O`zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti


XI-XII asr Qoraqoniylar davridagi maktab va ta’lim-tarbiya


Download 0.82 Mb.
Pdf ko'rish
bet4/8
Sana17.07.2017
Hajmi0.82 Mb.
#11431
1   2   3   4   5   6   7   8
XI-XII asr Qoraqoniylar davridagi maktab va ta’lim-tarbiya 

 

REJA 

 

q. Qoraqaniylar davridagi maktab va ta’limning ahvoli 

w.  Mahmud  Kashkariiyning  {Devonu  lugati  turk}  asari  haqida.  Asarda  ta’lim-tarbiya  

asoslari 

e.

 

Yusuf Xos Hojib hayoti va faoliyati {Kutadgu bilig} ning  yaratilishi 



r.  Axmad  Yugnakiyning  {Xibatul-xakayik}  asari  va  asarining  Qoraxaniylar  hukmronligi 

davrida ta’limiy axloxiy ahamiyati. 

t. Axmad Yassaviy hikmatlari. 

 

 



 

 

Adabiyotlar.  



 

q. q-t mavzudagi adabiyiotlar 

w. M.Kashkariiy {Devoni-lugat at turk} Toshkent-qoot 

e. A.Yassaviy hikmatlari. T-qooq 

r. Buyuk siymolar, allomalar. T-qoot 

t. Yusif Xos Hojib. Kutadgu-bilik. T-qoo0 

 

IX asrda Sharxiy Turkistan va Ettisuv xududlarida turli-turli xabilalar  yashar edi. X asrniing 



i0 yillarida u erda kuchli er egaligi davlati tashkil topib, undagi  Qoraqoniylar sulolosidan chiqqan 

hukmdorlar  boschilik  qilardi.  Suloloning  asochisi  Abudukarim  Iatuk  bulgan.  U  hukmronlik  qilgan 

yillarda davlat ikki mustaqil davlatga ajralib ketdi: 

Qoraqoniylar   davrida ishlar arab va fors tillarida olib borilardi. Arab tili ilmiy bo’lib fors  

tili adabiyot tili edi. Lekin bir qancha hujjatlar turk tili ish qog’ozlari fomoyishlar  va axborotlarga 

faol kirib borganligidan dalolat beradi. 

Qoraqoniylar  hukmronligi    davrini  turk  adabiy  tilining  vujudga  kelishi  davri  deb  hisoblash 

mumkin.  Aftidan  bu  urinda  Movarannaxr  va  siyosiy  tarakkiyotning  ahamiyatlari  shuningdek  unda 

yashovchi turk xalqlari madaniy rivojlanishidagi silkinishlar ta’sir ko’rsatgan. 

Ruxoniylar  Qoraqoniylar  qaror  topishida  katta  rol  uynaydilar  va  ularga  amalda 

Moverennaxr  yulini  ochib  berdilar.  Shuning  uchun  u  davlat  musulmon  diniga  alohida    g’amxurlik 

kursatdi, Qoraqoniylar uning ta’siri  yayilishi uchun ko’p sharoit  yaratib berdi. 



 

 

Maxmud Kashg’ariy. 

Xalqimizning  ta’lim-ta’rbiyaga oid qarashlari, xulq-atvoriga oid hislatlari XIX asrda yashab 

ijod etgan ulug’ olim, mutafakkir Mahmud Qoshg’ariyning {Devonu lugat turk} asarida keng bayon 

etilgan. 

Turkiy  xalqlarning    qadimgi  manbalarida  yoshlarga  pandu  nassihatlar,  ugitlaridan  iborat 

ko’p  uchraydi.  M.Qoshg’ariy  bu  kitobni  q0uy-q0uu  yillarda  yozgan.  Geograf  olim  Hamidulla 

Hasanov  shunday  misol  keltiradi:  qoqr  yil  Turkiyaning  Diyorbakir  shahrida  bir  beva  xotin  pulga 

muhtoj bulib, eki qo’l yozmani keltiradi va e0 liraga sotishni  suraydi. 

Ammo,  bu  narxga  kitobini  hech  kim  olmaydi.  Bir  kun  dukanga  keksa  kitob  muxlislaridan 

Ali Amri kirib qoladi va bir do’stidan qarz olib kitobni sotib oladi. 

{Devondagi}  qo’shiqlarda  tabiat  manzaralari  oz,  va  jang  tasvirlari,  sevgi  muhabbat 

tuyg’ulari,  ugit-nasihatlar    o’z  ifodasini  topgan.  {Devon}  ko’p  manbalarda  M.Qoshg’ariy 

qushiklarini xalq orasidan yiqqanligi ta’qidlanadi va  g’oyabiy mazmuni tahlil qilinadi. 

She:rlar  ilm  olishning  qadri,  ilimli  donishmand  kishilarni  hurmat  qilish  mehmondo’stlik, 

xush  xulqlik  mardlik  va  jasurlikni  tarqib  etuvchi,  o’z  manfaatini      kuzlagan      molparast,  baxil, 

ochkuz,  dustiga  va  xalqiga  xiyonat  kabi  sa’lbiy  tomonlari  qaralaydigan    sherlar  ko’p  uchraydi. 



Bunday    she:rlar  turkiy  xalqlar  qadim-qadimdan  boshlab  inson  shaxsini    shakllandirishda    ta’lim-

tariiyaga  katta e:tibor berganligini kursatadi. 

Ayniqsa,  pand-nasihatlarda  asosiy    o’rinni  ilm  olishga    undan  uning    foydalari,  ilm  ahlini  

hurmat etish tug’risidagi  fikrlar  egallaydi. 

Yoshlargaa ilmli  kishilarga yaqinlashishi, ulardan  ugitlar olishni maslahat beradilar. 

Uglim senga qoldirdim ugit, 

Unga amal qil, 

Olimlarga  yaqinlash, bahra olgil tutib dil. 

Demak ugliga nasihat qilgan ota-ona bilimlii kishilardan yaxshilik kelishiga ishonadi, ammo 

ularning  fikrni eshitib  gina  qolmay, amalda unga  rioya  etishni ham uqtiiradi. Lekin ilm-ma’rifat  

hamda  hunar va  yaxshi fazilatlarni yaxshi maqsadga yullash kerak deydilar. 

Olgil  uglim, mendan ugit, fazilat ol, 

Bunda ulug olim buli ilmingni yoy. 

Mazkur  sherlar    usha    davrda  ilm  ma’rifatining  qay  darajada  ulug’lanishini  shuningdek 

ma’rifatparvarlik  didaktik  adabiyotining  uzviy  kismini  tashkil  etganini  ko’rsatadi.  Ular  kimlarga 

hayotda  qanday  hatti-harakat  qilishini  o’rgatadi.  Bilimli  bo’lishi  va  birga  noxush  illatlardan 

saqlanishini zarurligi, manmanlik, maqtanchoqlikning zararli oqiatlari xaqida na’sihat qiladi. 

Ilm-ma’rifat urgangin, bulma mag’rur 

Maqtonchoqning sharmandasi chiqdi kur. 

Yuqoridagi  ta’lim-tariyaga  oid  pand-nasiqatlarga  boy  sherlar    inson  turmishining  turli 

tomonlariga oiddir. 

Inson xayotining abadiy emasligi, shuning ushun ham kishilarga yaqshilik qilish lozimligini 

yoshlik husniga ishonmoqlik suvga suyanish bilan barobar deydi. 

{Devonu lug’at}  asarida xalqning ta’lim-tarbiyaga oid tajribalari ifodalagan maqollari ham 

mavjud, maqollarda ham qo’shiqlardagi kabi do’stlik va hamkorlik mehnatga muhabbat, ilm olishga 

va  kasb  hunar  egallashga  undan  vatanparvarlik  va  qonqardoshlik    tuyg’usi,  tejamkorlikning 

ahamiyati, isrofgarshilikning oldini olish adolat va adolatsizlik yaqshilik va yomonlikning oqibatlari 

xulq odob qoidalari, sihat salomatlikni saqlashga oid ugitlar tashkil etiladi. 

Bularni  biz  {Devon}da  ifodalangan  qator  maqolalarda  ko’ramiz  misol  {Tirishqoqning  labi 

yog’liq}   {Erinchoqning beti qonlik} maqolida tirishqoq odam mehnat qilip, yaqshi taomlar topadi, 

shunga  ko’ra  yog’li  ovqatlar  yeydi,  erinchoq  dangasar  esa,  yalqovligi  tufayli  ishidan  qoshadi  va 

pirivgarligi  boshiga  urib  faryot  chekadi  degan  ma’no  yotadi,  {Odamning  olasi  ishida,  molniki 

sirtida}  maqoli  esa  dilidagi  xiyonatini  yashirip,  yuzaki  yoqilish    muomala  qiluvchi  kishilarga 

nisbatan aytiladi.  {Odobining boshi til} iborasida esa xushko’ngillikning talablaridan biri odobini 

boshi til ekanligi, shirin so’z kishi martabaga ega bo’ladi degan ma’no yotadi. Shoir o’z so’zlarida 

esa bosiqlik o’zini tutib olish turmish tajribalari asosida paydo bo’lishni o’qtiradi . 

Bilim  ma’rifatli  kishi  kibr-xavo  manmanliktan  uzoq  yuradi,  unga  insonning  o’zi  ham 

sababchi  deb  o’qtiradi.  Ilm  sari  intilishni    unga  bo’ysinishni  kerak  bo’lsa    kibrini  o’zidan  nari 

surishi lozim deydilar. 

Aqlli  odam-deyiladi  sherlarida  o’tkir  bo’ladi,  u  har  qanday  o’git  nasihatini  xuddi  yuqorida 

parvoz  etayotgan  qushning  pasta  ovni  ko’rgan  tezlik  bilan  pastga  sho’ng’ishiga  uxshatadi.  Aqlli 

odam zeynining tezligi qush parvoziga xiyoslanadi. 

 

 

Qush ov ko’rsa, yuksaklardan pastga qular 



 

 

Olshi kishi ugit bersa darhol ukar 



Hamma  zamonlarda  ham  ilm  fan  aql  ong  va  tafakkur  qiymati  og’ir  keshgan  ular  halollik, 

johillik tomonidan taqxib etilgan. 

 

 

Bilimdonlar yoziladi  



 

 

Dunyo xorib qiladi    



 

 

 



Odob gushti buziladi 

 

 



Erga tegib sudralar 

Ko’rinib turib diki eng qadimgi davrlarda yaratgan maqolalar ham xalqning ta’lim-tarbiyaga 

oid donishmandligi o’z ifodasini topgan va o’z axamiyatini hozirgasha yuqotmagan. 


Demak,  kishilarni  mukammallashtirishga  xizmat  qilgan  :{Devon}  dagi  sheriy  barcha 

maqolalar ezgulikni tarkib qilgan, insonning kamolga  etishiga katta ta’sir qilgan. 

Xulosa  qilib  aytganda  eng  qadimgi  ma’riyfiy  yodgorliklarga  insonda  eng  qadirlanadigan  

hislat  jasurlik,  mardlik,  adolat,  sadoqat,  insoniylik  xushxulklik  bo’lgan.  Bu  hislat  o’z-o’zidan 

moyillanmagan, tabiyat va jamiyatdagi o’zgarishlar iftidoyiy urug’chilik, qabilachilik turmish tarzi 

buni taqoza etadi. 



Yusuf     Xos      Hojib. 

q.  Hayoti  va  faoliyati    kitobi  ilmining  yaratilganligi  haqida  qisqasha  ma’lumot. 

Tadqiotchilarning fikriga ko’ra Yusuf  Xos Hojibning tarjimoiy xoliga faqat uning o’z asarida yozib 

qoldirgan ma’lumotlaridan bilamiz xalos. 

Yusuf  Xos  Hojibning tug’ilgan joyi Kuz urdi (yani Bolaloxun) ekani ammo uni yozishda 

turli  o’lkalarga  safar  qilgani  va  nihoyat  uni  vatani  Qashqarda  tugatgani  taxmin  qilinadi.  U  o’z 

asarini  yoshi  ellikdan  o’tganda  yozgan.  Asarining  (q0yo-q0u0)  yilda  yozib  tuganlanganligini  ,  uni 

sakkiz oyda yozib tugatganligini tahmin etiladi. 

Yusuf Xos Hojibning {Qutatg’u bilig} asari yt00 baytdan yoki qe000 misrdan iborat. Buyuk 

mutafakkir  asarini  yozib  tugatgan    Qoraxoniy  hukmdori  Tovgachxon  huzriga  kelib  unga  tag’dim 

etadi . 

Kitob xonga manzur bulib uning mualifiga Xos Hojiblik unvonni beradi. {Qutadg’u  bilig} 

katta shuxrat qozanadi. 

Mazkur asarning shuxrat topishi bejiz emas edi. Chunki Yusuf Xos Hojibning o’z davrining 

yetuk mutafakkuri chuqur ilmli, donishmand kishi edi. U o’z asarida tibiyot, geografiya, riyoziyot, 

xandala,  falsafa,  adabiyot,  ta’lim-tarbiya  fikriga  oid  fikrlarni  bayon  etib  faylasuf  va  xomusiy  olim 

sifatida  o’zini  namayon  etdi.  Chunchaki  u  barcha  ijtimoiy  tabaqalar  o’rtasidagi    muamala, 

munosaatlarini  eritishi  bilan  diplomatiyaga  oid  qoidalar  tuzishni  yoritadi.  Turli  kasb  egalari  kasb-

koriga oid talab va jamiyat axloqiy tamoyilarini tarranum etish bilan  ta’lim tarbiya soxasi da o’ziga 

xos usulni yaratadi. 

Qutatg’u  bilig-baxt  va  saodatga  eltuvchi  ilm,  ta’lim  degan  ma’noni  bildiradi.  Demak,  asar 

nomidan  ham  nasihat,  ta’lim-tarbiyaga  oid,  har  tomanlama  komil  insonni  tarbiyalaydi  yetuk 

didaktik asar ekanligi ko’rinib turardi. 

 

w. Asar yaratilgan tarixiy sharoit. 



Yusuf  Xos  Hojib  X  asrning  o’rtalarida  tashkil  topgan  Qoraxoniylar  hukmdorligi  davrida 

yashab ijod etgan. 

Qoraxoniylar  Sirdaryodan  Yettisuvgacha,  Shimoliy  Farg’ona  va  butun  Sharqiy  Turkiston 

hukimdorligini o’rnatganlar so’ng Mavaraunaxrning ichki xududlariga ham kirib, Qashqardan tortib 

Kaspiygacha  bo’lgan  keng  maydonda  o’z  davlatini  tarkib  topgan  edi.  Uning  markazi  Qashqar 

bo’lib, shimolda Bolasagun, garda Samarqand markazida Urganch  yirik shaharlardan hisoblanadi. 

Qoraxoniylar  davlatining  ham  idora  qilish  ushun,  yurgazadigan  siyosati,  qonunlari,  tarbiya 

tamoyillari ifodalangan xomus-risola zarur edi. 

{Qutadg’u  bilig}  asari  shunday  zaruriyat  tufayli  yaratilgan.  Bu  asarda  Qoraxoniylar 

davlatini  mustahkamlash,  uning  idora  usillarini  yaratish  barcha  tabaqat,  toyifadagi  kishilar  qulq 

atvori,  jamiyatda  tutgan  o’rni    davlatni  iqtisodiy,  ijtimoi,  madaniy  jihatdan  mustahkamlash,  davlat 

mustahkamlashning bosh tayanchi insoniy ma’naviy kamolga yetgazish masalalari qamrab olinadi . 

Yusuf Xos Hojib bu murakkab vazifani emas, balki tarbiyashunos olim sifatida ham o’zini  

namayon etdi. Shunga ko’ra  u yaratgan  {Qutatg’u bilig} asari ta’lim-tarbiya tarixi, uning nazariy 

masalalari, komil imonni shakillantirishda ayniqsa muhim ahamiyat kasb etadi. 

{Qudadg’u  bilig}  asarida  hokimiyat  koraxoniylar  qo’liga  o’tish  munosabati  bilan  ta’lim-

tarbiyaning ham hokimiyotni mustaxkamlash va taraqqiy ettirish ushun xizmat etadigan o’ziga xos 

talab  va  tomoyillarini  belgilash  zarur  edi.  Shu  uning  ham  mazkur  asar  didaktik,  yaniy  ta’limiy 

axloqiy uslubda yozildi. 

 

e. Asarning tuzilishi syujeti. 



{Qutadg’u  bilig  }asari  Sharqda  pandnoma  yulidagi  a’na’naviy  kitob  tuzish    tartibiga  rioya 

qilgan  holda  tuzilgan.  Avval  nashriy  muqaddima  so’ng  yuz  bobdan  iborat  kitobning  mundarijasi 



beriladi. Dastlabki o’n bir fasli debacha bo’lib, xasd, na’t va qoraxoniy  maxd etish ta’lim maqsadi, 

bilim olishning ahamiyati, kitobga nom berishi, keksalikdan afsuslanishi  kabi fasllardan iboratdir. 

Un  ikkinchi  fasldan  boshlab  asosiy  voqea  bayon  etiladi.  Asar  tort  qaxramon-  Kuntug’di-adolad 

ramzi,  vazir-Oyto’ldi  davlat  va  baxt  ramzi  vazirining  o’g’li-  Ug’dulmush  aql  ramzi  sifatida, 

Uzgurmush-vazirining  qarindoshi  qanoat  timsoli  o’rtasidagi  munozara  bir-biriga  bog’langan  holda 

bayon etilib, kitobni yozishdan o’z oldiga qo’ygan maxsadga bo’ysindiriladi. 

Kuntug’di  nomli  Elig  adolat  ilan  hukmronlik  qiladi.  U  xalq  parvar  xon.  O’z  davlatini  aql 

zakovat, bilimga talqib idora etadi va olamga dong taratadi. 

Oyto’ldi  aqlli  barkamol  yigit,  u  elining  sinovida  o’zining  aqlliy  barkamolligini  namayon  

etib  vazirlik    lavozimini  egallardi,  u  el-yurtni  bashqarayotgan  bir  paytda    o’limi  oldidan  o’g’liga 

pand  nasihatlar  beradi.  O’gdulmush  otasi  o’rnida  elning  xizmatiga  kiradi  va  aqli  zakovati  ilimi 

yaqshi xulq atvori bilan ham elning ham elu xalqning etiborini qozonadi. 

r. Yusuf Xos Hojibning {Qudadg’u bilig} asarida yetuk inson kamolat yetkizishi masalalari. 

Mutafakkir  kitobining  ana’naviy  boshlanmasidan  kiyiniroq  insonning  haqiqiy  baxti  ilmida 

ekanligini bayon etadi. 

U  bilimli    buyuk,  o’quvni  ulug’  deb    ta’riflaydi.  Chunki  zakovatli  inson  ulug’  bo’ladi. 

Bilimli  kishi  buyuk  bo’ladi  deb  ilimli  kishilarni  avsil  toyfadagi  kishilarga  qo’shadi.  Olim  ezgu 

ishlarni barchasi ilm tufayli amalga oshirilishi mumkinligini aytadi. 

Yusuf  Xos  Hojib  insonga  bilim  nechog’lik  zarur  bo’lsa  ,  kasb-hunar  egallashi    ham 

shunchalik muhumligini asarda alohida ta’kidlaydi. 

Yusuf Xos Hojib insonni kamolga yetkazishning yana bir va eng muhim tamoni uni aqloxiy 

kamol topshirishi deb qaraydi. Mutaffakir o’zining axloqiy qarashlarini, yani ijtimoiy munosabatlar 

jamiyatning barcha tabaqalar o’rtasidagi aqloqiy munosabatlarni amaliyotga tayangan holda eritadi. 

Yusuf  Xos  Hojib  takkaburlik,  mag’rurlanish,  xushushkonlik,  xushvenlik  qarshi  qo’yadi. 

Shuningdek  amaldorlarning  xizmati  baland,  muruvatli,  samiymilik  goh  katta,  goh  kishik  bo’lsin 

insonga xos fazilat ekanligini alohida ta’kidlaydi. 

Yusuf Xos Hojib insonning haqiyqiy kamolga yetishida aqli va aqloqiy tomondan gina emas 

jismoniy tomondan ham sog’lom bulishi ikromliligiga katta e:tibor beradi . 

   Shuningdek    olim  insonning  turli  marosimlar,  yig’inlar,  uchrashuvlar,  ziyofatlarda  uzini  tutishi, 

odob  qoydalarga  rioya  etishi  haqida  ham  fikr  yuritib,  insonning  mezmonlik  va  mehmonlik 

qoidallari shartlari tartib intizomlari haqida muhim ugitlarini beradi. 

 

Xulosa  qilib  aytganda,  Yusuf  Xos  Hojib    biz  tahlil  etgan  mazkur  asari  insonni  har 



tamonlama  kamolga  etkazishning  barcha  masalalari,  o’zining  madaniy  ifodasini  topgan  yirik 

ta’limiy axloqiy dastondir. Olim insonni kamolga etkazish uchun kuyidagilarni nazarda tutadi: 

q. Aqliy kamolat-bilim va zakovat, o’quvga ega bulish 

w. Axloqiy kamolat 

e. Jismoniy kamolat. 

 

Yusif  Xos  Hojibning  bu  asari  o’zining  ilmiy,  ma’naviy,  tarbiyaviy  ahamiyatini  shu 



paytgacha saqlab kelmoqda. 

 

 



 

A x m e d   Yu g n a k i y 

 

Qoraqaniylar  hukmronligi  davrida    axloqiy  jihatdan  eng  yuksak  sanalgan  asarlardan  biri 



Axmed Yugnakiyning {Xibatul-xakoyik} (Haqiqat sovgasi) asaridir. 

Mazkur asar mazmuni o’z davrining ijtimoiy, siyosiy, diniy, axloqiy, iqtisodiy masalalarini tashkil 

etib,  o’nda  usha  davrdagi  ta’limiy  axloqiy  asarlarda  bulgani  kabi  bilimlilik,  adolat,  sahovat, 

muruvvat kabi hissiyotlar ulug’lanadi, etuk insonni tarbiyalash g’oyasi olga suriladi. 

 

Axmed  Yugnakiy  ismi  Axmad,  otasining  ismi  Maxmud,  u  tug’ilib  usgan  joy  Yugnak 



ekanligini o’z asarida aytib utdi. 

Maxmud manbalarga asoslangan holda {Xibatul-xakayik} tugrul Kilich Sipoxsolarbekning nomiga 

atab  yozilishi  keltirib  uning  yozgan  vaqti  taxminan  XII  asr  oxiri  XIII  asr  boshlariga  kelishini 

ta’qidlaydi. 



 

{Kutadgu  bilig}  kabi  bu  asar  ham,  Qoraqaniylar  hukmronligi  davrida  yozilib,  mamlakat 

ma’naviy hayoti muammolariga bog’ishlongan. Uning mazmuni ham didaktik  xarakterga ega bulib 

,buni {Xibatul-xakoyik} mundarijasining uziyoq kursatib   turibdi. 

Asar  qr    bobdan  iborat.  Dostonning  dastlabki  turt  bobi    ana’naviyga      kura      muqadima  bulib, 

beshinchi  bobida  asosiy  qismi  belgilangan.  Bu  boblarda  asosan  bilimning      ahamiyati  jaholatning 

zarari,  til  odobi  dunyoning  foniyligi,  sahovat  va  baxillik,  kamtarlik      hamda      axloqning    eng  

muhim  xususiyatlari   tarannum   etiladi. 

 

{Kutadgu    bilik}  asari    kabi  Axmad    Yugnakiyning      {Xibatul      xakayik}      asarida      ham 



markaziy urinda  inson, uni har tomonlama etuk qilib tarbiyalash masalasi turadi. 

Etuklikning    birinchi  belgisi    bilim  bo’lganidek    Axmad  Yugnakiyning    ham  asarining    birinchi 

bobidayoq ilm manfaati  ilmsizlikning jaholatining zararii haqiida  fiikr  yuritadi. Adib  ilmli  kishi  

bilan  ilmsizni  bir-biriga  taqqoslash vositasida  ilm ma::rifatning foydaliligini yuritib  beradi. 

 

Ilmli kishi  ilm bilan mashhur  bulib nomi  uchmagan  holda, ilmsiz  esa  hayot bulsa ham 



nomi  ulug’dir,  bilim  esa  kishini  yuksakliklarga    kutarsa,  ilmsizlik      tubalikka  tushiradi      deb 

ta’kidlaydi. 

 

A.Yugnakiyning  {Xibatul  xakoyiik}  asarida      ham  boshqa  ta’limiy  axloqiy    asarlar  kabi 



insonni  barkamol etishning  ikkinchi  belgisi  bu uning  xushxulqindadir deyiladi. 

 

Shuning uchun  adib  asarda  axloqlikning  tarkibiy  qismi sanalgan tilni  tiyish mol dunyoga 



xirs    kuyishning    oqibatlari      sahovat    va  baxillik,  kamtarlik  va  kibru      havo  va  ochkuzlik  haqida 

zulm  va  jinoyat  yulidan  saqlanishi  haqida  va  halolni  farqlay  olishi    kabi  muhim  masalalar    usida  

fikr yuritadi. 

A.Yugnakiy  inson    axloqligini  kursatuvchi  muhim  belgilaridan    birinchisi  til  odobi    deb 

biladi.  Insonda    ikki  narsa    bo’lsa  unga  muruvvat    uning    so’zlari    yolgan  va    ko’p  so’zlashning 

oldini olishi  yullarini boyyon etadi. 

Yolg’onchi kishidan uzingni  uzoq tut sen umringni tuxsizlik  bilan  kechir  og’iz va tilning 

bezoni tug’ri so’zdir. So’zni to’g’ri so’zla, dilingni eza de to’g’ri o’zni asalga, insonni davolovchi 

shifoga  uxshatadi.  Adib  to’g’ri  so’zlash  bilan  birga  sir  saqlash      haqida  foydali  nasiihatlar  beradi. 

Inson  sir  saqlash  kerakligi  hatto  do’stiga  ham  sir  aytsa,  siri  oshkor  bulishi  mumkinligini  chunki 

kishining o’zida saqlanmagan sir boshqada   ham saqlanishi mumkin emasligini  insonlarda misollar  

bilan  tushuntiradi. 

 

Asarning    turtinchi    bo’limi    sahovat  va  baxillik  oxibatlariga    bog’ishlanadi.  A.Yugnakiy  



ham  boshqa    mutaffakirlar    kabi    sahovatni    eng  ezgu    insoniy    hislatlardan    deb  biladi.  Saxiylar   

hamma      tomondan  uluglanishi,  dunyoga  inson  faqat    ezgu      nom    qoldirishi  kerakligini  ta’kidlar 

ekan    qullar  ichida  in:om  beruvchi    boyisi  (quldur  o’zi  olib  boshqalarga  bermagan    qullarning 

xutsizdir) deydi. Baxillikni adib  davolab bulmaydigan kasallikka  uxshatadi. 

Saxiylikni    baxillik    ochkuzlik    qarama-qarshilik  quyiladi.  Boyliq  to’plab  emay  ichmay 

boshqalarga bermay yashab kishilarning mol dunyosi do’stga emas, dushmanga buyurishini aytdi. 

 

A.Yugnakiy kamtarlik va inson  etukligini  kursatuvchi hislatlardan bulib xibrilik va xarislik 



insonni  tubanlashtiradi.  Kim  o’zini  balandda  tutsa  uni    hech  kim    hurmat    qilmaydi,  tavozeb 

kamtarlik munoyimlik  insonning  husnidir  deydi. 

U  yaxshi xulq odobni shakllantirishi va  yoman  illatlardan saqlash yullarini  tavsiya etadi. Misoli 

boylik tuplash  va mulkonidan ketgan kiilarga  mustakil  hayot kechirishni maslahat beradi. 

 

Axmad  Yugnakiy  kishi  gunoh  qilsa  ehtiyot  bo’lib  muomalada  bulishi  kerak,  foydasiz 



totishuvlar uluglarning  g’azabini keltirsa, kichiklarning xulqini buzadi, deydi. U kishilarni, ayniqsa 

amaldorlarnii  martabaga  erishgan  kamtar,  samimiy    bo’lishini  marki  endi  suuo’    estemol  

qilmaslikni maslahat qiladi. 

Ulug’likka  etishsang engilma, agar atlas kiysang , bo’z kiyganingni  unutma. 

 

Adib  do’st-dushmanning  farqiga  etish  yaxshi  kishilarni  do’st  tutishni  maslahat  beradi. 



Shuning  uchun  ham  do’st  tanlashda  xato  qilmaslikni  ta’kidlaydi.  Shuningdek    doyma    yaxshi 

kishilllar    bilan     hamkor  bulishshni,  kishining    o’zi  ham  ezgu  yaxshi    ish    qilib   yashasa  natijaga  

erishiisi mumkinligini  ta’kidlaydi. 


Ba’zi  tadqiqotchilar    Axmad  Yugnakiy  asarlarida  zamonga    norozilik  kayfiyatlari 

mavjudligini  aytdi.  Lekin  adabiyotning  kuyidagi  misralarning  mazmuni  u  zamondan    emas  ba’zi 

kishilarni u xatti  xulqidan norozi ekanligini  kursatadi. 

 

Xalqdan kuyib zamoningni ayblama, 



Zamoningni emas   balki kishilarni  aybla. 

Xulosa    qilib  aytganda  A.Yugnakiy    o’zining    insonni    kamolga    etkazish          haqidagi    qarashlari   

bilan    pedagogik    fikr    taraqiyotida  o’z  urniga  ega.  U  inson    kamolatii    uchun  muhim  bulgan 

ahamiyat  va  axloqiy  qoyda  va  talablarni  o’zida  mujasamllashtirgan  {Xibatul-xakayik}  asarida 

komil  insonni shakllantirishning o’ziga xos tuzilishini aytdi. Bunda u insonni kamolga etkazishning 

eng  muhim  va  asosiy  mezonlaridan  biri  insonning  bilimga    ega    bo’lishi  yoki  unga  aqliy  tarbiya 

berishi  deb  biladi.  So’ng    axloqiy-ma’naviy  kamolga  etkuzuvchi  so’z  odobi  insondagi  halollik, 

rostguylik,  saxiylik,  kamtarlik  kanoat  samimiylik,  chinakkam  do’st  bo’lishini  eng  muhim    insoniy 

hislatlar  sifatida  ta’riflaydi  va  bularga    qarama-qarshi    bo’lgan    jaxolad,  baxillik,  ochkuzlike, 

yolg’onchilik,  takabburlik,  zolimlik,    shoshqoloqlik  kabi  illatlarni  qaralab,  u  yomon    oqibadlarni  

kursatadi. 

X O’ J A    A X M A D     YaSSAVI Y. 

Axmad Yassaviy q0rq yilda  Sayramda   Ibroxim   xonadonida   tug’iladi.  Etti   yoshida   otasidan, 

sung onasidan etim qoladi. U Arslonbob  nomli insonning   qulida  tarbiya oladi. Axmad Yassaviiy 

ham  juda  kup  tolibi  ilm  kabi    tahsil  oladi.    U      erda  mashhur      Yusif    xamodoniydan    suluk 

adoblarini    urganib,  sung  Turkistongaa    qaytadi    va  o’z  tarikatiga  asos  saladi.  U  sufiylik    o’z 

tarikatini  tarkib  etishda    she:rlardan  foydalonadi.  Islom  dini    axidalarinii    va  o’z  g’oyalarini  

hismatlaridan      ifoda  etadi    va  shu  bilan    keng    omma      orasida  kirib  boradi.  Yassaviy  

hikmatlarining  axloqiy  falsafiy  ilohiy  ildizlari  tug’ridan-tug’ri  Quron    g’oyalari  Muxammad   

payg’ambar    berib  bog’lashadi.    Chunki  Axmad  Yassaviy  rostlikni  tarkib    qiladi,  faqat  alloooxga 

tavba  bulishga undaydi. Uning hikmatlarida nasihat asosiy  urin tutadi. Ularning   barchasi sufiylik 

talavvufdagi  haqiqatni  bilishi  haqli  sevishi  uchun  nafsu  dunyodan  chekinishdir. 

 

Insondagi    har  qanday  illat    xaboxat,  u  ongidan  kurib  bilishi  kerak  ana  shunda    insonda  



ba’zi  nuqsonlar  kayta    tiklanadi, deydi.    Zero tasavvuf nafs   lazzatlaridan  voz  kechishdir.  Nafs 

ochkuzlik, ug’irlik, jaxolat  xudbinlikni keltirib  chiqaradi. 

Shuning  uchun    kanoat  Yassaviy    shiori  sanaladi.  Ozgina  kanoat  qilishi  ,  shukrlik,  halol    eyish 

orqali  inson haq bilan {kurinma} oladi, nafsga muto bo’lganlar esa  xudbinlikdan qaytmaydi, nafs 

balosiga uchraydi. 

Nafslar  kechib  kanoat  pesha  qilgan, 

Har kimm   tepsa  rozi bbulib busti singan, 

Yaxshilarga  xizmat  qilib duo olgan, 

Andox  ochiq shoxshar  kuni armoni  yuq. 

 

Jondan  kechmay   xu-xu degan  bari  yollg’on, 



Bu gumroling  mugmang   savol  yulla kolgan, 

Haqni top o’zi  pinhon so’zi pinhon, 

Ul sababdir  oltishi  uchda nerdim mano. 

Yassaviy    nodonlik    tufayli      hayotda    savodsizlik,  diyonatsizlik,  ota-ona  vauustozlarga  

hurmatsizlik, ma’naviy  shoshkoklik, yovuzlik, takkaburlik rivoj topishii, nodon   eng tubann   mol  

bulishini        nodonlik,  razolat    hukm  surgan    joyda  ma’rifat      bulmaydigan    ulkada    mamlakat 

inxirozga yuz tutadi  deydi. 

 

Yassaviy hikmatlarida haqqa  etib  yulini  tarkib  qilar  ekan, insonni  jaholatt  botqog’idan 



halos  qilishini ilgari suradi. U shariattida orifbinax  bulishi, tarixatda  zakif asrar  bulishi  haqiqatda 

komil  mukammal  bulishni ma’rifatda daryo umuman  bilimini talab   qiladi. Axmad Yassaviy ham 

ruxiy  kamolatga  intilganlar,  zero    u  intilgan    komillikka  etishishi  unga  muhabbat,  shu  ishku  dardi 

bilan    yashash  sabr  qanoat,    tug’rilik  va  rostguylik,  samimiyat,  nafsni  tiyish  va  undan      g’olib 

bbulish,  farru  fano  har  bir  inson    qalbini  chirik  illatlardan    pok  etadi.  U  bir  maqsadga    inson 

kamolatigaa turli yullar bilan etishga harakat  qilgan.  



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

XIV-XVI asr Temuriylar   davrida  ta’lim-tarbiyaning  ahamiyati. 

 

REJA 

q. XIV-XVI asrlarda  Mavaraunnaxrda ta’lim-tarbiya va pedagogik fikrlarning  rivojlanishi. 

w. Temuriylar davrida ta’lim-tarbiya masalalari (qeey-qr0t) 

e. Ulugbekning ilm-ma’rifat sohasidagi  faoliyatlari. 

r. A.Navoiy ta’lim-tarbiya  haqida. 

 

 



  Tayanch tushunchalar: Mavaraunnaxr, fan, ta’lim, tarbiya, ma’rifatparvar. 

 

 



Adabiyotlar. 

q. Nq-t mavzudagi  adabiyotlar 

w. Temur tuzuklari. T-qooq 

e. Navoiy. Maxbub-ul kulub. T-qoio 

r. buyuk siymolar, allomalar, w-kitob. N-qooy 

 

 Mavzu buyicha muammoli   savollar. 



q.  XIV-XVI  asrlarda  Mavaurannaxrda   tta’lim-tarbiya  qanday rivojlandi 

w. Temuriylar   davridagi maktab   va ta’lim-tarbiya  jarayoni kanday  bo’ldi. 

e. Amir Temurning  {Tuzuk} laridagi pedagogik  goyalar 

r. Ulugbekning ilm-fan olamiga  qushgan   hissasi qanday bbbo’ldi. 

A.Navoiyning  ta’lim-tarbiyaviiiy   fikrlari. 

A.Navoiy  komil insonni  shakllantirish haqida  nima degan. 

 

 

XIV  asrning  ikkinchi  yarmida    Mavarounnaxrning  feodal  tarkokligiga    barham  berildi, 



mamlakat  mugul bosqinchilaridan  tozalandi. XIV asrning oxirida  XV asrlarda Markaziy Osiyoda  

feodal      munosabatlar    yanada    rivoj      topa  boshladi.    Markazlashgan    buyuk  Temur  davlatining  

barpo etilishi  bilan  Movarounnaxrda yana fan va madaniyat, maorif qaytadan  ravnaq topa  boladti. 

XIV  asrning  uchinchi  choraagi    va  XV  asrda  Markaziy  Osiyoda    ekonomika    fan  vam 

madaniyat usdi. Amir Temur  hukmronligi davrida jahonning kuplab  shaharlaridan   Samarxandga  

hunarmandlar, olimu  fozillar, sana’tkorlar, muxandislar  olib kelindi  va  ularning  boy tajribalari  

ijodiy    mahoratlaridan    ilm-ma’rifat,  adaniyat,  qurilish    jabxarida    keng    foydalonildi.  Samarqand 

vva  Xirotda  madrasalar, kutubxona va rasadxxona qurildi. Tibbiyot ilmini  urganishga   qiziqish 

yanada kuchaydi. Riziyot, taraqqiyot, jugrofiya, tarix, adabiyot,  falsafa  hamda  tarbiyashunoslikka   

oidbbir      kancha    ajoyib  va  muhimasarlar    yaratildi.    Forobiy,  Ibn  Sino,  Beruniy,  Umar  Hayyom, 

Sa’diy meroslarinii, shuningdek  yunon-rim  madaniyatini urganishga  havas kuchaydi. 

Shuni ta’kidlash  joizki Temur  va  uning  izdoshlari, temuriylar  davrida fan va madaniyat 

rivojlandi.    Ayniqsa    Samarqand  va  Xirot    shaharlari  madaniyatt,  ilm-ma’rifat  markaziga  aylandi. 

Shoxizinda,  Guramir  maqbarasi,  Biybixonim    jome      masjidi,  Registon  maydoni  va  shu  singari 

kuplab madrasa  va masjidlarning  yirik  me:morchilik  namunalari  bunyod  etildi. 

Ulugbek    zamoniga    kelib    esa  matematika,  astronomiya  kabi  fanlar    ayniqsa  rivoj  topdi. 

Tibbiyott, tarix, adabiyot  va shular  bilan barobar  diniy bilimlarning ham ravnak  topishiga katta  

e:tibor    berildi.  Oliy    maktab-madrasalar  qurildi.  Buxora,  Samarqand  va  Gijduvonda  qurilgan 

madrasa  fan taraqqiiyotida  ilmiy markaz bulib  qoldi. 

Buxorodagi  madrasa    peshtokiga  bitilgan    kuyidagi  yozuvlar    haligacha    yakkol  kuzga 

tashlanib:  {Ilm  olmoqqa  intilmoq  har  bir  muslim  va  muslima  uchun    qarzu  farzdir}.  Bu  davrda  

uzbek  adabiyotida    ancha  siljiish  ruy  berdi,  Atoiy,    Sakkokiy,  Xadar    Xorazmiy,  Lutfiylar 

tomonidan    qimmatli  asarlar    yaratildi.  Shuningdek,  tarixiy  va        adabiy  asarlarni    uzbekchaga  


tarjima qilish ishlari jonlandi. Ulugbek olimlarga   xomiylik  qilib, fan  ahlinii ragbatlantirdi. Uning  

o’zi, ayniqsa astronomiyaya  va matematikaa  fanlari  buyicha  muhim ishlarni  amalga oshirddi. 

Samarqand va  uning   ushaa  davr  ilmiy markaziga  aylanishi  muhim  voqea   hisoblanadi. 

Muhammad  Taragay-Ulugbek    (qeor-qrro) 

Ulugbek  qeor    yilning  ww  martida  Eronning    garbdagi  Sultoniya  shahrida    bobosi  

Sahibqiron Amir Temurniiing   harbiy  yurishi   paytida  tavallud topdi. 

U Shohruh mirzoniing  tungich  ugli bulib, unga Muhammad Taragay  ismi  berildiyu, lekin   

uni bobosii   alohida mehr bilann {Ulugbek}  deb ataybergani  uchun  uning asosiy   ismi Ulugbek  

bulib  qoladi   va   jahongaa   ana shu nom  bilan    shuhrat  tarqatadi. 

O’rta  asrlardan  saqlanib  qolgan      kitoblardan    ma’lum    bulishicha  saltanatgaa      vorislar   

davlatini      boshqarishda      muayyan  tartib-qoydalarr    bayon  qilingan  qullanmalar  asosida  

tayyorlagan.  Shulardan  biri    shahzodalar  va  xonzodalar    bilishi  zarur  bulgan  {Suluk    ul-mulk} 

(Podshohlarga qullanma) kitobidir.  

Ulugbek   maktabi tarixida  muhim rol: uynagan boshqa yirik matematik va astronomlardan   

biri  Giosiddin Jamshid ibn  Ma’sud edi.  U rqy  yilidayoq  astronomik    asboblar tug’risida  risola 

yozgan  edi. Bu asboblarning ko’pidan Ulugbek rasadxonasida     foydalonilgan.   U matematika va 

astronomiyaga oid bir  qancha   asarlarning muallifidir. {Zeji  jadidi   kuragoniy}  deb nomlangan  

Ulugbek astronomiya jadvali O’rta asrlarda lotin tiliga   tarjima  qilib, Evropa olimlari orasida  keng   

tarqalgan  bu  fikrimizning yakkol isbotidir. 

Alisher   Navoiy (qrrq-qt0q) 

Komusiy  bilimlar  sohibi,  buyuk  mutafakkir  Alisher  Navoiy  fan  sa’natining    turli  sohalari:  

adabiyot, tarix,  til bilimlari, musiqa,  tasviriy sa’nat, memorchilik  va boshqalarni rivojlantirishga 

ham katta etibor bergandi.  U  o’zining {Hamsa}, {Maxbub ul-kulub} kabi   yirik  ta’limiy-axloqiy 

asarlarida, shunigdek {Munojat}, {Vakfiya}, {Majollisun nafois} asarlarida   hamda Abduraxmon  

Jomiyning {Arba:iyn} nomli asari tarjimasi {Chixil  hadis} (Qirq  hadis) kabilarda  tarbiiyaga oid  

o’z qarashlarini  ifoda etadi. 

Navoiy   o’z davrining  ilgor, ma’rifatparvar  allomasi  sifatida   islomdagi   ta’lim-tarbiya 

aqidalari, o’zidan  ilgari  utgan mutafakkirlarning  qarashlarinii  ana’naviy   tarzda  davom  ettirdi.  

Ayniqsa,  inson    kamolatida    ilm-fanning    urni,  aql-idrokining    ahamiyati,  aqliy      tarbiyaning 

mohiyatini   yoritib b:eradi. 

Navoiy {Maxbub  ul-kulub}  asarining  birinchi  qismida  turli tabaka  kishilari haqida  fikr  

yuritar  ekan, ularning  ma’naviy  qiyofalariga  alohida  etibor  beradi.  Padshohlar  adolat bilan ish  

yuritar  ekanlar  mamlakatda    tinchlik,  osoyishtalik,  obodonchilik,  tto’qlik  hukm  surishi,  uning  

xizmatlari      ham    shohga    qarab  insof  bilan  ish    yuritish      haqida    gapiradi.    Turli  kasb  egalari  

haqida  fikr   yuritar   ekan, har bir  kasb egasining mahorati, vijdoni, xulq-odobiga alohida tuxtab  

utadi. Masalan, tabiblarnii  {tabibga o’z ishida mahorat va   kasallar holiga shafqat va ular  tabiati   

uygun    donishmond,  dono  bulishii    kerak}  deydi.  Navoiy  fikrini      davom  ettirib:  so’zida  

yumshoklik va  kungil  ovlashlik, o’zida   hayot   va xushfe:llik  bulsin deydi. 

Navoiy insonning axloqiy  hislatlari, yaxshi  fe:latvorlik  xususida   tuxtob  utar ekan, avvalo  

har bir insoniy   fazilatning  ta’rifini  beradi. 

U  kishi  fe:llarga  qanoat,  sabr,  odab,  ishq  va  vafo,  sahovat,  himmat,  karam  muruvvat, 

yuyumshok, kungillik kabi hislatlarnii  kiritib, har birining   ta’rifidan  sung   tanbeh  va   hikoyatlar  

vositasida  o’z  fikrini  tuldiradi.  Navoiy      yuqorida      zikr      qilib      utilgan    hislatlarga    ta’rif  berish 

bilan  birga  ularga      qarama-qarshi      bulgan      yomon    illatlar    tugrisda      so’z  yuritadi    va    ulardan   

qutulish  yullarini    ham bayon qiladi. 

Axloqlilikning eng muhim mezoni sanalgan odob haqida fikr yuritar ekan:    {Odob  kichik   

yoshtagilarni  uluglar duosiga sazovar etadi va u duo barakati bilan   umrbod   bahramand   buladi. 

Odob  kichkinalar mehrinii   uluglar kungliga   soladi  va u muhabbat  kungilda  abadiy  qoladi} 

Qanoatni    sharaf  va  izzatning  tantanasi  desa,  davlatli    ta’magirni    xor  va  pastkash      deb 

ataydi.    Shuning  uchun      yoshlikning        nafs,    istagidan      uzini    tiyish,  shuningdek    takkaburlik, 

manmanlik    faqat    o’z    foydasini  ko’zlab  ish  yuritish,  yolgonchilik,  nodon  va  jahillik, 



ikkiyuzlamachilik, ta’magirlik, shoshma-shoshlik, hasad, g’iybat, bachkanalik, yalqovlik, haromdan 

hazar qilmaslik kabi illatlani  qoralab,  ulardan  xalos bulish  yullarini   ham bayon etadi. 

Ushbu      tanbeh  yuqorida    keltirilgan      fikrmizga  dalildek      tuyuladi.  {Dardlik    kungill-

shulalik  chiroq, yoshlik  kuz-buloq, tuya   qushga yuk   ortib    kuchsa bulmas, ut ishi  kovutmoq, el 

ishi  sovurmoq,    oshning    ta’mi  tuz  bilan,  kishi  yaxshiligi  so’z  bilan,  sog’liq  tilasang    kup  dema, 

izzat tilasang ko’p  dema,  yaxshi kiyim  tanga ziynat, ta’magirdan  yaxshilik tilama, gadoydan   pul  

surama,    baxilning    omonat  asrashi  ajab,  yaxshiliq  qiluvchining  xiyonat  qilishi  ajab,  buzuki  

iflosdan xayo tilama,  zolimdan vafo tilama. Uning  kuyidagi ruboyisi   esa   guyo  ana shu yaman  

illatlarning insoniy  ma’naviy  ulimga olib  borishi mumkinligi  haqidagi  hukmdek tuyuladi. 

Uch   fe:l erur kishiga  kotil oxir, 

Kotillik, aro  zaxri  xaloxil oxir, 

Buxl angla birin, birin   havo   bil oxir, 

Kil  ujbni   hamm  alarga   doxil  oxir. 

Navoiy    tasavvurlaridagi    komil  insonga    xos    eng    yuksak    fazilatlarga:  ijodkorlik, 

qobiliyatli,  ilm-fanga  muhabbati  kiradi.  Chunki  boxit  hayotga      intilgan    Navoiy  fikricha    aql  

qobiliyatii,  dono    inson      o’zining    kuch  quvvatiga      aqlu    zakovatiga      ishonadi.  Shuning  uchun   

Navoiy      ilm-fanning    ahamiyatini    yoritib  berar    ekan,  ilmni      qorong’ulikni    yoritadigan  chiroq, 

hayot   yulini   nurofshon   etadigan  quyosh, odamlarning  haqiqiy   qiyofasini  kursatadigan   olim 

sifatida ta’riflaydi.  Bu fikrni {Nazmul   javoxir{ asarida: 

Kim ollim esa nuqtada  barxak de oni, 

Gap  bazm tuzar  bixishti mutlax  de oni, 

Har  kimsaki  yuq  ilmga anga axmoq de oni, 

Majlisdaki ilm  bulsa  uchmas de  oni. 

 

Yoki ilmli, oqlli odam o’z maqsadiga  erishish  uchun  qanday qiyinchilikka ham chidoydi, 



kim ilmni  o’ziga  tayanch  qilib olsa, u hech qachon qoqilmaydi, xor  bulmaydi va ilmning  vazifasi 

inson  baxt-saodatiga  xizmat qilishdir deb  ta’kidlaydi. 

Demak,    Alisher  Navoiy  o’zining    badiy    asarlari  bilan  bir  qatorda  ta’limiy-axloqiy  

asarlarida  o’zi  orzu    etgan  komil  insonga  xos    axloqiy    fazilatlari  deb  qanoat,  adolat,  sahovat, 

ximmat,  muruvat,  vafo,  tug’rilik,  rostguylik    va  boshkalarni  tushungan,  ana  shu    hislatlar  tarkib 

topgan  insonga    yomonlik  razilik  bulmasligi,  bunday  inson    yashagan      jamiyat    ham  ravnaq  

topishi, barcha  xalq  baxt-saodatga  erishish mumkin, deb  hisoblagan. 

Xulosa    qilib  aytganda,  Alisher  Navoiyning    komil  insonni  shakllantirishga  oid    fikrlari, 

uning  tta’limiy-axloqiy  qarashlari  pedagogik  fikr  taraqqiyotida  muhim  ahamiyat  kasb  etadi. 

Allomaning      qarashlari    o’zidan    oldin    o’tgan  olimlarning    bu  boradagi    ilgor  ta’limotiga,  

shuningdek,  komil  insonnni  tarbiyalashga  oid  ana’naviy  Shark      xalqlari      ta’lim      tarbiya  

yuriklariga asoslanadi. 

Alisher  Navoiy    u  ta’lim-tarbiya    masalalariga  alohida    e:tibor  berar  ekan,  tarbiya  

jarayonlarini, vositalarini, talablarini  kursatadi. U ta’limda ilmiylikka  asoslanganlik tarixiylik kabi 

talablarni  asos  qilib oladi. O’z davridagi  musulmon  maktablarini  yutuk va kamchiliklarini   tahlil  

etadi.  U    o’qituvchi  haqida  gapirar  ekan,  muallim  o’z    shogirdlarini  ham  o’zi    ta’lim  berayotgan 

fanni  ham    sevgan    bulishi  zarur    deydi.    O’ziga      ham    o’quvchiga      ham  talabchang  bulishni  

uqtiradi.  Navoiy    o’qituvchini    jamiyatda    obruli  va  hurmatga      loyiq  inson  deb  bilib,    shogirdlar 

muallimni vatandek juda  hurmat qilishlarini  e:zozlashlarini  uqtiradi. 

AMIR  TEMUR. 

XIII asr olarida   Chingizxon istilosi  va qilgan  yovuzliklarii natijasida Markaziy Osiyoning  

iqtisodiy    va  ijtimoiy      hayotida    talofat      yuz    berdi.  Shaharlarr    sugorish    inshoatlarii    vayron   

buldi,  olimlar    quvgin  qilindi.  Xalq  Chingizxon  zulimiga  qarshi  quzg’oldi,  unga    bulgan    nafrati  

ifodalangan  {Guldursin}  kabi  afsonalarni  yaratdi.  Badiy  adabiyotda  Baguziyning  {Kissom 

Rabguziy} kabi  islom  dini targib  qilingan  asarlar  yozildi. 

XIV    asrning    O’rtalarida    Markaziy    Osiiiyoda    mayda      feodal  hakimlar    O’rtasida  nizo 

kuchaydi,  iqtisod    mushkullashti,  siysatga    katchiietlikka    avj  oldi.    Ana  shunday  paytta  Amir 


Temur   siyosat maydoniga chiqdi.   U qeu0-qr0t yillar  davomida mamlakatni mugullar  zulmidan  

ozad qildi, xonlar o’rtosidagi  nizolarga  chek   quydi. 

Amir Temur zamonida tarix ilmi, tarixshunoslik  sohasida  muhim ishlar  qilindi. Masalan, 

Abdurazox  Samarqandiyning  (qrqe-qriw)  Matla:  as-sa:diyn  va  majma:    al-baxroy,    {Ikki  saodatli 

yulduzning  chiqishi    va  ikki  dengizning      qushilishi}  xofizi    Abruning  (qeyq-qre0)  {Zubdot    at-

tavarix}  asarlari  yuzaga keldi.   Bu asarlarda  Amir Temur   va temuriylar   faoliyati, mamlakata  

sodir  bulgan madaniy va ijtimoiiy-siyosiy   hayotii  bayon  etildi. 

Amir  Temur  saroyida  olimlardan    Abdujabbor  Xorazmiy,  Shamsiddin  Munshiy,  Abdullo  

Lison,  Jamol    Xakiy  va  boshqallar    ham    xizmat    qilib,  turli    ilm-fanga    doiir    asarlar      yaratib, 

ularning rivojiga  katta hissa   qushdilar. 

Amir Temur  o’z shohlik faoliyatida ijtimoiy-siyosiy masalalar   bilan birga  madaniyat, il-

fanning    rivojiga    alohida  e:tibor  beradi.  Buni  mamlakatni  boshqarishda  olimlar,  din    ulamolari 

bilan bulgan muloqati  misolida kurish mummkin. 

Amir  Temuur    davlat  ishlarida    Islom  dinining    nufuz-e:tiboridan  foydalondi,  Islom  

dinining ulug namoyandolarini e:zozlab, hurmat  qiladi. 

Umuman Amiir Temurning xalq oldidagi xizmati  benihoyat kattadir. 



XIV-XV asr Oltin  Urda   va Nugoyli  davridagi   qaroqalpoq  xalqining   

ta’lim-tarbiyaviy  fikrlari. 

 

REJA 

 

q. XIV-XV asrlarda   qoraqalppoq   xalqining  ijtimoiy  va siyosiy     hayoti. 



w. Sipira  jirovning   ta’lim-tarbiyaga   oid  qarashlari 

e.  Asan  qayg’ining   yoshlar  tarbiyasi  haqidagi pedagogik qarashlari 

r. Jiyrenshe  sheshenning  yoshlarni tarbiyalash  va ularni so’zga, chechanlikka  o’rgatish  haqidagi   

fikrlari. 

 

 

Tayanch tushunchalar.   Jirov, chechanlik, ijtimoiy  hayot,  dunyo  qarash. 



 

 

Adabiyotlar 



Download 0.82 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling