, allomalar. T-qoot t. Yusif Xos Hojib. Kutadgu-bilik. T-qoo0
IX asrda Sharxiy Turkistan va Ettisuv xududlarida turli-turli xabilalar yashar edi. X asrniing i0 yillarida u erda kuchli er egaligi davlati tashkil topib, undagi Qoraqoniylar sulolosidan chiqqan hukmdorlar boschilik qilardi. Suloloning asochisi Abudukarim Iatuk bulgan. U hukmronlik qilgan yillarda davlat ikki mustaqil davlatga ajralib ketdi: Qoraqoniylar davrida ishlar arab va fors tillarida olib borilardi. Arab tili ilmiy bo’lib fors tili adabiyot tili edi. Lekin bir qancha hujjatlar turk tili ish qog’ozlari fomoyishlar va axborotlarga faol kirib borganligidan dalolat beradi. Qoraqoniylar hukmronligi davrini turk adabiy tilining vujudga kelishi davri deb hisoblash mumkin. Aftidan bu urinda Movarannaxr va siyosiy tarakkiyotning ahamiyatlari shuningdek unda yashovchi turk xalqlari madaniy rivojlanishidagi silkinishlar ta’sir ko’rsatgan. Ruxoniylar Qoraqoniylar qaror topishida katta rol uynaydilar va ularga amalda Moverennaxr yulini ochib berdilar. Shuning uchun u davlat musulmon diniga alohida g’amxurlik kursatdi, Qoraqoniylar uning ta’siri yayilishi uchun ko’p sharoit yaratib berdi. Maxmud Kashg’ariy. Xalqimizning ta’lim-ta’rbiyaga oid qarashlari, xulq-atvoriga oid hislatlari XIX asrda yashab ijod etgan ulug’ olim, mutafakkir Mahmud Qoshg’ariyning {Devonu lugat turk} asarida keng bayon etilgan. Turkiy xalqlarning qadimgi manbalarida yoshlarga pandu nassihatlar, ugitlaridan iborat ko’p uchraydi. M.Qoshg’ariy bu kitobni q0uy-q0uu yillarda yozgan. Geograf olim Hamidulla Hasanov shunday misol keltiradi: qoqr yil Turkiyaning Diyorbakir shahrida bir beva xotin pulga muhtoj bulib, eki qo’l yozmani keltiradi va e0 liraga sotishni suraydi. Ammo, bu narxga kitobini hech kim olmaydi. Bir kun dukanga keksa kitob muxlislaridan Ali Amri kirib qoladi va bir do’stidan qarz olib kitobni sotib oladi. {Devondagi} qo’shiqlarda tabiat manzaralari oz, va jang tasvirlari, sevgi muhabbat tuyg’ulari, ugit-nasihatlar o’z ifodasini topgan. {Devon} ko’p manbalarda M.Qoshg’ariy qushiklarini xalq orasidan yiqqanligi ta’qidlanadi va g’oyabiy mazmuni tahlil qilinadi. She:rlar ilm olishning qadri, ilimli donishmand kishilarni hurmat qilish mehmondo’stlik, xush xulqlik mardlik va jasurlikni tarqib etuvchi, o’z manfaatini kuzlagan molparast, baxil, ochkuz, dustiga va xalqiga xiyonat kabi sa’lbiy tomonlari qaralaydigan sherlar ko’p uchraydi. Bunday she:rlar turkiy xalqlar qadim-qadimdan boshlab inson shaxsini shakllandirishda ta’lim- tariiyaga katta e:tibor berganligini kursatadi. Ayniqsa, pand-nasihatlarda asosiy o’rinni ilm olishga undan uning foydalari, ilm ahlini hurmat etish tug’risidagi fikrlar egallaydi. Yoshlargaa ilmli kishilarga yaqinlashishi, ulardan ugitlar olishni maslahat beradilar. Uglim senga qoldirdim ugit, Unga amal qil, Olimlarga yaqinlash, bahra olgil tutib dil. Demak ugliga nasihat qilgan ota-ona bilimlii kishilardan yaxshilik kelishiga ishonadi, ammo ularning fikrni eshitib gina qolmay, amalda unga rioya etishni ham uqtiiradi. Lekin ilm-ma’rifat hamda hunar va yaxshi fazilatlarni yaxshi maqsadga yullash kerak deydilar. Olgil uglim, mendan ugit, fazilat ol, Bunda ulug olim buli ilmingni yoy. Mazkur sherlar usha davrda ilm ma’rifatining qay darajada ulug’lanishini shuningdek ma’rifatparvarlik didaktik adabiyotining uzviy kismini tashkil etganini ko’rsatadi. Ular kimlarga hayotda qanday hatti-harakat qilishini o’rgatadi. Bilimli bo’lishi va birga noxush illatlardan saqlanishini zarurligi, manmanlik, maqtanchoqlikning zararli oqiatlari xaqida na’sihat qiladi. Ilm-ma’rifat urgangin, bulma mag’rur Maqtonchoqning sharmandasi chiqdi kur. Yuqoridagi ta’lim-tariyaga oid pand-nasiqatlarga boy sherlar inson turmishining turli tomonlariga oiddir. Inson xayotining abadiy emasligi, shuning ushun ham kishilarga yaqshilik qilish lozimligini yoshlik husniga ishonmoqlik suvga suyanish bilan barobar deydi. {Devonu lug’at} asarida xalqning ta’lim-tarbiyaga oid tajribalari ifodalagan maqollari ham mavjud, maqollarda ham qo’shiqlardagi kabi do’stlik va hamkorlik mehnatga muhabbat, ilm olishga va kasb hunar egallashga undan vatanparvarlik va qonqardoshlik tuyg’usi, tejamkorlikning ahamiyati, isrofgarshilikning oldini olish adolat va adolatsizlik yaqshilik va yomonlikning oqibatlari xulq odob qoidalari, sihat salomatlikni saqlashga oid ugitlar tashkil etiladi. Bularni biz {Devon}da ifodalangan qator maqolalarda ko’ramiz misol {Tirishqoqning labi yog’liq} {Erinchoqning beti qonlik} maqolida tirishqoq odam mehnat qilip, yaqshi taomlar topadi, shunga ko’ra yog’li ovqatlar yeydi, erinchoq dangasar esa, yalqovligi tufayli ishidan qoshadi va pirivgarligi boshiga urib faryot chekadi degan ma’no yotadi, {Odamning olasi ishida, molniki sirtida} maqoli esa dilidagi xiyonatini yashirip, yuzaki yoqilish muomala qiluvchi kishilarga nisbatan aytiladi. {Odobining boshi til} iborasida esa xushko’ngillikning talablaridan biri odobini boshi til ekanligi, shirin so’z kishi martabaga ega bo’ladi degan ma’no yotadi. Shoir o’z so’zlarida esa bosiqlik o’zini tutib olish turmish tajribalari asosida paydo bo’lishni o’qtiradi . Bilim ma’rifatli kishi kibr-xavo manmanliktan uzoq yuradi, unga insonning o’zi ham sababchi deb o’qtiradi. Ilm sari intilishni unga bo’ysinishni kerak bo’lsa kibrini o’zidan nari surishi lozim deydilar. Aqlli odam-deyiladi sherlarida o’tkir bo’ladi, u har qanday o’git nasihatini xuddi yuqorida parvoz etayotgan qushning pasta ovni ko’rgan tezlik bilan pastga sho’ng’ishiga uxshatadi. Aqlli odam zeynining tezligi qush parvoziga xiyoslanadi.
Olshi kishi ugit bersa darhol ukar Hamma zamonlarda ham ilm fan aql ong va tafakkur qiymati og’ir keshgan ular halollik, johillik tomonidan taqxib etilgan.
Dunyo xorib qiladi
Odob gushti buziladi
Erga tegib sudralar Ko’rinib turib diki eng qadimgi davrlarda yaratgan maqolalar ham xalqning ta’lim-tarbiyaga oid donishmandligi o’z ifodasini topgan va o’z axamiyatini hozirgasha yuqotmagan.
Demak, kishilarni mukammallashtirishga xizmat qilgan :{Devon} dagi sheriy barcha maqolalar ezgulikni tarkib qilgan, insonning kamolga etishiga katta ta’sir qilgan. Xulosa qilib aytganda eng qadimgi ma’riyfiy yodgorliklarga insonda eng qadirlanadigan hislat jasurlik, mardlik, adolat, sadoqat, insoniylik xushxulklik bo’lgan. Bu hislat o’z-o’zidan moyillanmagan, tabiyat va jamiyatdagi o’zgarishlar iftidoyiy urug’chilik, qabilachilik turmish tarzi buni taqoza etadi. Yusuf Xos Hojib. q. Hayoti va faoliyati kitobi ilmining yaratilganligi haqida qisqasha ma’lumot. Tadqiotchilarning fikriga ko’ra Yusuf Xos Hojibning tarjimoiy xoliga faqat uning o’z asarida yozib qoldirgan ma’lumotlaridan bilamiz xalos. Yusuf Xos Hojibning tug’ilgan joyi Kuz urdi (yani Bolaloxun) ekani ammo uni yozishda turli o’lkalarga safar qilgani va nihoyat uni vatani Qashqarda tugatgani taxmin qilinadi. U o’z asarini yoshi ellikdan o’tganda yozgan. Asarining (q0yo-q0u0) yilda yozib tuganlanganligini , uni sakkiz oyda yozib tugatganligini tahmin etiladi. Yusuf Xos Hojibning {Qutatg’u bilig} asari yt00 baytdan yoki qe000 misrdan iborat. Buyuk mutafakkir asarini yozib tugatgan Qoraxoniy hukmdori Tovgachxon huzriga kelib unga tag’dim etadi . Kitob xonga manzur bulib uning mualifiga Xos Hojiblik unvonni beradi. {Qutadg’u bilig} katta shuxrat qozanadi. Mazkur asarning shuxrat topishi bejiz emas edi. Chunki Yusuf Xos Hojibning o’z davrining yetuk mutafakkuri chuqur ilmli, donishmand kishi edi. U o’z asarida tibiyot, geografiya, riyoziyot, xandala, falsafa, adabiyot, ta’lim-tarbiya fikriga oid fikrlarni bayon etib faylasuf va xomusiy olim sifatida o’zini namayon etdi. Chunchaki u barcha ijtimoiy tabaqalar o’rtasidagi muamala, munosaatlarini eritishi bilan diplomatiyaga oid qoidalar tuzishni yoritadi. Turli kasb egalari kasb- koriga oid talab va jamiyat axloqiy tamoyilarini tarranum etish bilan ta’lim tarbiya soxasi da o’ziga xos usulni yaratadi. Qutatg’u bilig-baxt va saodatga eltuvchi ilm, ta’lim degan ma’noni bildiradi. Demak, asar nomidan ham nasihat, ta’lim-tarbiyaga oid, har tomanlama komil insonni tarbiyalaydi yetuk didaktik asar ekanligi ko’rinib turardi.
w. Asar yaratilgan tarixiy sharoit. Yusuf Xos Hojib X asrning o’rtalarida tashkil topgan Qoraxoniylar hukmdorligi davrida yashab ijod etgan. Qoraxoniylar Sirdaryodan Yettisuvgacha, Shimoliy Farg’ona va butun Sharqiy Turkiston hukimdorligini o’rnatganlar so’ng Mavaraunaxrning ichki xududlariga ham kirib, Qashqardan tortib Kaspiygacha bo’lgan keng maydonda o’z davlatini tarkib topgan edi. Uning markazi Qashqar bo’lib, shimolda Bolasagun, garda Samarqand markazida Urganch yirik shaharlardan hisoblanadi. Qoraxoniylar davlatining ham idora qilish ushun, yurgazadigan siyosati, qonunlari, tarbiya tamoyillari ifodalangan xomus-risola zarur edi. {Qutadg’u bilig} asari shunday zaruriyat tufayli yaratilgan. Bu asarda Qoraxoniylar davlatini mustahkamlash, uning idora usillarini yaratish barcha tabaqat, toyifadagi kishilar qulq atvori, jamiyatda tutgan o’rni davlatni iqtisodiy, ijtimoi, madaniy jihatdan mustahkamlash, davlat mustahkamlashning bosh tayanchi insoniy ma’naviy kamolga yetgazish masalalari qamrab olinadi . Yusuf Xos Hojib bu murakkab vazifani emas, balki tarbiyashunos olim sifatida ham o’zini namayon etdi. Shunga ko’ra u yaratgan {Qutatg’u bilig} asari ta’lim-tarbiya tarixi, uning nazariy masalalari, komil imonni shakillantirishda ayniqsa muhim ahamiyat kasb etadi. {Qudadg’u bilig} asarida hokimiyat koraxoniylar qo’liga o’tish munosabati bilan ta’lim- tarbiyaning ham hokimiyotni mustaxkamlash va taraqqiy ettirish ushun xizmat etadigan o’ziga xos talab va tomoyillarini belgilash zarur edi. Shu uning ham mazkur asar didaktik, yaniy ta’limiy axloqiy uslubda yozildi.
e. Asarning tuzilishi syujeti. {Qutadg’u bilig }asari Sharqda pandnoma yulidagi a’na’naviy kitob tuzish tartibiga rioya qilgan holda tuzilgan. Avval nashriy muqaddima so’ng yuz bobdan iborat kitobning mundarijasi beriladi. Dastlabki o’n bir fasli debacha bo’lib, xasd, na’t va qoraxoniy maxd etish ta’lim maqsadi, bilim olishning ahamiyati, kitobga nom berishi, keksalikdan afsuslanishi kabi fasllardan iboratdir. Un ikkinchi fasldan boshlab asosiy voqea bayon etiladi. Asar tort qaxramon- Kuntug’di-adolad ramzi, vazir-Oyto’ldi davlat va baxt ramzi vazirining o’g’li- Ug’dulmush aql ramzi sifatida, Uzgurmush-vazirining qarindoshi qanoat timsoli o’rtasidagi munozara bir-biriga bog’langan holda bayon etilib, kitobni yozishdan o’z oldiga qo’ygan maxsadga bo’ysindiriladi. Kuntug’di nomli Elig adolat ilan hukmronlik qiladi. U xalq parvar xon. O’z davlatini aql zakovat, bilimga talqib idora etadi va olamga dong taratadi. Oyto’ldi aqlli barkamol yigit, u elining sinovida o’zining aqlliy barkamolligini namayon etib vazirlik lavozimini egallardi, u el-yurtni bashqarayotgan bir paytda o’limi oldidan o’g’liga pand nasihatlar beradi. O’gdulmush otasi o’rnida elning xizmatiga kiradi va aqli zakovati ilimi yaqshi xulq atvori bilan ham elning ham elu xalqning etiborini qozonadi. r. Yusuf Xos Hojibning {Qudadg’u bilig} asarida yetuk inson kamolat yetkizishi masalalari. Mutafakkir kitobining ana’naviy boshlanmasidan kiyiniroq insonning haqiqiy baxti ilmida ekanligini bayon etadi. U bilimli buyuk, o’quvni ulug’ deb ta’riflaydi. Chunki zakovatli inson ulug’ bo’ladi. Bilimli kishi buyuk bo’ladi deb ilimli kishilarni avsil toyfadagi kishilarga qo’shadi. Olim ezgu ishlarni barchasi ilm tufayli amalga oshirilishi mumkinligini aytadi. Yusuf Xos Hojib insonga bilim nechog’lik zarur bo’lsa , kasb-hunar egallashi ham shunchalik muhumligini asarda alohida ta’kidlaydi. Yusuf Xos Hojib insonni kamolga yetkazishning yana bir va eng muhim tamoni uni aqloxiy kamol topshirishi deb qaraydi. Mutaffakir o’zining axloqiy qarashlarini, yani ijtimoiy munosabatlar jamiyatning barcha tabaqalar o’rtasidagi aqloqiy munosabatlarni amaliyotga tayangan holda eritadi. Yusuf Xos Hojib takkaburlik, mag’rurlanish, xushushkonlik, xushvenlik qarshi qo’yadi. Shuningdek amaldorlarning xizmati baland, muruvatli, samiymilik goh katta, goh kishik bo’lsin insonga xos fazilat ekanligini alohida ta’kidlaydi. Yusuf Xos Hojib insonning haqiyqiy kamolga yetishida aqli va aqloqiy tomondan gina emas jismoniy tomondan ham sog’lom bulishi ikromliligiga katta e:tibor beradi . Shuningdek olim insonning turli marosimlar, yig’inlar, uchrashuvlar, ziyofatlarda uzini tutishi, odob qoydalarga rioya etishi haqida ham fikr yuritib, insonning mezmonlik va mehmonlik qoidallari shartlari tartib intizomlari haqida muhim ugitlarini beradi.
Xulosa qilib aytganda, Yusuf Xos Hojib biz tahlil etgan mazkur asari insonni har tamonlama kamolga etkazishning barcha masalalari, o’zining madaniy ifodasini topgan yirik ta’limiy axloqiy dastondir. Olim insonni kamolga etkazish uchun kuyidagilarni nazarda tutadi: q. Aqliy kamolat-bilim va zakovat, o’quvga ega bulish w. Axloqiy kamolat e. Jismoniy kamolat.
Yusif Xos Hojibning bu asari o’zining ilmiy, ma’naviy, tarbiyaviy ahamiyatini shu paytgacha saqlab kelmoqda.
A x m e d Yu g n a k i y
Qoraqaniylar hukmronligi davrida axloqiy jihatdan eng yuksak sanalgan asarlardan biri Axmed Yugnakiyning {Xibatul-xakoyik} (Haqiqat sovgasi) asaridir. Mazkur asar mazmuni o’z davrining ijtimoiy, siyosiy, diniy, axloqiy, iqtisodiy masalalarini tashkil etib, o’nda usha davrdagi ta’limiy axloqiy asarlarda bulgani kabi bilimlilik, adolat, sahovat, muruvvat kabi hissiyotlar ulug’lanadi, etuk insonni tarbiyalash g’oyasi olga suriladi.
Axmed Yugnakiy ismi Axmad, otasining ismi Maxmud, u tug’ilib usgan joy Yugnak ekanligini o’z asarida aytib utdi. Maxmud manbalarga asoslangan holda {Xibatul-xakayik} tugrul Kilich Sipoxsolarbekning nomiga atab yozilishi keltirib uning yozgan vaqti taxminan XII asr oxiri XIII asr boshlariga kelishini ta’qidlaydi. {Kutadgu bilig} kabi bu asar ham, Qoraqaniylar hukmronligi davrida yozilib, mamlakat ma’naviy hayoti muammolariga bog’ishlongan. Uning mazmuni ham didaktik xarakterga ega bulib ,buni {Xibatul-xakoyik} mundarijasining uziyoq kursatib turibdi. Asar qr bobdan iborat. Dostonning dastlabki turt bobi ana’naviyga kura muqadima bulib, beshinchi bobida asosiy qismi belgilangan. Bu boblarda asosan bilimning ahamiyati jaholatning zarari, til odobi dunyoning foniyligi, sahovat va baxillik, kamtarlik hamda axloqning eng muhim xususiyatlari tarannum etiladi.
{Kutadgu bilik} asari kabi Axmad Yugnakiyning {Xibatul xakayik} asarida ham markaziy urinda inson, uni har tomonlama etuk qilib tarbiyalash masalasi turadi. Etuklikning birinchi belgisi bilim bo’lganidek Axmad Yugnakiyning ham asarining birinchi bobidayoq ilm manfaati ilmsizlikning jaholatining zararii haqiida fiikr yuritadi. Adib ilmli kishi bilan ilmsizni bir-biriga taqqoslash vositasida ilm ma::rifatning foydaliligini yuritib beradi.
Ilmli kishi ilm bilan mashhur bulib nomi uchmagan holda, ilmsiz esa hayot bulsa ham nomi ulug’dir, bilim esa kishini yuksakliklarga kutarsa, ilmsizlik tubalikka tushiradi deb ta’kidlaydi.
A.Yugnakiyning {Xibatul xakoyiik} asarida ham boshqa ta’limiy axloqiy asarlar kabi insonni barkamol etishning ikkinchi belgisi bu uning xushxulqindadir deyiladi.
Shuning uchun adib asarda axloqlikning tarkibiy qismi sanalgan tilni tiyish mol dunyoga xirs kuyishning oqibatlari sahovat va baxillik, kamtarlik va kibru havo va ochkuzlik haqida zulm va jinoyat yulidan saqlanishi haqida va halolni farqlay olishi kabi muhim masalalar usida fikr yuritadi. A.Yugnakiy inson axloqligini kursatuvchi muhim belgilaridan birinchisi til odobi deb biladi. Insonda ikki narsa bo’lsa unga muruvvat uning so’zlari yolgan va ko’p so’zlashning oldini olishi yullarini boyyon etadi. Yolg’onchi kishidan uzingni uzoq tut sen umringni tuxsizlik bilan kechir og’iz va tilning bezoni tug’ri so’zdir. So’zni to’g’ri so’zla, dilingni eza de to’g’ri o’zni asalga, insonni davolovchi shifoga uxshatadi. Adib to’g’ri so’zlash bilan birga sir saqlash haqida foydali nasiihatlar beradi. Inson sir saqlash kerakligi hatto do’stiga ham sir aytsa, siri oshkor bulishi mumkinligini chunki kishining o’zida saqlanmagan sir boshqada ham saqlanishi mumkin emasligini insonlarda misollar bilan tushuntiradi.
Asarning turtinchi bo’limi sahovat va baxillik oxibatlariga bog’ishlanadi. A.Yugnakiy ham boshqa mutaffakirlar kabi sahovatni eng ezgu insoniy hislatlardan deb biladi. Saxiylar hamma tomondan uluglanishi, dunyoga inson faqat ezgu nom qoldirishi kerakligini ta’kidlar ekan qullar ichida in:om beruvchi boyisi (quldur o’zi olib boshqalarga bermagan qullarning xutsizdir) deydi. Baxillikni adib davolab bulmaydigan kasallikka uxshatadi. Saxiylikni baxillik ochkuzlik qarama-qarshilik quyiladi. Boyliq to’plab emay ichmay boshqalarga bermay yashab kishilarning mol dunyosi do’stga emas, dushmanga buyurishini aytdi.
A.Yugnakiy kamtarlik va inson etukligini kursatuvchi hislatlardan bulib xibrilik va xarislik insonni tubanlashtiradi. Kim o’zini balandda tutsa uni hech kim hurmat qilmaydi, tavozeb kamtarlik munoyimlik insonning husnidir deydi. U yaxshi xulq odobni shakllantirishi va yoman illatlardan saqlash yullarini tavsiya etadi. Misoli boylik tuplash va mulkonidan ketgan kiilarga mustakil hayot kechirishni maslahat beradi.
Axmad Yugnakiy kishi gunoh qilsa ehtiyot bo’lib muomalada bulishi kerak, foydasiz totishuvlar uluglarning g’azabini keltirsa, kichiklarning xulqini buzadi, deydi. U kishilarni, ayniqsa amaldorlarnii martabaga erishgan kamtar, samimiy bo’lishini marki endi suuo’ estemol qilmaslikni maslahat qiladi. Ulug’likka etishsang engilma, agar atlas kiysang , bo’z kiyganingni unutma.
Adib do’st-dushmanning farqiga etish yaxshi kishilarni do’st tutishni maslahat beradi. Shuning uchun ham do’st tanlashda xato qilmaslikni ta’kidlaydi. Shuningdek doyma yaxshi kishilllar bilan hamkor bulishshni, kishining o’zi ham ezgu yaxshi ish qilib yashasa natijaga erishiisi mumkinligini ta’kidlaydi.
Ba’zi tadqiqotchilar Axmad Yugnakiy asarlarida zamonga norozilik kayfiyatlari mavjudligini aytdi. Lekin adabiyotning kuyidagi misralarning mazmuni u zamondan emas ba’zi kishilarni u xatti xulqidan norozi ekanligini kursatadi.
Xalqdan kuyib zamoningni ayblama, Zamoningni emas balki kishilarni aybla. Xulosa qilib aytganda A.Yugnakiy o’zining insonni kamolga etkazish haqidagi qarashlari bilan pedagogik fikr taraqiyotida o’z urniga ega. U inson kamolatii uchun muhim bulgan ahamiyat va axloqiy qoyda va talablarni o’zida mujasamllashtirgan {Xibatul-xakayik} asarida komil insonni shakllantirishning o’ziga xos tuzilishini aytdi. Bunda u insonni kamolga etkazishning eng muhim va asosiy mezonlaridan biri insonning bilimga ega bo’lishi yoki unga aqliy tarbiya berishi deb biladi. So’ng axloqiy-ma’naviy kamolga etkuzuvchi so’z odobi insondagi halollik, rostguylik, saxiylik, kamtarlik kanoat samimiylik, chinakkam do’st bo’lishini eng muhim insoniy hislatlar sifatida ta’riflaydi va bularga qarama-qarshi bo’lgan jaxolad, baxillik, ochkuzlike, yolg’onchilik, takabburlik, zolimlik, shoshqoloqlik kabi illatlarni qaralab, u yomon oqibadlarni kursatadi. X O’ J A A X M A D YaSSAVI Y. Axmad Yassaviy q0rq yilda Sayramda Ibroxim xonadonida tug’iladi. Etti yoshida otasidan, sung onasidan etim qoladi. U Arslonbob nomli insonning qulida tarbiya oladi. Axmad Yassaviiy ham juda kup tolibi ilm kabi tahsil oladi. U erda mashhur Yusif xamodoniydan suluk adoblarini urganib, sung Turkistongaa qaytadi va o’z tarikatiga asos saladi. U sufiylik o’z tarikatini tarkib etishda she:rlardan foydalonadi. Islom dini axidalarinii va o’z g’oyalarini hismatlaridan ifoda etadi va shu bilan keng omma orasida kirib boradi. Yassaviy hikmatlarining axloqiy falsafiy ilohiy ildizlari tug’ridan-tug’ri Quron g’oyalari Muxammad payg’ambar berib bog’lashadi. Chunki Axmad Yassaviy rostlikni tarkib qiladi, faqat alloooxga tavba bulishga undaydi. Uning hikmatlarida nasihat asosiy urin tutadi. Ularning barchasi sufiylik talavvufdagi haqiqatni bilishi haqli sevishi uchun nafsu dunyodan chekinishdir.
Insondagi har qanday illat xaboxat, u ongidan kurib bilishi kerak ana shunda insonda ba’zi nuqsonlar kayta tiklanadi, deydi. Zero tasavvuf nafs lazzatlaridan voz kechishdir. Nafs ochkuzlik, ug’irlik, jaxolat xudbinlikni keltirib chiqaradi. Shuning uchun kanoat Yassaviy shiori sanaladi. Ozgina kanoat qilishi , shukrlik, halol eyish orqali inson haq bilan {kurinma} oladi, nafsga muto bo’lganlar esa xudbinlikdan qaytmaydi, nafs balosiga uchraydi. Nafslar kechib kanoat pesha qilgan, Har kimm tepsa rozi bbulib busti singan, Yaxshilarga xizmat qilib duo olgan, Andox ochiq shoxshar kuni armoni yuq.
Jondan kechmay xu-xu degan bari yollg’on, Bu gumroling mugmang savol yulla kolgan, Haqni top o’zi pinhon so’zi pinhon, Ul sababdir oltishi uchda nerdim mano. Yassaviy nodonlik tufayli hayotda savodsizlik, diyonatsizlik, ota-ona vauustozlarga hurmatsizlik, ma’naviy shoshkoklik, yovuzlik, takkaburlik rivoj topishii, nodon eng tubann mol bulishini nodonlik, razolat hukm surgan joyda ma’rifat bulmaydigan ulkada mamlakat inxirozga yuz tutadi deydi.
Yassaviy hikmatlarida haqqa etib yulini tarkib qilar ekan, insonni jaholatt botqog’idan halos qilishini ilgari suradi. U shariattida orifbinax bulishi, tarixatda zakif asrar bulishi haqiqatda komil mukammal bulishni ma’rifatda daryo umuman bilimini talab qiladi. Axmad Yassaviy ham ruxiy kamolatga intilganlar, zero u intilgan komillikka etishishi unga muhabbat, shu ishku dardi bilan yashash sabr qanoat, tug’rilik va rostguylik, samimiyat, nafsni tiyish va undan g’olib bbulish, farru fano har bir inson qalbini chirik illatlardan pok etadi. U bir maqsadga inson kamolatigaa turli yullar bilan etishga harakat qilgan.
XIV-XVI asr Temuriylar davrida ta’lim-tarbiyaning ahamiyati. REJA q. XIV-XVI asrlarda Mavaraunnaxrda ta’lim-tarbiya va pedagogik fikrlarning rivojlanishi. w. Temuriylar davrida ta’lim-tarbiya masalalari (qeey-qr0t) e. Ulugbekning ilm-ma’rifat sohasidagi faoliyatlari. r. A.Navoiy ta’lim-tarbiya haqida.
Tayanch tushunchalar: Mavaraunnaxr, fan, ta’lim, tarbiya, ma’rifatparvar.
Adabiyotlar. q. Nq-t mavzudagi adabiyotlar w. Temur tuzuklari. T-qooq e. Navoiy. Maxbub-ul kulub. T-qoio r. buyuk siymolar, allomalar, w-kitob. N-qooy
Mavzu buyicha muammoli savollar. q. XIV-XVI asrlarda Mavaurannaxrda tta’lim-tarbiya qanday rivojlandi w. Temuriylar davridagi maktab va ta’lim-tarbiya jarayoni kanday bo’ldi. e. Amir Temurning {Tuzuk} laridagi pedagogik goyalar r. Ulugbekning ilm-fan olamiga qushgan hissasi qanday bbbo’ldi. A.Navoiyning ta’lim-tarbiyaviiiy fikrlari. A.Navoiy komil insonni shakllantirish haqida nima degan.
mamlakat mugul bosqinchilaridan tozalandi. XIV asrning oxirida XV asrlarda Markaziy Osiyoda feodal munosabatlar yanada rivoj topa boshladi. Markazlashgan buyuk Temur davlatining barpo etilishi bilan Movarounnaxrda yana fan va madaniyat, maorif qaytadan ravnaq topa boladti. XIV asrning uchinchi choraagi va XV asrda Markaziy Osiyoda ekonomika fan vam madaniyat usdi. Amir Temur hukmronligi davrida jahonning kuplab shaharlaridan Samarxandga hunarmandlar, olimu fozillar, sana’tkorlar, muxandislar olib kelindi va ularning boy tajribalari ijodiy mahoratlaridan ilm-ma’rifat, adaniyat, qurilish jabxarida keng foydalonildi. Samarqand vva Xirotda madrasalar, kutubxona va rasadxxona qurildi. Tibbiyot ilmini urganishga qiziqish yanada kuchaydi. Riziyot, taraqqiyot, jugrofiya, tarix, adabiyot, falsafa hamda tarbiyashunoslikka oidbbir kancha ajoyib va muhimasarlar yaratildi. Forobiy, Ibn Sino, Beruniy, Umar Hayyom, Sa’diy meroslarinii, shuningdek yunon-rim madaniyatini urganishga havas kuchaydi. Shuni ta’kidlash joizki Temur va uning izdoshlari, temuriylar davrida fan va madaniyat rivojlandi. Ayniqsa Samarqand va Xirot shaharlari madaniyatt, ilm-ma’rifat markaziga aylandi. Shoxizinda, Guramir maqbarasi, Biybixonim jome masjidi, Registon maydoni va shu singari kuplab madrasa va masjidlarning yirik me:morchilik namunalari bunyod etildi. Ulugbek zamoniga kelib esa matematika, astronomiya kabi fanlar ayniqsa rivoj topdi. Tibbiyott, tarix, adabiyot va shular bilan barobar diniy bilimlarning ham ravnak topishiga katta e:tibor berildi. Oliy maktab-madrasalar qurildi. Buxora, Samarqand va Gijduvonda qurilgan madrasa fan taraqqiiyotida ilmiy markaz bulib qoldi. Buxorodagi madrasa peshtokiga bitilgan kuyidagi yozuvlar haligacha yakkol kuzga tashlanib: {Ilm olmoqqa intilmoq har bir muslim va muslima uchun qarzu farzdir}. Bu davrda uzbek adabiyotida ancha siljiish ruy berdi, Atoiy, Sakkokiy, Xadar Xorazmiy, Lutfiylar tomonidan qimmatli asarlar yaratildi. Shuningdek, tarixiy va adabiy asarlarni uzbekchaga
tarjima qilish ishlari jonlandi. Ulugbek olimlarga xomiylik qilib, fan ahlinii ragbatlantirdi. Uning o’zi, ayniqsa astronomiyaya va matematikaa fanlari buyicha muhim ishlarni amalga oshirddi. Samarqand va uning ushaa davr ilmiy markaziga aylanishi muhim voqea hisoblanadi. Muhammad Taragay-Ulugbek (qeor-qrro) Ulugbek qeor yilning ww martida Eronning garbdagi Sultoniya shahrida bobosi Sahibqiron Amir Temurniiing harbiy yurishi paytida tavallud topdi. U Shohruh mirzoniing tungich ugli bulib, unga Muhammad Taragay ismi berildiyu, lekin uni bobosii alohida mehr bilann {Ulugbek} deb ataybergani uchun uning asosiy ismi Ulugbek bulib qoladi va jahongaa ana shu nom bilan shuhrat tarqatadi. O’rta asrlardan saqlanib qolgan kitoblardan ma’lum bulishicha saltanatgaa vorislar davlatini boshqarishda muayyan tartib-qoydalarr bayon qilingan qullanmalar asosida tayyorlagan. Shulardan biri shahzodalar va xonzodalar bilishi zarur bulgan {Suluk ul-mulk} (Podshohlarga qullanma) kitobidir. Ulugbek maktabi tarixida muhim rol: uynagan boshqa yirik matematik va astronomlardan biri Giosiddin Jamshid ibn Ma’sud edi. U rqy yilidayoq astronomik asboblar tug’risida risola yozgan edi. Bu asboblarning ko’pidan Ulugbek rasadxonasida foydalonilgan. U matematika va astronomiyaga oid bir qancha asarlarning muallifidir. {Zeji jadidi kuragoniy} deb nomlangan Ulugbek astronomiya jadvali O’rta asrlarda lotin tiliga tarjima qilib, Evropa olimlari orasida keng tarqalgan bu fikrimizning yakkol isbotidir.
Komusiy bilimlar sohibi, buyuk mutafakkir Alisher Navoiy fan sa’natining turli sohalari: adabiyot, tarix, til bilimlari, musiqa, tasviriy sa’nat, memorchilik va boshqalarni rivojlantirishga ham katta etibor bergandi. U o’zining {Hamsa}, {Maxbub ul-kulub} kabi yirik ta’limiy-axloqiy asarlarida, shunigdek {Munojat}, {Vakfiya}, {Majollisun nafois} asarlarida hamda Abduraxmon Jomiyning {Arba:iyn} nomli asari tarjimasi {Chixil hadis} (Qirq hadis) kabilarda tarbiiyaga oid o’z qarashlarini ifoda etadi. Navoiy o’z davrining ilgor, ma’rifatparvar allomasi sifatida islomdagi ta’lim-tarbiya aqidalari, o’zidan ilgari utgan mutafakkirlarning qarashlarinii ana’naviy tarzda davom ettirdi. Ayniqsa, inson kamolatida ilm-fanning urni, aql-idrokining ahamiyati, aqliy tarbiyaning mohiyatini yoritib b:eradi. Navoiy {Maxbub ul-kulub} asarining birinchi qismida turli tabaka kishilari haqida fikr yuritar ekan, ularning ma’naviy qiyofalariga alohida etibor beradi. Padshohlar adolat bilan ish yuritar ekanlar mamlakatda tinchlik, osoyishtalik, obodonchilik, tto’qlik hukm surishi, uning xizmatlari ham shohga qarab insof bilan ish yuritish haqida gapiradi. Turli kasb egalari haqida fikr yuritar ekan, har bir kasb egasining mahorati, vijdoni, xulq-odobiga alohida tuxtab utadi. Masalan, tabiblarnii {tabibga o’z ishida mahorat va kasallar holiga shafqat va ular tabiati uygun donishmond, dono bulishii kerak} deydi. Navoiy fikrini davom ettirib: so’zida yumshoklik va kungil ovlashlik, o’zida hayot va xushfe:llik bulsin deydi. Navoiy insonning axloqiy hislatlari, yaxshi fe:latvorlik xususida tuxtob utar ekan, avvalo har bir insoniy fazilatning ta’rifini beradi. U kishi fe:llarga qanoat, sabr, odab, ishq va vafo, sahovat, himmat, karam muruvvat, yuyumshok, kungillik kabi hislatlarnii kiritib, har birining ta’rifidan sung tanbeh va hikoyatlar vositasida o’z fikrini tuldiradi. Navoiy yuqorida zikr qilib utilgan hislatlarga ta’rif berish bilan birga ularga qarama-qarshi bulgan yomon illatlar tugrisda so’z yuritadi va ulardan qutulish yullarini ham bayon qiladi. Axloqlilikning eng muhim mezoni sanalgan odob haqida fikr yuritar ekan: {Odob kichik yoshtagilarni uluglar duosiga sazovar etadi va u duo barakati bilan umrbod bahramand buladi. Odob kichkinalar mehrinii uluglar kungliga soladi va u muhabbat kungilda abadiy qoladi} Qanoatni sharaf va izzatning tantanasi desa, davlatli ta’magirni xor va pastkash deb ataydi. Shuning uchun yoshlikning nafs, istagidan uzini tiyish, shuningdek takkaburlik, manmanlik faqat o’z foydasini ko’zlab ish yuritish, yolgonchilik, nodon va jahillik, ikkiyuzlamachilik, ta’magirlik, shoshma-shoshlik, hasad, g’iybat, bachkanalik, yalqovlik, haromdan hazar qilmaslik kabi illatlani qoralab, ulardan xalos bulish yullarini ham bayon etadi. Ushbu tanbeh yuqorida keltirilgan fikrmizga dalildek tuyuladi. {Dardlik kungill- shulalik chiroq, yoshlik kuz-buloq, tuya qushga yuk ortib kuchsa bulmas, ut ishi kovutmoq, el ishi sovurmoq, oshning ta’mi tuz bilan, kishi yaxshiligi so’z bilan, sog’liq tilasang kup dema, izzat tilasang ko’p dema, yaxshi kiyim tanga ziynat, ta’magirdan yaxshilik tilama, gadoydan pul surama, baxilning omonat asrashi ajab, yaxshiliq qiluvchining xiyonat qilishi ajab, buzuki iflosdan xayo tilama, zolimdan vafo tilama. Uning kuyidagi ruboyisi esa guyo ana shu yaman illatlarning insoniy ma’naviy ulimga olib borishi mumkinligi haqidagi hukmdek tuyuladi. Uch fe:l erur kishiga kotil oxir, Kotillik, aro zaxri xaloxil oxir, Buxl angla birin, birin havo bil oxir, Kil ujbni hamm alarga doxil oxir. Navoiy tasavvurlaridagi komil insonga xos eng yuksak fazilatlarga: ijodkorlik, qobiliyatli, ilm-fanga muhabbati kiradi. Chunki boxit hayotga intilgan Navoiy fikricha aql qobiliyatii, dono inson o’zining kuch quvvatiga aqlu zakovatiga ishonadi. Shuning uchun Navoiy ilm-fanning ahamiyatini yoritib berar ekan, ilmni qorong’ulikni yoritadigan chiroq, hayot yulini nurofshon etadigan quyosh, odamlarning haqiqiy qiyofasini kursatadigan olim sifatida ta’riflaydi. Bu fikrni {Nazmul javoxir{ asarida: Kim ollim esa nuqtada barxak de oni, Gap bazm tuzar bixishti mutlax de oni, Har kimsaki yuq ilmga anga axmoq de oni, Majlisdaki ilm bulsa uchmas de oni.
Yoki ilmli, oqlli odam o’z maqsadiga erishish uchun qanday qiyinchilikka ham chidoydi, kim ilmni o’ziga tayanch qilib olsa, u hech qachon qoqilmaydi, xor bulmaydi va ilmning vazifasi inson baxt-saodatiga xizmat qilishdir deb ta’kidlaydi. Demak, Alisher Navoiy o’zining badiy asarlari bilan bir qatorda ta’limiy-axloqiy asarlarida o’zi orzu etgan komil insonga xos axloqiy fazilatlari deb qanoat, adolat, sahovat, ximmat, muruvat, vafo, tug’rilik, rostguylik va boshkalarni tushungan, ana shu hislatlar tarkib topgan insonga yomonlik razilik bulmasligi, bunday inson yashagan jamiyat ham ravnaq topishi, barcha xalq baxt-saodatga erishish mumkin, deb hisoblagan. Xulosa qilib aytganda, Alisher Navoiyning komil insonni shakllantirishga oid fikrlari, uning tta’limiy-axloqiy qarashlari pedagogik fikr taraqqiyotida muhim ahamiyat kasb etadi. Allomaning qarashlari o’zidan oldin o’tgan olimlarning bu boradagi ilgor ta’limotiga, shuningdek, komil insonnni tarbiyalashga oid ana’naviy Shark xalqlari ta’lim tarbiya yuriklariga asoslanadi. Alisher Navoiy u ta’lim-tarbiya masalalariga alohida e:tibor berar ekan, tarbiya jarayonlarini, vositalarini, talablarini kursatadi. U ta’limda ilmiylikka asoslanganlik tarixiylik kabi talablarni asos qilib oladi. O’z davridagi musulmon maktablarini yutuk va kamchiliklarini tahlil etadi. U o’qituvchi haqida gapirar ekan, muallim o’z shogirdlarini ham o’zi ta’lim berayotgan fanni ham sevgan bulishi zarur deydi. O’ziga ham o’quvchiga ham talabchang bulishni uqtiradi. Navoiy o’qituvchini jamiyatda obruli va hurmatga loyiq inson deb bilib, shogirdlar muallimni vatandek juda hurmat qilishlarini e:zozlashlarini uqtiradi. AMIR TEMUR. XIII asr olarida Chingizxon istilosi va qilgan yovuzliklarii natijasida Markaziy Osiyoning iqtisodiy va ijtimoiy hayotida talofat yuz berdi. Shaharlarr sugorish inshoatlarii vayron buldi, olimlar quvgin qilindi. Xalq Chingizxon zulimiga qarshi quzg’oldi, unga bulgan nafrati ifodalangan {Guldursin} kabi afsonalarni yaratdi. Badiy adabiyotda Baguziyning {Kissom Rabguziy} kabi islom dini targib qilingan asarlar yozildi. XIV asrning O’rtalarida Markaziy Osiiiyoda mayda feodal hakimlar O’rtasida nizo kuchaydi, iqtisod mushkullashti, siysatga katchiietlikka avj oldi. Ana shunday paytta Amir
Temur siyosat maydoniga chiqdi. U qeu0-qr0t yillar davomida mamlakatni mugullar zulmidan ozad qildi, xonlar o’rtosidagi nizolarga chek quydi. Amir Temur zamonida tarix ilmi, tarixshunoslik sohasida muhim ishlar qilindi. Masalan, Abdurazox Samarqandiyning (qrqe-qriw) Matla: as-sa:diyn va majma: al-baxroy, {Ikki saodatli yulduzning chiqishi va ikki dengizning qushilishi} xofizi Abruning (qeyq-qre0) {Zubdot at- tavarix} asarlari yuzaga keldi. Bu asarlarda Amir Temur va temuriylar faoliyati, mamlakata sodir bulgan madaniy va ijtimoiiy-siyosiy hayotii bayon etildi. Amir Temur saroyida olimlardan Abdujabbor Xorazmiy, Shamsiddin Munshiy, Abdullo Lison, Jamol Xakiy va boshqallar ham xizmat qilib, turli ilm-fanga doiir asarlar yaratib, ularning rivojiga katta hissa qushdilar. Amir Temur o’z shohlik faoliyatida ijtimoiy-siyosiy masalalar bilan birga madaniyat, il- fanning rivojiga alohida e:tibor beradi. Buni mamlakatni boshqarishda olimlar, din ulamolari bilan bulgan muloqati misolida kurish mummkin. Amir Temuur davlat ishlarida Islom dinining nufuz-e:tiboridan foydalondi, Islom dinining ulug namoyandolarini e:zozlab, hurmat qiladi. Umuman Amiir Temurning xalq oldidagi xizmati benihoyat kattadir. XIV-XV asr Oltin Urda va Nugoyli davridagi qaroqalpoq xalqining ta’lim-tarbiyaviy fikrlari. REJA
q. XIV-XV asrlarda qoraqalppoq xalqining ijtimoiy va siyosiy hayoti. w. Sipira jirovning ta’lim-tarbiyaga oid qarashlari e. Asan qayg’ining yoshlar tarbiyasi haqidagi pedagogik qarashlari r. Jiyrenshe sheshenning yoshlarni tarbiyalash va ularni so’zga, chechanlikka o’rgatish haqidagi fikrlari.
Download 0.82 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling