O`zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti

Muommali savollar. 

q. XVIII-XIX asirdagi qaroqalpoq xalqining ijtimoiy va siosiy turmushi qanday bo’lgan. 

w.  Kunxoja sherlaridagi ta’lim-tarbiyaviy  g’oyalar haqida fikrlaringiz. 

e.  Ajinyaz Qusibay o’g’lining pedagogik qarashlari qanday bo’lgan. 

r.  Berdaq  asarlaridagi    ustoz-shogird,  ota-ona  va  bola,  inson  va  jamiyat  muommolarining 

ko’rinish seriyasi qanday bo’lgan.. 

 

XX-asr boshidagi O’zbekistondagi 

maktab va ta’lim-tarbiyaviy fikrlar, Jadidshilik. 

 

REJA 

 

q.Turkistonda jadidshilik oqimining paydo bo’lishi. 

w. Hamza Hakimzada Niyoziyning pedagogik faoliyati va fikrlari. 

e. Avdullo Avloniyning pedagogik qarashlari. 

r. Seyfulgabit Majidovning pedagogik faoliyati. 

 

 

Tayanch tushunchalar, Jadidchilik baddiy ijod, maktab 

 

 

O’zbek xalqining to’ng’ish pedagogi, shoir, adib, dramaturg kompozitor Hamza Hakimzoda 

Niyoziy qiio yili  qy-iyulda Qo’qon shahrida :abib oilasida tug’ilgan.  

Hamza  o’zining  o’qishga  bo’lgan  zo’r  ishtiyoqi  tufayli  qw  yoshidayoq  to’la  xat  savotli 

bo’lib  etishadi  qo00    yilda  madrasaga  kirib  o’qishni  boshlaydi.  Biroq  madrasa  ta’limi  Hamzani 

qanotlantirmaydi.  Shunga  ko’ra  u  mustaqil  so’ratta  Lutfiy,  A.Navoi,  Gulxaniy,  Furqat  asarlarini 

o’qib  o’rganadi  .  Hamza  qoqq  yili  Qo’qonning  Hojibek  gulzorida  maktab  ochib,  yetim  va 

kambag’al  bolalarni  o’qitadi,  o’quvchilar  uchun  {Yengil  adabiyot  },    {O’qish  kitobi},  o’quv 

qurollarini yaratadi. Hamza Xokimzoda Niyoziy w0 yillik o’qituvchilik faoliyati davomida yoshlar 

tarbiyasi masalasida amaliy va nazariy jixatdan muxim g’oyalarni olg’a surdi.. Hamza Hakimzoda 

Niyoziy tashkil etgan maktab chinakamiga  xalq maktablarining daslabgi namunasi edi. Hamza bu 

maktabda  yoshlarga dunyoviy fanlarni o’qitadi aqli,  axloqiy tarbiyaga axamiyat beradi, lekin o’sha 

davirda  jadid  maktabi  nomi  bilan  mashhur  boshqa  maktablar  ham  bo’lgandi.  .Hamzaning  maktabi 

kichik fariq qilardi.  Hamza Hakimzoda Niyoziy  aqli tarbiya haqida so’z yuritar ekan aqliy tarbiya 

orqali  tarbiya  va  jamiyat      qonunlarini  tabiyat  hodisalarini  ular  o’rtasidagi  bog’liqlikni      bilishi 

kerakligini aytadi . Shoir ana shunday ma’lumotga ega bo’lgan va jamiyat, xalq paravonligi uchun 

xizmat  qiladigan  yoshlarni  uetishtirishga  da’vat  etadi.  Hamzaning  fikricha  yoshlarni  shunday 

barkamol  qilib  yetishtirish  uchun    o’qituvchining  o’zi  chuqir  bilimga  ega  bo’lgan,  qobiliyatli  va 

yuksak axloqiy fazilatli bo’lishi kerak 

Hamza  Hakimzoda  Niyoziy  ta’lim-tarbiya  haqida  bildirgan  fikirlarida  bolalarning  sog’lom 

bo’lishiga ham etibor beradi. U ayniqsa ota-onalarining muxim o’rin tutishini ta’kidlaydi, bolaning 

go’zal  axloqiy  bo’lib  kamol  topishi  uchun  oila  muxitida    tarbiyaning  turli  yo’lga  qo’yilishi 

zarurligini  aytadi.  Shoirning  fikricha  bola  odobning  boshida  ota-onadan  oladi,  o’rganadi,  bunga 

jiddiy etibor berilmasa  tarbiya juda qiyin kechadi va yomon oqibatlarga olib borishi aniq ekanligini 

aniq-ravshan bayon etadi. Hamza Xokimzodaning axloqiy tarbiya xususidagi qarashlarida yoshlarni 

insonparvarlik ruhida tarbiyalash ham alohida o’rin  egallaydi. 

Agar  ko’pchilik  jadid  maktablarida  milliy  burjuaziyaga  savodli  mustakillar  tayorlash 

niyatida    boyvatchalar  o’qitilsa,  Hamzaning  talabalari    kambag’al  bolalarning    o’qishini  doimiy 

ta’minlash  niyatida  o’larga  moddiy  yordam  berishni  maqsad  qilib  yordam  jamiyatini  tuzdi.  qoqo 

yilning boshlarida Qo’qondagi q-sonli boqimsiz bolalar uyiga mudir qilib tayinlanadi. qoww-qowr 

yillarda  Qaroqalpoqstonning  Xo’jayli  tumanidagi  q-bolalar  uyining  mudiri  va  o’qituvchisi  bo’lib 

ishlaydi. Hamza qowt-yilning kuzida Fag’ona uezdi maorifi ixtiyoriga  yuboriladi. Bu  yerda u xalq 

kuchi  bilan  yangi  maktab  binosi,  klub,  kutubxona,  choyxona  qurdiradi.  qowy-yili    O’zbekston 

ijroya  komiteti  Hamzaning  badiiy  ijodidagi  muvaffakiyatlarini  va  jamoat  ishidagi  faoliyatini 

takidlab,  {Xalq  shoiri}  degan  faxriy  unvonni  beradi.  Hamza  bir  qator  asarlarida  xalq  maorifi 

tizimini yaratish g’oyalarini olg’a suradi. Uning fikricha, {Insoniy inson qotoriga qo’shish}  insonni 

kamolatga  yetgazish,  insonni  olijanob  fazilatlariga  ega  qilib  yetishtirish  tarbiyaga  bog’liqdir.  

Yuksak kuchga ega bo’lgan tarbiya ilm, hunar tarbiyasini o’z ishiga olgan bir butun jarayon bo’lishi 

kerak.  Demak  maktab  yoshlarini  ilmli,  odobli  qilib  tarbiyalashi    va  hunarga  o’rgatilishi  kerak. 

Hamza  Xokimzoda  Niyoziy  hunar  o’rganishni  keng  ma’noda  tushinadi.  U  maktabda  o’tiladigan 

hunari    koshbchilik,  to’qimachilik,    temirchilik  ,  taxtachilik  emas,  balki  dunyoviy  fanlar  asosida 

yaratilgan  ilm  texnikani  egallashini  hunar  deb  tushinadi.  Hamzaning  fikricha  bolaning  aqliy 

rivojlanishi,  idorasi,  xulq-atvori  umuman  ma’naviy  fazilatlarini  tarbiya  orqali  shakillanadi. 

Bolaning  kim  bo’lib  yetishishi  uning  nasl-nasabiga  emas,  balki  uning  beriladigan  tarbiyasiga 

bog’liqdir yani bolaning o’qishiga qiziqishi, o’qish qobiliyatining rivoji nasl-nasabning emas, balki 

tarbiyaning maxsulidir, deydi. 

Hamza  Hakimzoda  Niyoziy  o’z  pedagogik  qarashlarida  har  bir  inson  jamiyat,  tabiyat  va 

hayvonat  dunyosidan  xabardor  bo’lishi  kerakligi  haqida  so’zlar  ekan,    buning  uchun  ilm-fanlarini 

egallash  zarurligini  ta’kidlaydi.  Uning  fikricha  yoshlardagi  insonparvarlik  kishilarning  qadr-

qimmatini  anglash,  uni  hurmat  qilish  insonning  xuquqlarini  ximoya  etish,  ularga  xurmat  bilan 

muomala qilishdan iborat bo’lishi kerak. 

Yoshlarni  insonparvarlik  ruxida  tarbiyalash  ularga  o’ziga  yaqin  bo’lgan  kishilarga,  avval 

ota-onasiga  samimiy muhabbat tuyg’usini rivojlantirishdanboshlanishi kerak  shu tufayli ham shoir 

o’z pedagogik faoliyatda va odobi ijodida xotin-qizlarni ilm olishga jamiyat ishlarida faol ishtirok 

etishlarigajiddiy  etibor  beradi  .  Hamza  o’zining  xarakter  xususiyatlari  bilan  boshqalardan  ajralib 

turadigan  shaxs  edi.  U  g’ayratli  jasoratli,  tinib  tinchimaydigan  ijodgor  sifatida  ko’z  oldimizda 

gavdalanadi.  Doimo  nimalarnidir  yaratishva  tashkil  qilish,  nimalarnidir  bosh  qo’shib,  faollik 

ko’rsatish  bilan  band  edi.  U  bir  qarasangiz  maktab  ochib    bolalarni  o’qitar,  bir  qarasangiz  guruh 

tuzib, elga kontsert va spektakllar ko’rsatar yana bir qarasangiz Turkiston frontida bo’lib jangshilar  

xizmatida  bo’lar  edi.  hayut  uni  zarur  nuqtalarga  chorlar,  shoir  esa  {laban}  deya  o’zining 

sana’tkorlik,  binobarin  fuqarolik  burchini  ikkilanmastan  ado  etdi.  Hamza  Shoximardonda  bo’lgan 

vaqtida ham o’z ilg’or fikrlarini tartib qiladi. Ammo u bu yerda joylashgan dushmanlari tamonidan 

qowo-yil qi-martda fojiyali xalok qilinadi. 

O’zbek  xalqining  sodiq  farzandi  Hamza  ajoyib  pedagogik,  yozuvchi  kompozitor    sifatida 

o’z  xalqiga  sidqidil  bilan  xizmat  etdi.  U  mexnatkash  xalqini  marifatli  qilish,  yosh  avladlarni  har 

tamanloma  bilimli  qilib  etkazish  yo’lida  hayotini  bag’ishlaydi.  Umuman  Hamza  Hakimzoda 

Niyoziy  respublikamizda  pedagogik  fikrning  rivojiga  salmoqli  hissa  qo’shgan  mohir  pedagog 

shoirdir. 

 

ABDULLA   AVLONIY. 

 

Taniqli  o’zbek  pedagog  olim  Abdulla  Avloniy  qiui-yil  qw-iyulda  Toshkent  shahrining 

Mergancha  mahallasida,  mayda  hunarmand  tukuvchi  oylasida  dunyoga  keladi  ota-onasi  savodli 

kishilar  bo’lganlar.  Avloniy  eski  usul  maktabni  tamomlagandan  keyin  qw  yoshida  madrasaga 

o’qishga kiradi. U  yozda ishlab ota-onasiga  yordam qilar, boshqa vaqtlarda o’qir edi. Uta iqtidorli 

bo’lgan  Abdulla  Avloniy  qt  yoshida  sherlar  yoza  boshladi.  Avloniy  xalq  orasida  ilg’or  fikirlarni 

tarqatishda  ilm  va  ma’rifatni  targib  qilishda    gazeta  jurnallarni  roli  g’oyat  katta  ekanligini  yaxshi 

bilar  endi.  U  qo0u-yili  {Shuxrat}    {Osiyo}  nomli  gazetalar  chiqarib  unga  muxarrirlik  qiladi. 

Avloniy  qo0u-yilda  Toshkenlning  Mirobod  mahallasida  keyinchalik  Dezger  mahallasida  yangi 

usuldagi  maktablar  ochdi.  Maktabdagi  o’quv  jihozlarni  o’zgartirishda,  o’z  kuchi  bilan  parta  va 

doskalar yasadi. Maktabga qabul qilingan bolalarning asosiy qismi kambag’al kishilarning bolalari 

bo’lganligi  uchun,  ularni  kiyim-kechak,  oziq-ovqat,    daftar-qalam  bilan  ta’minlash  maxsadida, 

do’stlarining  ko’magida    {Jamiyati  xayriya}    tashkil  etdi  va  jamiyatga  o’zi  raislik  qiladi. 

{Nashriyot}  shirkatin  tuzib,  Xadrada  {Maktab  kutib  xonasi}  nomli  kitob  dukonini  ochdi 

Avloniyning  maktabi  o’z  oldiga  qo’ygan  maxsad  va  vazifalarga  ko’ra  mashg’ulatlarni  sinf-dars 

tizimi asosida o’z ona tilida olib borilishi bilan eski usul maktablaridan farq qiladi. U o’z maktabida 

bolalarga geografiya, tarix, adabiyot, til, hisob, qandasa hikmat kabi fanlardan muayan ma’lumotlar 

beradi.  Avloniy  {Usuli  jadid}maktablar  uchun  to’rt  qismdan  iborat  {Adabiyot  yohuda  axloq} 

{Ikkinchi  muallim},  {Maktab  gulistoni}  kabi  darslik  va  o’qish  kitoblarini  yaratdi.  Bu  asarlarida 

ham  publitsislik  maqalolarida  dunyo  xalqlari  madaniyatni  ilm-fanni,  maktab  va  muarifni  ulug’lab, 

o’z  xalqini  ilmli,  madaniyatli  bo’lishiga  chaqiradi.  Avloniyning  pedagogika  oid  asarlari  ishida 

Turkiy    guliston  yohu  axloq  asari  XX-asr  boshlari  pedagogik  fikrlari  taraqiyotlarini  o’rganich 

sohasida katta ahamiyatga muolifdir. 

{Turkiy  guliston  yohud  axloq}  asari  axloqiy  va  ta’limiy  tarbiyaviy  asardir.  Asarda 

insonlarni  yaxshilikka  shaqiruvchi,  yomonlardan  qaytaruvchi  bir  ilm  axloq  haqida  fikr  yuritilib 

{Agar bir kishi yoshligida nafsi buzilib, tarbiyasiz, axloqsiz bo’lib o’sadimi, alloxu  akbar, bunday 

kishilardan  yaxshilik  kutmoq,  u  erdan  turib  yulduzlarga    qo’l  uzatmak}  kabidur-deydi.  Uning 

fikricha,  bolalarga  axloqiy  jihatlarining  tartib  topishida  ijtimoiy  muhit  oilaviy  sharoit  va  bolaning 

atrafidagi kishilar g’oyat katta ahamiyatga ega. O’zbek pedagogika tarixida Avloniy birinshi marta 

pedagogika fanini yaxshi bilganligidan dalolat beradi . 

Avloniy bola tarbiyasini nisfiy ravishda quyidagi to’rt bo’limga ajratadi 

q. Tarbiyaning zamoni 

w. Badan tarbiyasi 

e. Fikr tarbiyasi 

r. Axloq tarbiyasi va b haqidagi uning ahamiyati to’g’risida fikr yuritadi . 

{Ta’rbiyaning zamoni} bo’limida tarbiyani yoshlikdan berish zarurligini, bu ishga hammani 

ota-ona, muallim, hukumat va boshqalarning kirishi kerakligini ta’kidlaydi. {Alxosil tarbiya} bizlar 

uchun  yo  hayot,  yo  momot,  yo  najot-yo  halokat,  yo  saodat-yo  falokat  masalasidur-deb  o’qtiriladi, 

Avloniy. 

Tarbiya  xususiy  ish  emas,  milliy,  ijtimoiy  ishdir.  Har  bir  xalqning  taraqqiy    avlodlar 

tarbiyasiga  ko’p  jihatdan    bog’liq,  deb  hisoblaydi  adib.  Tarbiya  zurriyat  dunyoga  kelgandan  

boshlab umrining oxirigacha qadar davom etadi. U bir  qancha  bbosqichdan  oila, bog’cha, maktab 

va jamoatchilik tarbiyasidan tashkil topgan. Avloniy tarbiyaning doirasiga keng ma’noda tushunadi. 

Uni  birgina    axloq  bilan  chegaralanib  ko’ymaydi.  U    birinchi    navbatda  bolaning  sog’ligi  haqida 

g’amqo’rliq  qilishi  lozimligini  uqtiradi.  Avloniy  o’tmish  mutafakkirlari  kabi  yoshlarning  foydali 

kasb  hunarni  egallashga  chaqiradi.  Adib  boylik  ketidan  quvuvchilarni,  ularning  odamgarchilikka  

tug’ri  kelmaydigan  ishlar  bilan    shug’illanayotganligini    kurib,  ulardan  nafratlanadi.  Avloniy 

yoshlarni  boylikka   ruju quymaslikka undaydi, boylikni utkinchi bulutga  uxshatadi. Avloniy yangi 

adabiyot  dasturi  asosida  qooe  yili  o’zbek  maktablarining  VII  sinflari  uchun  {Adabiyot 

xrestomatiyasini}  tuzdi.  Avloniyning  mehnati  yuksak  ta’kidlanib,  unga  o’zbek  madaniyatini 

yuksaltirishda  xodimlar  tayyorlashda,  uzoq  yillik  halol  mehnati  uchun  qowt  yili    {Mehnat 

qahramoni}  unvoni  qoe0  yili  mehnat  sevarligi  ilmiy  ishlari  va  asarlari  uchun  {Qizil  professor}  va   

O’zbekiston  maorifi  zarbdori  unvonlari    berildi.  Avloniy  qoer    yilning  wt  avgustida  Toshkent  

shahrida  vafot      etdi.  Avloniyning  pedagogik  qatorlarida  hozirgi  kunda  ham  yangi  iinsonni  kamol 

toptirishi  yulida  kishilarni  chinakam  tuyg’ular,  umuminsoniy      ezgu  g’oyalar  ruhida,  vijdoniylik 

ruxda tarbiyalash borasida qimmatli tarixiy material  sifatida  e:tiborni o’ziga  jalb qiladi. 

SEYFULGABIT     MAJITOV 

Qoraqalpoq xalqining atoqli shoiri ma’rifatda salmoqli o’rni  bor Seyfulg’abit Majitov qiyo 

yili  Qozon  guberniyasining  Kuyuk  qishlog’ida  tug’ilgan.  Otasi  Abdulmajit  uy  sharoiti  tufayli 

Qaroqalpog’istonga  kuchib  kelgan.  Bu  vaqtda  Seyfulg’abit    boshlangich    bilimga    ega  edi,  o’tkir 

zehnli qw yoshdagi bola bulgan. U Kulen   bolisning  kotibi bo’lib ishlaydi.  Kulen bolisning urniga  

bulgan  (qiio)  Qorozbekning  kotibi  xizmatida  yurgan  vaqtda  qaroqalpoq  xalqining  hayoti  bilan 

yaqindan  tanishadi.  U  usha  yillari  Berdax  shoir  bilan  uchrashadi.  S.Majitovning  oilasi    qoqw  yili 

Kungirotga  kuchib keladi. Seyfulgabit Majitov qowq yildan boshlab Kungirot okruglik bilim berish  

bo’limining  boshlig’i  etib  tayinlanadi.  qowr-yili  qi-dekabr:da  Xujayli  okrugi  buyicha  bilim  berish 

inspektori  bulib  tayinlanadi.  Ma’naviy  bilim  berish  ichidagi  xizmatlari  uchun  Xorezm  xalq 

respublikasining {Mehnat qizil bayrog’i} ordeni bilan taqdirlanadi. Atoqli tadbirkor  Qosim Avezov 

boschiligidagi    arab  alifbosini    to’zib  qaroqalpoq  {Alifbo}  sini,  {Kattalar  uchun  o’qish  kitobi}  ni 

ishlab  chiqdi.    {Erkin  Qaroqalpog’iston}  gazetasining  muharrir  kotibi    bo’lib  ishlagan    davrida 

ma’naviyatga  etibor  berdi,  shuningdek  S.Majitov  {Qoraqalpoq  alifbo}  sining  (Turtkul  qoe0  y) 

{Qaroqalpoq  oblastidagi  savodsizlar  maktabiga  programma}  (Moskva  qoer)  {Qoraqalpoq  tilining 

grammatikasi}  (Moskva  qoew)  shunga  uxshagan  darslik  kitoblarni    yozishga    qatnashdi. 

S.Majitovning    umri  e0  yillarning  w  yarmida  juda  og’irlashdi.  U  qoew-qoer  yillari    hozirgi 

Amudaryo  tumaning  suv  xo’jaligi  mahkamasida  ishladi.  Qoer-qoeu  yillari    Turtkul  ulkashunoslik  

muzeyida  ekskursovod xizmatini bajardi. Repressiyaning boshlanishi bilan unga {xalq dushmani} 

ddegan  ayb    quyilib  qoeu  yili    qamoqqa  olindi  va  og’ir  azobga  chiday  olmay  qoei  yili  qamoqda 

vafot  etdi.  S.Majiovning    dunyoga      kuz  qarashi    Qaroqalpog’iston    xalqining  madaniy  iqtisodiy 

turmushi  bilan  birgalikda    rivojlandi.  S.Majitov  revolyutsiyadan  oldin  jadid  maktabini      ochilishi 

yoshlarga    hunar  urgatishni,  bilimli  qilish  kerakligini  aytdi.  Ilmsizlik  tufayli  jamiyatning    

rivojlanmasligini  tushunib  yoshlarni      ziyoli  qilib    tarbiyalash  lozimligini  aytadi.    Ilm    aql 

psixologik jarayonlar   yordamida  shakllangan o’qishni  yoshlik    paytidan  olib borish va  bilimni  

tajribada amaliy ish  bilan  birgalikda  o’zlashtirishini aytish  ayniqsa, diqqatga  sazovar bo’ladi. U 

alifboni  o’qitish  usulini  yozgan  qaroqalpoq  tilining    fonetik,  leksik,  morfologik,  va  sintaksislik  

farqlarini aytgan dastlabki kashfiyotchi  lingvistik olim    hisoblanadi 

Alifbe  darsligiga  yozgan  kirish  so’zida  bilim  berishning    didaktik  printsiplariga  alohida  

mazmunli    xulosalagan.  Asosan  o’quvchilarning  ilmiy  ongini  etishtirish    darslikning      hayot  bilan  

bog’lanishini  saqlosh,  undagi  berilgan  ma’lumotlarning  bilim  beruvchilik  va  tarbiya  beruvchilik 

vazifasini bajaradigan  siyosiy  tushunchasini  usirish  masalalarini  nazarda tutgan. 

S.Majidov    yoshlarni  odob    axloqga,  insoniylikka,  xulq  atvorni  urganish,  elning  botir 

farzandlari  sifatida  shakllantirish    estetik  hamda    jismoniy  tarbiya  berishga    va  booshqa  ta’lim 

tarbiyaviy  fikrlarni  aytadi.  S.Majidov    xalqning  bilimi,  ilmli    bo’lishi,  xalqni  bilimli  qilish  uchun 

qilgan   xizmatlari  hozirgi kunda ham  o’z ahamiyatini  yuqotgan emas. 

 

 

 

 

 

 

1917-1990 yillarda O’zbekistonda maktab va pedagogika fani. 

REJA 

1.  qoqu-qoo0  yillar  oralig’ida  O’zbekiston  respublikasi    mustaqillikga  erushgunga  qadar 

bo’lgan davrda O’zbekiston xalq ta’lim tizimi va pedagogika fani haqida . 

2. u0 yil davomida xalq  ta’limida adolatsiz, milliy siyosatning amalga oshirilishi. 

3. Xalq maorifi sohasida maktab darsliklari va o’quv qullanmalarining yoritilishi. 

4.Ta’lim-tarbiya jarayonida mustabid tuzim maqsadiga muvofiq tashkil etilishi va tarbiyaviy 

oqibatlar. 

 

Adabiyotlar.

 

q. Karimov  I. O’zbekiston  o’z istiqlol  va taraqqiyot  yuli. T-qoow 

w. Karimov I. Yangi  uy qurmay turib  eskisini buzmang. T-qooe 

e. Karimov I. O’zbekiston milliy istiqlol, iqtisod, siyosat,  mafkura. T-qooe 

r. Karimov I. Tarixiy  xotirasiz kelajak yuq. 

t. Karimov I. O’zbek xalqi  hech  qachon hech kimga  qarom bo’lmaydi. T-w00t 

y.  Zunnunov A. Pedagogika tarixi.  T-w00t 

u. Zunnunov A. Zunnunov A. T-w00y 

i. S.Ochil. Mustaqillik ma’naviyat va  tarbiya asoslari. T-qoou

 

 

 

 

O’zbekistonda    qooqu-qoo0  yillarda  ijtimoiy  hayot,  ta’lim-tarbiya  qoqu  yilgi  inqilobdan 

keyin  Markaziy  Osiyo  xalqlarining  hayotida  ijtimoiy-siyosiy  iqtisodiy,  ma’naviy-mafkuraviy, 

jumladan  xalq  maorifi  sohalarida  keskin  o’zgarish  yuz    berdi.    Jamiyatni  kommunistlik    asosda 

qayta  qurish  boshlandi.  Kommunistlik  mafkura  ta’lim-tarbiyaning  asosi  qilib    quyildi.  Bu  tadbir 

joriy  etilishi  natijasida    o’lkada  {sinfiy  kurash}  kuchaydi  .  O’qituvchilar  safi  shura    hukumati 

{dushmonlari}dan  tozalana boshladi. 

qoqo  yii bulib  o’tgan partiya   VIII qurultoyi qabul qilgan kommunistlik partiya dasturida  

sovet  hukumatining  maktab  va  maorif  haqida  kursatmalarini  joylarda  amalga  oshirish    zaruriy 

vazifa    qilib    quyildi.  Turkistan  partiya      va  sovet  tashkilotlari    ana    shu      yul-yuriqlar    asosida 

maorif tizimini ishlab chiqdi va  quyilgan vazifalarni  amalga oshira   boshladi. 

qoqi-qow0  yillari    shahar  va  tuman      maorif  bo’limlarida  to’zilgan  o’quv  rejalari    va 

dasturlar asosida maktablar da dars o’tildi. Ssinfdan tashqari mashg’ulotlar  uyushtirildi. 

qowq-qowt  yillarda  Turkiston      maorif      komissarligi    tuzgan      dastur    va  metodik 

qullanmalarda asosiy  e:tibor    har bir o’quv fani kursini   nazariy  jihatdan  asoslashga qaratildi. 

Dastur va  qullanmalarni  yaratishda  mahalliy  ziyolilardan Fitrat, Munavvar ori Abdirashidxonov, 

Hamza Niyoziy, S.Ayniy, Adulla Avloniy, Qori Niyozov va boshalar faol ishtirok etib T6rkistonda 

boshlangan  madaniy  qurilishni  amalga  oshirishga,  maorif  tizimini  barpo  etishga  salmoqli  hissa 

qushdilar. 

Turkiston Respulikasida mahalliy millatlardan o’ituvchi kadrlar tayorlash sohasida qilingan 

ishlardan  muhimi  shu  bo’ldiki,  Toshkent,  Samarqanda  va    boshqa  shaharlarda  qisqa    muddatli 

kurslar,  pedagogika  bilim  yurtlari,  xalq  maorif  instituti  tashkil  etildi,  oshlangich,  to’liqsiz  o’rta  va 

o’rta  maktablar soni ortdi, ularda ta’lim mazmuni ham  o’zgardi, tarbiya ishlari  yangi tartibda oli 

orildi. 

Sovet  maktabida  ta’lim-tarbiya  ishlarining  asosiy  tsikli  dars  hisoblanadi.  Ammo,  ta’lim-

tarbiya    masalalariga  bog’ishlangan  qurultoy  va  kengashlar  bog’li  holda  o’tkazildi.  Pedagogika 

matbuotda umumiy boshlangich ta’limni, umuman maktab ta’limini amalga oshirish muammolarini, 

pedagogika  fanining  mazmuni,  uning  vazifalarini  yoritishda  ham,  ikki  yil  davomida  o’rta  maktab 

turi,  o’quv  reja  va  dasturlari  haqida  maktablarda  politexnik  ta’lim  va  mehnat,  umumiy  va  maxsus 

mutaxassislik ta’limi, estetik tarbiya va boshqa masallalar yuzasidan munozaralarda ham sinfiylikka 

e:tibor berish talab etildi. 

Ikkinchi  jahon  urush  yillarida,  xalq  ta’limiini  rivojlantirish  komil  insonni  shakllantirishda 

yoshlarni  insoniylik,  vatanparvarlik    ruhida  tarbiyalash  ishi      g’alabaning    ahamiyatli  usullaridan 

hisoblanadi. 

Xalq  ta’limi  komissariati  maktablarda  tarbiyaviy  ishlarnii  yaxshilash,  takomillashtirish 

bo’yicha chora va tadbirlar ko’rilmoqda. 

{Maktablarda  tartib-intizomni    mustahkamlash},  {Boshlangich    to’la  emas  o’rta  va    6rta 

maktablarda  pedagogik  kengashlarning  sharoiti},  }Ota-onalar    komiteti  ishini  yulga  quyish{, 

}Qishloq yoshlari uchun kechki maktablar{ va boshqa metodik  ko’rsatmalar  yaratildi. 

qorq  yilda  O’zbekisstonda  etti  yillik  maktablar  soni  q00  ta,  qore    yilda  esa  quoq    ga 

ko’paydi. 

Urush yillarida maktablarning oldida kuyidagi vazifalar  quyildi: 

q. Maktab  yoshidagi bolalarni umumta’limga tortish ishlarini davom ettirish. 

w.    O’quv  tarbiya  ishlarini    qayta      qurish    va  sifatini      yaxshilash,  fan    asoslarini    yuqori   

siyosiy   g’oyayaviiy darajada  o’qitishsh, o’quvchilarni ijtimoiy-foydali  ishlarda ishtirok  ettirish. 

e.

 

Xalq orasida siyosiy-ma’rifatt  ishlarini olib borish. 

Urushdan      so’ngi  yillarda  maktablardagi    ta’lim  mazmuni  va    o’qitish  metodlari  tubdan 

o’zgardi.  qory-qori  yillarda  partiyaning  mafkura    masalalariga        bog’liq  ancha  qarorlari    qabul 

qilindi. 

qotq-ott  yillarga  belgilangan    beshinchi  besh  yillik  rejasida  politexnika  ta’limiga  katta 

e:tibor berildi.  Shu soha  buyicha qotr-tt  yillardan   boshlab  yangi   o’quv  dasturi qabul  qilinish   

shu    dastur    asositda  I-IV  sinflarda  mehnat  darsi,  t-u  sinflarda  ustaxonalar  va  o’quv  tajriba  

maydonchalarida  amaliy  mmashqlar,  i-o  sinfdarda    mashinasozlik,  elektrotexnikaga  tegishli 

praktikumlar  o’tkizildi. 

O’qituvchilarning  ilmiy    va  maxsus      tayyorgarligiga  bog’liq  talabniing  o’sishi  bilan  qotw 

yildan   boshlab   o’qituvchilar  institutlariga aylantirildi. 

SSSR Oliy majlisi {Xalq ta’limi haqida} qonunni tasdiqladi va qour yil yanvar:dan   boshlab 

amalga  osha boshladi. Boshlangich maktablarda to’rt yillik boshlangich   ta’lim uch yillik  bo’ldi.  

To’liq  emas    etti  yillik  urta  maktab    tashkil  qilinib,  umumiy  majburiy  sakkiz  yillik    maktabni  

tamomlagan  o’quvchilar kuyidagi o’quv yurtlarida o’qishi mumkin: 

q. To’la umumta’lim urta maktablari (o-q0 sinf) 

w. O’quv muddati  e-r yil bbo’lgan texnikumlarda 

e. Professional va umumiy ta’limni beradigan professional-texnika  bilim  yurtlari. 

r. Ishchi va  qishloq yoshlari maktablarida. 

Pedagogika  tarixi  va  nazariyasi  bo’yicha  N.K.Goncharov,  I.A.Kayrov,  I.T.Ogorodnikov  va 

boshqalarning  monografiya, darslik va metolik qullanmalari  chop etildi. 

Usha davrda etuk  insonni  tarbiyalashda   pedagogika  fani  oldiga  qator vazifalar quyildi: 

q. Respublikada maktab  va pedagogik fikrlar tarixini tashkil qilish. 

w. Mahalliy millat qizlari bilan olib boriladigan ishlarning  o’ziga xos  masalalari 

e.  Respublikaning  regional    sharoitlarini    hisobga  olgan    holda    o’qitishni    ava  tarbiyaning  

samoradorligini  oshirish.. 

r. O’zbekistonn    hududida kasbga  yunaltirish  tizimini yaratish. 

 t. Milliy maktablarda   rus tilini   o’qitishning  samoradorligini   orttirish. 

Urushdan    keyingi  yillarda    respublikada  ilm,  fann  va  madaniyat    rrus  va  Evropa   

mmadaniyati  ta’sirida    rivojlandi,  lekin  bbu    avlodlarga  meros  bo’lib  kelayotgan  milliy 

qadriyatlardan ajratilgan  holda olib   borildi. 

Islom  dinining    ta’siriga    qarshi  ateistlik    targibot    kuchayirili.  Umuman,  munozara  va 

muhokamalar  davom  etgan  ikki  yil  maktab  ta’limini  kommunistlik  ta’limot  asosida  qurish  uchun 

olib  borilgan  kurashning  yuqori  bosqichi  bo’ldi.  Kommunistlik  siyosat  tufayli  o’zbek  xalqi  o’z 

tarixi,  milliy  urf  odati,  ana’ana,  umuminsoniy  qadriyatlarini  bilish  va    o’rganish  imkoniyatidan 

mahkum bo’ldi, millat taqdiri, maorif  ravnaqi  uchun jon fido qilgan, erkin fikr  yuritgannnn alloma 

ma’rifatparvarlar-A.Fitrat,  M.Abdirashidxonov,  E.Otajon  Xoshimov,  Sh.Sulaymon,  A.Qodiriy  qatl 

etildi. Shorasul Zunnun, Chulpon, Usmon Nasr va boshqalar  uzoq Sibir:ga surgun qilindi. 

r0-t0  yillarda    kommunistlik  partiyaning  totalitar  siyosati  tula  hukmron  kuchga  aylanishi 

bilan ideologik kurash kuchaydi. Imomxon Xusanxujaev, Xamid Sulaymonov, Maxsud Shayxzoda 

kabi  olim  va  shoirlar  ana  shu  mafkuraviy  yillarning  qurboni  bo’lib      qamoq    va  surgunlarda  azob 

chchekdilar. 

y0-i0  yillarda  shaklan  milliy,  mazmunan  sotsialistlik    shior    ostida    millatlarning 

umuumlashuvi  tartib  qilingan  bo’lsada  mavjud  imkoniyatlar  doyrasida  O’rta  Osiyo,  jumladan  

o’zbek    ziyolilari  ulug’g’  mutafakkir  shoir  va  olimlarimizning  pedagogik  fikrlarini  tatbiq  eta  

boshladilar.  Masalan  y0-u0  yillarda  o’zbek  ma’rifatparvar  shoir,  adiblaridan  Furkat,  S.Ayniy, 

A.Navoiy  kabi    shoir  va  pedagoglarning  ta’lim  tarbiya  haqidagi  fikrlari  tatbiq  etildi.    {Qalila  va 

Dimna},  {Qobusnoma}  nashr    qilindi.  Taniqli  pedagog  olim  Z.Mirtursinov  {O’zbek  xalq 

pedagogiksi  va  uning  og’zaki  ijodida  aks  ettirilishi}  (qoyu)  asarida    xalq  pedagogikasini 

respublikada  birinchii    bor  tahlil    etdi.    M.Ochilov  {Nravstvennoe  vospitanie  uchitelya}  (qouo) 

asarida bulgusi o’qituvchining  shakllanishi yullarini  ifodaladi. 

Xalq  maorifi  vazirligini    boshqargan    Eminjon    Qodirov,  Sayd  Shermuhammedov  

respublikada    o’quv  tarbiya  ishlarini  talab  darajasiga  kutarish  kechki    ishchi-yoshlar    va      qishloq  

yoshlari  maktablari    tarmog’ini  kengaytirish  pedagog    kadrlar      tayerlash  kabi  ishlarga    rahbarlik 

qildilar. 

Taniqli  olim  Sidiq  Rajabov  pedagogik    muammolarni  hal  qilishda  faoliyat  ko’rsatdi, 

pedagogika  tarixini  urganishda  faoliyat  ko’rsatdi,  pedagogika  tarixini  urganish    va  uning    rivojini  

tahlil qilish sohalarida ish olib bordi. O’zbekiston maktablari tarixiga pedagogika  fani taraqqiyotiga  

doir  asarlar  yaratdi. 

y0-i0-yillar  davomida  pedagogika  fanining  tarkibiy  qismi  bo’lgan  fanlarni        o’qitish, 

jumladan  adabiyot  va  ona  tilini  o’qitish  usullarida    ham  ma’lum  tadqiqot  ishlari  olib  borildi.  Bu 

sohada A.Zunnunov, Kudrat Axmedov, Xasan Zunnunov, M.Askarova, N.M.Mallaev va boshqalar 

faollik kursatdilar. 

Umuman,  i0  yillarda  qoqu  yillardan  boshlangan  va  qooq  yilgacha  davom  ettirilgan 

kommunistlik    siyosatning    ijtimoiy  gumanitar  ilmlar,  jumladan  ilmiy  pedagogik  fiikr  riivojiga 

to’siq  bo’lishiga  qaramay  xalqimizning  tafakkuri,  ma’naviy  darajasi,  pedagogik  ongi    yuksala  

bordi.  O’zbekiston  mustaqil  bo’lishi  billan    milliy  ong,    milliy  rux,  milliy    madaniyatni  taraqqiy 

ettirish va tiklash uchun  keng imkoniyatlar barpo buldi. milliy madaniyatimizning  o’ziiga xosligi 

tiklandi.  O’tmishda  yashab  ijod  etgan,  butun    jahonga  mashhur  bo’lgan  allomalar  ma’naviyatini 

o’rganish  boshlandi:  {Quroni  Karim},    ning  o’zbekcha  izohli  tarjimasi,  Muxammed 

payg’ambarimizning  {Hadislari} Abu Iso at-Termiziyning {Aljome: assaxi} asari, A.Yassaviyning 

{Hikmatlari}  bir      guruh  olimlar  yozgan  {Buyuk  siymolar,  allomalar}  kitoblari    kabi  asarlar  chop  

etildi. 

Ta’lim  O’zbekistan  xalqi  ma’naviyatiga  yaratuvchi  faoliyatini  baxsh  eta        boshlashi  bilan 

respublikada  {O’zbek  pedagikasi  antologiiyasi},  }O’zbek  pedagogikasi  tarixi{,  {O’rta    Osiyoda 

pedagogik  fikr  taraqqiyotidan  lavhalar},  {Maktab  ma’naviyati  va  milliy  tarbiya},  {Ma’naviy 

qadriyatlar  va  milliy  tarbiya},  {O’quvchining  axloqiy  maddaniyatini  shakllantirish  muammolari}, 

{Mustaqillik    ma’naviyati  va  tarbiya  asoslari},  {Donolardan  sabooqlar}  kabi  pedagogik  

qullanmalar  chop etildi. 

Mustaqillik  davrida  xalq ta’limini isloh  qilish ta’lim tarbiya  sohasida eng muhim   voqea   

bo’ldi. 

O’zbekistonda   xalq ta’limi tizimidagi islohatlar (qooq-w00e) 

 

REJA. 

q. O’zbekiston Respublikasi xalq ta’limi tizimidagi   tub  o’zgarishlar. 

w. Ta’lim tug’risidagi  qonunning qabul qilinishining ahamiyati. 

e. Kadrlar tayyorlash Milliy dasturining amalga oshirilish yullari 

r. Prezident I.Karimovning asarlarida ta’lim-tarbiyaning ahamiyatlari haqida. 

 

Foydddalangan adabiyotlar. 

q. Karimov I. Ma’naviy yuksalish yulida. T.-qooi 

w. Karimov I. Barkamol avlod O’zbekitson taraqqiiyotinimng poydevori, T.-qoou 

e. Kadrlar tayorlashning  milliy dasturi, T.-qoou 

r. Karimmov I. O’zbek xalqi  hech qachon hesh kimga qaram bo’lmaydi, T.-w00t 

t. Zunnunov A.  Pedagogika tarixi, T-w00t 

Zunnunov A. Pedagogika nazariyasi, T-w00y 

 

 

 

qooq-yil  eq-avgustta  O’zbekiston  Respublikasining    mustaqilligi  e:lon    qilingandan  keyin 

respublikada  ta’lim  tizimi    qoow  yilda  qabul  qilingan    {Ta’lim  tugrisida}  gi  qonun  va  ko’yidagi 

strategiya asosida ishlab chiqildi: 

-ta’limning uzluksiz bo’lishi, 

-ta’limni kompleks ravishda uyushtirish, 

-ta’limni demokratilashtirishsh va insonparvarlashtirish, 

-ta’lim sistemasini  fan  sohalari  bilan integratsiyalashtirish, 

-umumiy  urta ta’lim asosida  yoshlarni  maxsus bilim yurtlarida  o’qishga, mutaxassislikka 

tayyorlash. 

Respublikada      amalga  oshirilgan    uzluksiz    ta’lim  sistemasi  barcha  ta’lim    bosqichlari-

maktabgacha  tarbiya  va boshlangich, tayanch bosqichlari, o’rta va  hunar maktablari, o’rta maxsus 

va  oliy  o’quv  yurtari,  maktabgacha  tarbiya  muassasalarii,  malaka  oshirish      institularii    o’rtasida 

uzviylik bulishida , ta’limni  ilm-fan  yutuqlari   bilan  bog’liq   holda  tashkil etishda muhim omil  

bo’ldi.  Bolalarni    oilada    bog’chaga,  bog’chada  maktabgacha  o’qishga  tayyorlash,  umumiy    o’rta 

ta’lim asosida o’quvchilarni maxsus bilim yurtlarida mutaxassislikka tayyorlashda jiddiy yutuqlarga 

erishidi. Uzluksiz ta’lim sistemasi  barcha ta’lim sistemasi, barcha ta’lim bosqichlarining istiqbolli  

bulishiga, ta’limni  demokratiyalashtirishsh  va insonparvarlashtirishga, ta’limni mehnat   tarbiyasi 

bilan bog’liq  holda  tashkil etishga  o’quv fanlarni  integratsiyalashtirishga  yordam berdi. 

Tarbiyaga  kompeks  yondashish  bilan  aqliy    mehnat,    axloqiy,  nafosatt  va  jismoniy   

tarbiyalar   o’rtasidagi    uzviylik mustahkamlandi, o’quvchilar hayot haqida  kengroq  tasavvurga 

ega  bo’la  boshladilar.  Kompleks  printsipi  tarbiyaning,    o’quvchilar  faoliyatiningg  mazmunli 

bo’lishini,  ta’lim  vazifalarini  ham  kompleks    ravishda  amalga  oshirishni    ta’minladi.  Bu  printsip 

maktab,  oila,  jamoatchilik  urtasidagi  aloqani  mustahkamlash,  bu  aloqaning  pedagogik  sifat  kasb 

etishida,  yoshlarning    anglash  mustaqil  fiikrlash  faoliyati    va  axloq-odobli  bulib  usishida  ijobiy 

ahamiyatga  ega bo’ldi. 

Tarbiyada  kompleks  printsipi    qullash    o’quv  yurtlari,    ta’lim  muassasalarida    barcha   

tarbiyaviy ishlar hamda, tarbiya jarayoni-vazifa, maqsad, mazmun, usul, shakl, vosita natijalarining 

o’z-aro aloqada bo’lishini ta’minladi. 

Ta’lim  va  tarbiya  mazmuni,  shakl  va  usullari  bu  sohada  erishilgan  ilqor  tajribalar  asosida 

ishlab chiqildi, bunda ta’limni jahon standarti darajasida  bo’lishi nazarda tutildi. 

Yaratilgan  ta’lim  davlat  standartlarida  ularning  ijtimoiy  maqsadini  ifoda  etuvchi  bulishiga 

e:tibor  berildi,  ularda  mustaqillik  davri  talab  etayotgan  ta’lim  mazmuni, darajasi,  usul  va  shakllari 

belgilandi. 

Davlat  standarti  va  kontseptsiyalar  asosida    yaratilgaan  dastur  va  darsliklarda,  ayniqsa 

gumanitar fanlarga doir barcha dastur va darsliklarda milliy va umuminsoniy qadriyatlar  o’z  aksini  

topdi. 

Ma’lumki,  istiqlol  mafkurasining  asoslarini  yaratish  avvalo,  ta’lim-tarbiya    zamini  bulgan 

oila  va  maktabgacha  tarbiya  muassasalaridan  boshlanadi.  Ularda  tarbiyalanayotga  va  maktabda  

uqiyotgan    bolalar  vatan,  jamiyat,  xalq  haqida  muayyan  tasavvurga  ega  blishlari,  ularning  qalbida 

Vatan tuyg’usi, ulug’ allomalarimiz va ular qoldirgan ma’naviy meroslar bilan faqrlanish kerrak. 

Ana  shu  talablardan  kelib  chiqqan  olda  tibbiy  kasbga,  muallimlik  va  murabbiylik  kasb, 

malakaga  ega  bulgan  ayollar    istiqomat    qilayotgan  oilalarda    uy  bog’chalarida  aniq  dasturlar 

asosida  pedagogikadan  milliy  va  umuminsoniy    qadriyatlar    ifodalangan  darslik  v  qullanmalar 

yaratishga  kirishildi.  Bu  ishda  o’quvchi  va  talabalar  hamda  bulgusi  o’qituvchilarning  ummiy 

madaniyati  va  ma’naviyatini,  pedagogik  bilim  va  pedagogik  madaniyatini,  pedagogik  tafakkurini   

ustirish    asosiy  maqsad  qilib  quyildi.  Bu  maqsad  pedagogik  fikrlashga  doir  bilim  va  axloqiy, 

tarbiyaviy  g’oyalar,  umumbashariy  va  milliy  madaniy  qadriyatlarni  puxta  urganish  bilan  amalga 

oshirilmoqdi. 

O’zbek tiliga davlat maqomi berilishi bilan ona tilini chuqur urganish-umumiy  o’rta maktab 

va boshqa o’quv yurtari ta’limining asosi qilib quyildt. Ona tilida beriladiigan bilimlarni o’lashtirish 

jarayonida  o’quvchilarning  mantiqiy  tafakkurini  ustirish,  ularda  ona  tilidan  kunikma  va  

malakalarni    shakllantirish,  ularni  o’zbek      adabiy    tilining  yozma  va  og’zaki  shaklini  puxta 

o’zlashtirgan madaniyatli va savodli  qilib etishtirish nazarda tutiladi. 

Shuro  davrida  {SSSR  tarixi}      deb  nomlangan,  aslida  Rossiya  tarixidan        iborat  bulgan   

darslikka ilova hisoblangan {O’zbekstan xalqlari tarixi} tubdan qayta ishlandi. (V, VIII, IX sinflar) 

{Inson  va      jamiyat},  (XI  sinf)    fanlarini  o’qitishga  soat  ajratildi  {Iqtisod  alifbossi}  (boshlangich 

sinf) , {Iqtisodiy bilim asoslari} (V-IX) ishlab chiqildi. X-XI sinf o’quvchilari o’z hoxishlariga kura 

{Huquqshunoslik},  {Menejment  va  marketing  asoslari},  {Din    tarixi}  ni  fakul:tativ  kurslarida  

egallomaqdolar. 

Ta’limda  test  usuli  qullandi,  iqtidorli  bolalarni  aniqlashga    o’qitishga  katta  ahamiyat 

berilmoqda.  Mingdan  ortiq  iqtidorli  bolalar        Amerika,  Angliya,  Shvetsiyada  ta’lim  olib  mustaqil  

Respublikamiz xalq :xo’jaligi uchun zarur bo’lgan bilim va kasblarni  egallashmoqdalar. 

Maktab-ta’lim  uzluksiz    ta’lim  tizimining    markaziy    bo’limidir..  Ana  shu  bosqiichda 

o’quvchilar    bilimlarning    asosini  egallaydilar,  ulardaa  ijodiy    qobiliyat,  mustaqil  fikrlash,  Vatan,  

jamiyat,  shaxs axloq-odob haqidagi tushunchalar shakllanadi, takkomillashadi. 

Boshlangich  bosqich  (q-r sinf)  dda asosiy e:tibor o’quchilar savodini  chiqarishga, ularda 

mustaqil    fikrlash  o’z  fiikrini  ifodali    bayon  qilish  malakasini  shakllantirish  va  rivojlantirishga 

yunaltiriladi. 

Bu  bosqichda  ta’lim  jarayonida  o’quvchilarda    mantiqiy  tafakkur    qila  olish  va 

kommunikativ  savodxonliikni      oshirishsh,    o’z-o’zini  anglash  ssalohityalarini  moddiy      borliq, 

go’zallikni    his  qilish,  undash    zavqlanish  va  uni    yanada  go’zallashtirish  ishtiyoqini  ustirishga, 

milliy    urf  odatlarni  sevish  va  o’z  hayotlarida  ulardan  foydalonish    malakalarini  tarkib  toptirishga 

e:tibor berildi. 

V_IX  sinflarda  ma’naviy  qadriyatlarni  shakllantirishga  samarali  ta’sir  ko’rsatuvchi  sana’t 

turi  bulgan  adabiyotni  o’qitishda  sog’lom,  e:tiqodli,  milliy  va    umumbashariy  qadriyatlarini 

anglaydigan  barkamol  shaxsni  shakllantirish  asosiy  maqsad  qilib  qo’yildi.  O’quvchilarda  badiy 

adabiyotga havas, mehr uyg’otish badiy asarlarni o’qib tushunadigan va tahlil  qila oladigan va  o’z 

fikrin  og’zaki  va    yozma  ravishda  tug’ri,  erkin  ifodalay  oladigan  qilib  tarbiyalash  orqali  amalga 

oshirilmoqda.  Keyingi  yillarda  tashkil  etilgan  pedagogikadan  ixtisoslashtirilgan  kurslarda  Vatan 

tarixi va madaniyati, qadimiy urf-odatlarimizni har tomonlama urganish va tatbiq etish asosiy vazifa 

qilib qo’yildi. Shunga kura, hozirgi davr talabi asosida  o’zbek tili jadallik   bilan o’rgatilmoqda. 

Maktabgacha  tarbiya  muassasalari  uchun  to’zilgan  sana’t  dasturida    bolalarni  tevarak-

atrofida,  tashqi  muhitda  sodir  bulayotgan  voqea  va    hodisalar  bilan  oshno  qilish,  turli  tasvirlar 

vositasida    bu  voqealar  haqidagi  tasavvurlarini  rivojlantirishga  e:tibor  berildi.  Jismoniy  tarbiya 

dasturida bolalarni  jismonan kuchli, chaqqon, tetik qilib tarbiyalash asosiy maqsald qilib quyildi. 

O’yin  dasturida    ana’na  sifatida  davom  etib  kelayotgan  milliy  o’yinlar,  xalq  og’zaki  ijodi 

asosida  bolalarga  quvonch  bahsh  etish,  ularning  tafakkurini  ustirish,  Vatan    tabiati  go’zalligidan 

bahromand  qilish  va  ularda    go’zallikni  saqlash,  himoya  qilishga  intilish,  qiziqish  hissini  

tarbiyalash talab etiladi. 

Musiqa dasturida  o’zbek xalqining turmush tarzi, milliy ana’nalari, urf-odatlari, mumtoz va 

hozirgi  davr  badiiy  asarlarii    asosida  yaratilgan    musiqa  orqali  bolalarda  musiqa  sana’tiga  havas, 

go’zal Vatianimizga  havas tuyg’usini shakllanttirish va rivoj toptirish asosiy maqsad qilib quyildi. 

Mehnat  dasturida    bolalarga    o’z-o’ziga  mehnat  qilish  tabiat  bag’rida  ishlash,  qo’l  mehnati 

va      uning  mohiyati,  qilingan  mehnat    go’zalligi,  yasalgan  buyum,  narsalarning    chiroyli  va  puxta 

bo’lishidan faxrlanish  tuyg’usini tarbiyalash, tejamkorlik  qobiliyatini  ustirish nazarda tutiladi. 

Umuman    maktabgacha    tarbiya  davlat  standarlltlarida  yosh  avlodni  jismonan    sog’llom, 

ruhan  tetik  odob-axloqli,  iymon-e:tiqodli  shaxsni  tar:biyalash  buyicha  belgilangan  yullanma 

maktabgacha  tarbiya  dastur  va  qullanmalarida  o’z  ifodasini    topdi.  Bog’chalarda    bolalarning  

qobiliyati,  iste:dodi,  qiziqishi  aniqlanib,  chet    el  pedagogika  tarixi  bilan  aloqada    rivojlandi.    Shu 

sababdan    hozir  Markaziy  Osiyo  pedagogika    tarixini  tadbiq  etishda    xorijiy  Sharq  va  Evropa 

mamlakatlari ta’lim tizimi   ham o’rganilmoqda. 

O’zbekitson  Respublikasi  vazirlar  mahkamasi  huzurida  Oliy  attestatsiya  komissiyasining 

tashkil etilishi  mustaqillikning  muhim timsolidir. Bu Oliy attestatsiya komissiyasi o’z zimmasiga 

yuklangan    katta  vazifalarni  ya:ni  yuqori  malakali  illlmiy  va  ilmiy  pedagogik  kadrlar    tayyorlash 

yangi tizimni shakllantirish, ularni respublika ijtimiy-iqtisodiy siyosiy va ma’naviy taraqqiyotining   

ustivor    muammolarini  hal  qilishga    yunaltirish,  ilmiy  tadqiqotlar  va  ishlanmalarni    davlat  yo’lii 

bilan ekspertiza qilishni ta:minlash  bilan etuk ilmiy-pedagogik  kadrlar etishtirishga samarali  ta’sir  

ko’rsatmoqda. 

Oliy pedagogik  o’quv  yurtlarida  ilmiy daraja beruvchi ixtisosloshtirilgan kengash  tashkil 

etilishi  bilan  respublikamizda pedagogika tarixi  va nazariyasi , fanlarni o’qitish usullari  buyicha  

doktorlik  va nomzodlik dissertatsiyalarini  o’zbek tilida, turli millat vakillarining  o’z ona tillarida 

himoya qilishiga keng imkoniyat yaratildi. Bu kengashlar milliy pedagog olimlar safining o’sishida 

muhim  omil  bo’lmoqda.  Bu  tadbir  respublikada  sifatli  ilmiy-pedagogik  asarlar,  o’quv  metodik 

qullanmalarining  yaratilishiga,  maktabgacha  tarbiya  muassasalarida,  umumiy    o’rta  maktablarda, 

o’rta  va  maxsus  oliy  o’quv  yurtlarida  ta’lim-tarbiyaning  yuksak  saviyada  bo’lishiga  ta’lim  tizimi 

mazmunining takomillashuviga samarali ta’sir kursatmoqda. 

Mustaqillik  tufayli  {biz  umumbashariy  qadriyatlarning  eng  birinchi  asosi  bo’lgan  xalq  

insonparvarligi  chashmalaridan  qadamma-qadam  baxramand  bo’lmoqdamiz}.  Shu  bahramandlik 

tufayli  yosh  avlodda  mehnattsevarlik,  insonparavarlik,  vatanparvarlik,  iymon  e:tiqodlik  halollik 

aqloqiy  poklik,  odillik,  bilimlilik,  onglilik,  do’stlik  kabi  insaniy  fazilatlar  shakllanib,  rivoj 

topmoqda, o’z  ona tili, milliy urf-odatlari, diyorimizning tabiat boyliklari  bilan fahrlanish  tuyg’usi 

kamol topmoqda. 

Respublikada,  ayniqsa  qooy  yillarda  iste:dodli  bolalarni  tanlashggaa  e:tibor  kuchaytirildi, 

joylarda maxsus hunarmandchilik liitseylari, umumiy ta’limiy yunalishidagi  litsey va gimnaziyalar  

tarmoog’i kengaytirildi, ular uchun yangi   dasturlar ishlab chiqilddi. 

Ta’lim  buyicha  xalqaro    hamkorlik  rivojlana    boshladi,  birlashgan  millatlar  tashkilotining 

O’zbekistondagi  vakolatxanasi, Yunisef, Yunesko tashkilotlari bilan aloqalar mustahkamlandi. 

Xorijiy davlatlarning kadrlar tayyorllash  sohasidagi tajribalari o’rganilib, o’zbek xalqining 

milliy    urf-odatlari  va  ana’nalarini  hisobga    olgan  holda    respublikamizda  kadrlar  tayyorlash  

tizimining  yangi  modeli  yaratildi. Bu modelning  tub mohiyati  shundaki, uning tarkibi uzluksiz 

ta’lim, ilm-fan, ishlab chiqarish, davlat va jamiyat kabi  alohida qismlardan tashkil topdi.  Modelda  

kadrlar  tayyorlash  tizimining  maqsadi,  vazifasi  va  uzluksiz  ta’limtizimini    isloh    etishning  asosiy 

yunalishlari, bosqichlari, milliy dasturni amalga oshirish  orqali erishiladigan   natijalar o’z ifodasini 

topdi. 

qoou  yil    wo-e0  avgustda    bo’lib  o’tgan  Uzbekiston  Respublikasi  Oliy  Majlisi      birinchi  

chaqiriiq IX sessiyasida  qabul qilingan  {Ta’lim tug’risidagi} qonun va  {Kadrlar tayyorlash millliy 

dasturi} O’zbekiston ta’limida tom ma’noda inqilobiy  o’zgartirishlarni   boshlab bberdi. 

Bu  qonun    va  dastur    yosh  avlodni    Vatanimizga    sadoqatli,  uning  mustaqilligini  asrabbb-

avaylashga    tayyor, keng tafakkurli, jismonan sog’lom, ma’naviy va ma’rifiy jihatdan   barkamol  

qilib  tarbiyalashda, umuman ta’lim mazmunini  yanada  takomillashuvida uning sifatii  va samarali 

bulishida muhim  omildir.. 

-qabul  qilingan    yangitahrdagi  {Ta’lim    tug’risidagi}    qonun  asosida    ta’lim    sohasidagi 

davlat siyosatining asosiy tamoyillari 

-ta’lim O’zbekiston Respublikasi ijtimoiy  taraqqiiyotidagi  ustivor soha ekanligi, 

-ta’lim va tarbiyaning insonparvar, demokratik xarakterida ekanligi, 

-ta’limning  uzluksizligi va izchilligi, 

-umumiy  o’rta,  shuningdek    o’rta  maxsus,  kasbb-hunar  ta’limning  majburiyligi  aniq 

kursatildi. Shuningdek qonunda: 

-ta’limning  III  bosqichida    e  yillik  akademik  litseylarda    yoki  kasb-hunar  kollejlarida 

o’qishni tanlashning ixtiyoriyligi, 

-ta’lim tizimining  dunyoviy xarakterda ekanligi, 

-davlat  tta’lim standartlari  doirasida bilim olishning hamma uchun ochiqligi, 

-ta’lim  dasturlarini  tanlashda      yagona  va  tabaqalashtirilgan      yondooshuvning  joriy 

etilganligi, 

-iqtidorli  o’quvchilarni    rag’batlantirish,  ularning  iste:dod  qirralarini  ochib  berish  uchun 

barcha shart sharoitlarni  yaratib berish, 

-ta’lim tizimida  davlat vaa  jamoat boshkaruvini uyg’unlashtirishsh qayd  qilindi. 

Ushbu  Qonunga  muvofiq,  ta’lim  va  tarbiyaning  dunyoviyligi  ta’minlanib,  u  maktabgacha, 

umumiy    o’rta,  o’rta  maxsus,  kasb-hunar  ta’limi,  oliy  va  oliy  o’quv  yurtidan  keyingi    ta’lim 

bosqichlaridan tashkil topgan. 

Maktabgacha  ta’lim  bolalarning  uch  yoshidan  olti  etti  yoshigacha    oilada    bolalar 

bog’chalarida boshqa ta’lim muassasalarida olib boriladi. 

Boshlangich  ta’lim  q-r  sinflardan    iborat,  unda  to’qish  olti-etti    sinflar  doirasidda  umumiy 

bilim    asoslarini    chuqur    urganadilar,  bu  sinflardaa  asosiy    e:tibor    ularning  dunyoqarashini 

shakllantirishga va kengaytirishga ularning qiziqish va intilishlarini oshirishga qaratilladi. 

Shundan  so’ng  o’quvchilarga  e  yillik    o’quv  akademik  va  kasb-hunar    litseylari    va 

kollejlaridan  iborat  ixtiyoriy-majburiy    bosqichda  o’qish  tavsiya  etiladi.  Bu  bilim    yurtlarida  

o’quvchilar  o’zlari  tanlagan  tta’lim  yungalishi  buyicha    bilimlarini    oshirib,  muayyan  oliy    o’quv 

yurtiga  kirish  uchun  aniq  maqsadga  yunaltirilgan  fanlarni  chuqurlashtirgan    holda  o’rganishga 

qaratilgan, har ikki yunalishda o’qishni  bitirgan   o’quvchilar oliy  o’quv yurtlariga kirishda keng 

imkoniyatga ega   buladilar. 

Oliy  mutaxassislik  ta’limida  un  sakkiz  un  tuqqiz  yoshlilar  turt    yil  davomida  o’qishni   

davom  ettiradilar. 

Uzluksiz  ta’lim  yangi  tizimining  amaldagi  shaklidan  farxi  shundaki,  o’quvchilar  alohida  

kollejlarda kasb-hunar egallaydilar va umumiy o’rta ma’lumotli   bo’ladilar, akademikk litseylarda  

esa, chuqurlashtirilgan umumta’lim tayyorligiga ega bo’ladilar. 

Ta’limning    yangi  tizimini    tashkil  etgan  barcha  o’quv  maskanlaridaa  asosiy  e:tibor  

o’quvchilarda    mustaqil  fikr  yuritish  kunikmalarini  hosil  qilishga  egallagan  bu  ko’nikmalarini 

tajribada  namoyon etishlariga qaratiladi. 

Tabiyki,  demokratik  jamiyatda  bolalar  erkin  fikrlaydigan  etib  tarbiyalanadilar.  {agar 

o’quvchi erkin fikrlashni urganmasa, berilgan ta’lim samarasi past bulishi muqarrar. Albatta, bilim 

kerak, ammo bilim o’z yuliga mustaqil fikrlash  ham katta boylikdir.} (I.Karimov) 

Oliy  ta’lim    tizimida  mutaxassis      kadrlar  ko’p    bosqichli  yo’l  bilan  tayyorlanadi.  Kadrlar  

tayyorlash  milliy  dasturida    bajarilishi  rejalashtirilgan  dasturlar  asosida  amalga  oshiriladi.  Milliy 

dasturni amalga oshirishning  asosiy natijasi  raqobatbardosh kadrlar tayyorlashning yaxlit tizimini 

barpo  etishdan  iborat  bo’ladi.  Respublika  Oliy  Majlisida    tasdiqlangan  {Kadrlar  tayyorlash  milliy 

dasturi}da kuyidagi umumiy qoydalar ifodalangan. 

-muammolar va kadrlar  tayyorllash  tizimini  tubdan  isloooq qilish omillari, 

-milliy dasturning maqsadi, vazifalari va uni ruyobga chiqarish  bosqichlari, 

-kadrlar tayyorlashning milliy modeli, 

-kadrlar  tayyorlash tizimini rivojlantirishning asosiy yunalishlari, 

-dasturni ruyobga chiqarishning tashkiliy asoslari.  

Dasturda bu qoydalar  mazmuni kuyidagicha ifoda etilgan.: 

O’zbekiston  Respublikasi  inson  huquqlari  va  erkinliklariga  rioya  etilishini,  jamiyatning  

mma’naviy    yangilanishini,  ijtimoiy  yualtirilgan  bozor  iqtisodiiyotini  shakllantirishni,  jahon 

hamjamiyatiga  qo’shilishni  ta’minlaydigan  demokratik  huquqiy    davlat  va  adolatli  fuxoralik 

jamiyati  qurmoqda. 

Inson  uning      har  tomonlama  uyg’un  kamol  topishi  va    farravonligi,  shaxs  manfaatilarini 

ruyobga  chiqarishning  sharoitlarini  va  ta’sirchang    mexanizmlarini    yaratish,  eskirgan  tafakkur  va 

ijtimoiy  xulq-atvrning  andozalarini  o’zgartirish  respublikada  amalga  oshirilayotgan  islohatlarning 

asosiy maqsadi va harakatlantiruvchi kuchidir. Xalqning boy  intelektual merosi va umumbashariy  

qadriyatlar  asosida,  zamonaviy  madaniyat,  iqtisodiiyot,  fan,  texnika  va  texnologiyalarning  

yutuqlari  asosida  kadrlar  tayyorlashning  mukammal  tizimini    shakllantirish  O’zbekiston  

taraqqiyotining   muhim shartidir. 

Kadrlar  tayyorlash  milliy    dasturi  {Ta’lim  tug’risidagi}  O’zbekitson  Respublikasi  

qonunining  qoydalariga  tula  muvofiq  bo’lib,  milliy  tajribaning  tahlili  va  ta’lim  tizimidagii  jahon 

miqyosida yutuqlar asosida tayyorlangan  yukskak umumiy  va kasb-hunar madaniyatiga, ijodiy va 

ijtimoiy faollikka, ijtimoiy siyosiy  hayotda mustaqil ravishda muljalni tug’ri ola bilish mahoratiga 

ega  bo’lgan,  istiqbol  vazifalarini  ilgari  surish  va  hal  etishga    qodir    kadrlarniing  yangi  avlodini 

shakllantirishga yunaltirilgandir. 

Dastur  kadrlar    tayyorlash  milliy  modelini    ruyobga  chiqarishni    har  tomonllama  kamol 

topgan, jamiyatda turmushga moslashgan, ta’lim va kasb-hunar dasturlarini ongli ravishda  tanlash 

va  keyinchalik  puxta    o’zlashtirish  uchun  ijtimoiy-siyosiy,  huquqiy,  psixologik-pedagogik  va 

boshqa tarzdagi fuxarolarni tarbiyalashni nazarda tutadi. 

{Bugungi  zamon  talabi,  erangi  kelajagimizning  tashvishlari  bizdan  xalq  ta’limi    tizimini 

isloh qilish  zarurligini  taqoza etmoqda} (I.Karimov) 

{Ta’lim  tug’risida}  gi  qonun    va  {Kadrlar  tayyorlash  milliy  dasturi  }  O’zbekiston 

Respublikasida  ta’lim  tizimini  tubdan  isloh    qilishda,  ta’lim-tarbiya  mustaqil  davlat  talablari 

darajasida  bo’lishiga  erishishda,  har  tomonlama  etuk  pedagog  kadrlarni    tayyorlashda,  umumann 

milliy  pedagogika  fanining    yangicha  mazmun  kasb      etib  rivojlanishida  asosiy    omil    bo’lishi  

tabiiydir.. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Qadimgi Yunoniston va RIM  davlatlaridagi ta’lim-tarbiya. 

 

REJA 

q. Qadimgi Yunoniston va Rim davlatlaridagi ta’lim-tarbiya. 

w. Sokrat, Platon, Demokrit va Aristotel:larning ta’limotida tarbiya masalalari. 

 

 

Tayanch  tushuncha:      Afina  usuli,  Sparta  usuli,  grammatist,  jismoniy,  mehnat,  Polistriya 

maktabi. 

 

Adabiyotlar.. 

q. Nq mavzudagi adabiyotlar 

w. Konstantinov N.D.  Istoriya edagogiki, Moskva qoiwg 

Zunnunov A.  Pedagogika tarixi, T-w00t 

Zunnunov A. Pedagogika nazariyasi, T-w00y 

 

 Qadimgi Yunoniston va Rim davlatlarida  ta’lim-tarbiya. 

Tarixiy  taraqqiyotining  keyingi  davrlariga    kelib,  ibtidoiy  jamoa  tizimi  o’rnini    yangi 

ijtimoiy formatsiya  qo’ldorlik tizimi egalladi. Qadimiy Sharqda birinchi  sinfiy  jamiyatlar   paydo  

bo’ldi  hamda  moddiy  va  ma’naviy  madaniyatga  asos  solindi.  Ayniqsa  Yunoniston  (Gretsiya) 

xalqlari  bu  madaniyatni  ma’lum  darajada  qabul  qilib,  uni  qaytadan    rivojlantirdi  va  butun  jahon 

madaniyatga, maorifiga  o’zining  katta hissasini  qo’shdi. 

Darhaqiqat, tariqiy taraqqiyot davomida turli mamlakatlar jahon madaniyatiga turicha  hissa  

qushganlar.  Masalan,  Xitoyda  birinchi    qog’oz  ixtiro    qilingan.  Hindistonda  hisoblashning    unlik 

sistemasi  kashf  etilgan.  Mesopatamiyada    esa  er  kurrasini  graduslarga,  sutkani  soatlarga,  minutlar 

va daqiqalarga  bo’lish  uylab topilgan. 

Eramiz    boshlanishidan  oldin    Markaziy  Osiyoningg  janubiy  chekkasiga  yaqin    bo’lgan  

joyda  O’rta    dengiz    bilan    Hindistonni  birlashtiruvchi    karvon  yo’li  qurilgan.  Sungra  Markaziy  

Osiyo    Xitoydan  O’rta  dengizga    tomon  {Buyuk  ipak  yo’li}    ochilgan.    Natijada  Markaziy  Osiyo  

xalqaro    savdo-sotiiq  markazi  bo’lib    qolgan.    Bu  esa  o’z  navbatida    Markaziy  Osiyo    vohalarida 

madaniyatning rivojlanishiga ta’sir ko’rsatgan.  Ayniqsa, qadimgi Yunonistonda madaniyat, tarbiya, 

maktab  va  dastlabki    pedagoik  fikrlar    boshqa  qadimiy      Sharq  mamlakatlariga  nisbatan  juda  erta      

rivojlangan. 

Yunoniston  unchalik kata bo’lmagan  bir kancha   quldorlik davlatlaridan iborat mamlakat 

bo’lgan.  Uning  eng  katta    shaharlaridan    lakoniya  (paytaxti  Sparta)  va  Atttika  (poytaxti  Afina) 

ayniqsa  madaniyat  markazi  bo’lishi    bilan    o’ta  mutabar  edi.  Bu  shaharning    har  qaysisida 

tarbiyaning    boshqa    mamlakatlaridann      farqli    aloqida  tizimi    vujudga  keldi.    Bu  tarbiya  tizimi  

shaharlar nomi bilan yuritilib {Sparta} va {Afina} usulidagi  tarbiya  deb yuritiladigan bo’ldi. Har 

ikkala  bu shao’arning  iqtisodiy  va siyosiy  taraqqiyotidagi  ba’zi bir xususiyat madaniyat darajasii 

turlicha  bulganligi  tufayli    har  ikki  tizim    bir-biridann  farq  qilar  edi.  Ammo  ikkala  davlatda  ham 

quldorlik  tizimi      hukmron  edi.  Shuning  uchun  ham    bu  Osiyoni      bostirib  olgach  bu  erlarni 

bolalariga  taqsimladi.  Chingizxonning    tungich  ug’li  Jujiga  O’rta  Osiyo    erlari  berildi.  Bu  tarixda 

Oltin  O’rda  xonligi  deb  ataldi.  Juji    olamdan      o’tgan    davlatda  idtimoiy  tarbiya  tizimi  

quldorlarning bolalaari maanfaatini  ko’zlar edi. 

Yunonistonda    qullarni  {gapiradigan  ish  quroli}  deb  hisoblardi.  Chunki  qullar    barcha 

mamlakatlardagi kabi oddiy  insoniy  huquqlaridan  ham maahrum edilar. 

Lakoniya  Peloponnesning    sharqi-janubiy  qismidagi  erlarga  davlat  bbo’lib,  bu  viloyatlar 

soxilida    kemalar  tuxtaydigan  qulay  joy  yo’q  edi.  Mamlakatda  qullar    mehnatga  asoslangan 

dehxonchilik  hukmron  edi.  Soni  o’nchalik  ko’p  bo’lmagan    yarim  ozod  va  huquqli  bo’lmagan 

aholisining  ko’pchiligi  hhunarmandlar  edi.  To’qqiz  ming  oiladan  iborat  bo’lgan  quldorlar  wt0 

mingdan    ko’proq  aholiga    hukmronlik    qiladi.  Spartada    qullar  shavqatsiz  ta’kib  ostiga  olinardi. 

Shu  sababli  ular  tez-tez  isyon  ko’tarib  turardilar.  Bunday  hol  esa  ularning  uyushqoq  bo’lib 

yashashga,  hamisha    harbiya  tayyorgarlikda  bo’lishiga    da’vat  etardi.  Tarbiya  ishlari  esa  davlat 

ixtiyorida  bo’lib  uniing  asosiy  maqsadi  spartaklilarning  bolalarini  baqquvvat,  jismoniy  sog’lom, 

bardoshli,  chiniqan  jangchilar  qilib  tarbiyalashdan  iborat  bo’lishi  bilan  birga  bo’lajak  quldorlarni  

ham tarbiyalashni nazarda tutar edi. 

Spartakllarning  bolalari  u  yoshgacha  uyda  yashar,  keyin  {agella}  deb  ataluvchi  alohida 

davlat tomonidan tashkil etilgan  tarbiya muassasasiga  joylashtirilar va qi yoshga etguncha ularga 

ana  shu  muassasalarda  ta’lim-tarbiya  berilardi.  Bu  muassasalarning    rahbarlarii  davlat  tomonidan  

obruli,  taniqli  kishilardan  tayinlanardi.  Bunday  kishilar  {pedonom}  deb  atalib,  butun  tarbiyaviy 

ishga  rahbarlik  qilardi.  Ayniiqsa,  o’smirlar  tarbiyasiga  alohida  e:tibor  berilardi.  Ular  jismoniy 

sog’lom  bo’lishi  uchun  turli  mashqlar  bilan  chiniqtirilar,  sovuqqa,  ochlikka  chidashga,  og’riqqa 

bardosh  berishga    ham    o’rgatilib  borilardi.  Ta’lim  jarayoninng  asosiy  qismini  harbiy  gimnastika 

mashqlari  egallardi.  Bu  bilan  yosh    spartaklilarni  yugurishdan,  sakrashdan,  disk  va  nayza  ota 

bilishidan,  kurashishsh    va    qo’l  jangi      usullaridan  saboq  berilardi.    Shunigdek,  harbiy    tusdagi 

maxsus uyinlar ham urgatilardi. Spartakning kelajak  vorislarii  jismoniy baqquvvat,  hech narsadan  

quruqmaydigan, botir jangchi, o’z xalqini har qanday ofatdan himoya qila oladigan  bo’lib etishardi. 

Qadimgi  Gretsiyadagi tarbiyaviy ishlar shunisi bilan o’ziga xos ediki, unda bolani nafaqat 

jismoniy chiniqtirishgina emas, balki ma’naviy tomondan ham barkamol bo’lishi  nazavrda tutiladi. 

Unda asosan bolalarga musiqa  va ashula  va diniy  raqslar  ham  o’rgatilgan. Bu mashg’ulotlarning 

mazmuni  jangovar  hamda   harbiy tusda bo’lgan. 

Qadimgi  grek  tarixchisi,  faylasuf    olimi    Pulutarx  Sparta  makktablaridagi  ta’lim-tarbiya  

haqida   gapirib shunday  deydi, {O’qish  va yozish bolalarga  faqat   ularning eng zarurli urgatilar 

edi, tarbiyaning  qolgan  qismi esa  bitta maqsad hech so’zsiz itoat qildiriishi, chidamli bo’lishini va 

engish ilimini  o’rgatishni ko’zda tutadi}. 

Spartada  olib  borilgan    ta’lim-tarbiyaning    yana  bir  muhim    vazifasi  yoshlarni    qullarga 

nisbatan    shafqatsiz,  ularni  mensinmaydigan      qilib    tarbiyalashdan  iborat  edi.  Shu  maqsadda 

yoshlar  {Kreptiyalar}  da,  ya:ni  kechalari    qullarni  tutish    mashqlarida  qatnashtirilgan  edi,  bunday 

mashqlar  yosh  spartaklilar  otryadlari  shaharning  biror  mahallasining  yoki  shahar  tashqarisidagi 

noxiyani qurshob olib, shubhali bo’lib ko’ringan har   qanday illatni (qulni) o’ldirardi. 

Yoshlarga  axloqiy  tarbiya  berishda    davlat  rahbarlari  maxsus  suhbadlar  o’tkazib,  shu  yo’l 

bilan  ularga    axloqiy  va  siyosiy    tarbiya  berar  edilar.  Bu  suhbatlarning  asosiy  mazmuni  vatan 

dushmanlari bilan kurashib ota-bobalarining  ko’rsatgan  mardligi va jasurligi qahramonlar haqida 

gapirib berishdan iborat edi. Bu bilan ular  yunonlarda o’z vataniga va ota-bobolariga hamda uning 

merosiga    katta  hurmat  hissini  tarbiyalashgan.  Shuningdek,  bolalarni  sovaljavob  jarayonida  aniq  

qisqa  va lunda  qilib  javob berishga   urgatib  borilgan. 

Sparta ta’lim-tarbiya tizimida bola  qi-w0 yoshga etgandan keyin maxsus {efeblar} guruhida 

o’tkazilgan va harbiy  xizmatni  o’taganlar. 

Sparta qizlar tarbiyasiga harbiy va jismoniy tarbiya malakalari bilan  qurollantirilib borilgan. 

Bundan maqsad  erkaklar  qullor  qo’zg’olonini bostirmoq uchun  urushga ketgan vaqtlarida qizlar, 

ayollar shaharni, uy-joyni qo’riqlash maqsadida qurollanib qo’riqshilik vazifasini  o’tar, qullarni esa 

itoatda saqlanishi ta’minlar edilar. 

Qadimgi    Gretsiya    ikkinchi  bosh  shaharlaridaan    biri  Afina  da  esa    hayot,  tartib,  intizom, 

maktab  tizimi  va  undagi  ta’lim-tarbiya  Spartanikidan  butunlay    farq  qilardi.  Chunki  Afinadagi 

iqtisodiy hayot Spartadagi singari cheklangib quyilgan emasdi. Qullar xususiy mulk  hisoblanardi. 

Afinada  eramizdan ilgari V-VI  asrlarda  madaniyat o’sdi. Tibbiyot ilmi, matematika, tarix,  

sana’t, ajoyib grek memorchiligi va haykoltoroshligi taraqqiy qildi. 

Afinadagi eng ko’rkam  va barkamol inson deb  ham jismoniy, ham ma’naviy jihatdan etuk 

kishinii  o’zlarining {ideal} i deb  hisoblar edi. 

Tarbiya jarayonida  aqliy, estetiik va jismoniy tarbiya  uyg’unlashgan  holda olib borilardi. 

Lekin  shuni  ta’kidlash  kerakki,  bu  ideal  faqatgina  qullarning  qismati  deb  hisoblanadi.  Ammo 

tabaqalanish  natijasida  quldorlik  jamiyatining  o’zida  ancha  kambag’al,  ya:ni  erkin    oiladan 

tug’ilgan  va  qulliqdan  ozod    etilgan  kishilarning  kattagina  guruhi  ajralib  chiqdi,  ular 

hunarmandchilik bilan chug’ullanar edilar. Boy quldorlar esa ularga nafrat  ko’zi bilan qarardilar. 

Afinada  bolalar  u  yoshgacha  uyda  tarbiyalanar  edilar.  Ug’il  bolalar  u  yoshdan  boshlab 

maktabga  qatnar,  qizlar  esa  oilada    ona    ko’magida  uy-ro’zg’or  ishlariga  urgatilar  edi.  Afinada 

umuman  xotin-qizlarning  hayoti  uy doirasidan  chiqmas, asosan ichkarida o’tardi. 

 Bolalar dastlab (u yoshdan   qe-qr yoshgacha) {grammatist} va {kivatist} maktablarida har 

ikkovida  ham,  yoki  bo’lmasa  avval  grammatist  o’qitilardi.  Bu  maktablar  xususiy  bo’lib,  haq 

to’lanardi,  shu  tufaylii  puli    yo’q  fuxoralarning  bolalari  bu  maktablarda  ta’lim  olalmasdi.  Bu  kabi 

maktablarda  {dedaskol}  deb  atalgan    o’qituvchilar  mashg’ulot  olib  borardi.  Ug’il  bolalarnii 

maktabgaa  qullar etaklab  borgan. Bunday qullar {pedagog} deb atalgan. 

Afinadagi    grammatist  maktablaridagi    ta’lim-tarbiyaning  mazmuni  o’qish,  yozish  va 

hisoblashni o’rgatishshdan iborat bo’lgan. 

O’qitsh   harflarni  hijjalab  o’qitish usulida olib borilib, bolalar  harflarni  yodlab, sung shu  

harflarni qo’shib bug’inlar  yasar, bug’inlarni qo’shib  so’zlar yasardilar. Yozuvni  urganishda mum 

surilgan  yaltiroq  taqtashalardan    poydalanar  edi.  Bunday  taqtashaga  ingichka  cho’p  bilan  harflar 

yozilgan  edi.  Barmoqlar,  va  sanoq  taxtasi  yordami  bilan  hisoblash  urgatilardi.  Kifarist  maktabida 

ug’il bolalarga adabiy bilim, estetik mazmundagi delomatsiyalar o’rgatilardi. 

Ug’il  bolalar  un  uch-un  to’rt  yoshga    etkanlaridan  keyin  {Polistra}  deb  atalgan    o’quv 

yurtiga o’tardi. Bu o’quv yurtida ular w-e yil davomida jismoniy mashqlar yugirish, sakrash, kurash 

tushish, dissk va nayza  irgitishdan iborat bo’lib, suvda so’zish ham o’rgatiladi. Spartada kabi Afina 

maktablarida  ham  o’quvchilar  bilan  siyosiy  va  axloqiy  masalalarga  suhbatlar  o’tkkazilgan. 

Polistrada  jismoniy  tarbiya  va    axloqiy  masalalarga  doir  suhbatlarga  eng  taniqlii  fuxarolar  bepul 

rahbarlik  qilardilar.  Polistrada  maktabda  o’qish  tekin  bo’lganligi  uchun  ham  ko’pchilik  bu  o’qish 

bilan  cheklanib  qolardilar.  Ayrim  badavlatroq  oiladan  bo’lgan  bolalar  Pollistra    maktabini 

tugatganidan  so’ng {Gimnaziya}ga  kirib o’qirdi. Maktabni tugatgan  yoshlar davlat boshqarishda  

qatnashishlari mumkin bo’lgan. Shuning uchun  ularga  falsafa, siyosat, adabiyot fanlari   o’qitilgan. 

Lekin bu maktabda  ham badan tarbiya bilan shug’ullanish davom ettirilgan. 

Sokrat  (eramizdan  avvalgi  ryo-eeo  yillari)    o’zining  demokratik  ijtimoiy  c7iqishiga 

qaramay,    konservativ  zamindor  aristokratlarning  ideologi  edi.  Bu    uning  falsafiy  va  pedagogik 

qarashlarida tarbiyadan kutilgan  maqsad,  tabiatni  o’rganish bo’lmay, balki kishining bilib olishi, 

axloqni  kamol  toptirish  bo’lmog’i  lozim.  Ham    faylasuf  ham  notiq  Sokrat    keng  maydonlarda, 

jamoat  oldida  sso’zlarga  chiqib  axloqqa  doir  masalalar  yuzasidan    suhbatlar  o’tkazar, 

tinglovchilarning  savol-javob    yo’li  bilan  diqqatini  o’zlari  uylab  topishiga  shu  yo’l  bilan 

odamlarning  haqiqatni  izlashga  urgatardi.    Suhbatning    bu  usuli  usha  paytda  {Sokrat  usuli}  deb 

ataldi. Sokrat usulii dan keyingi davrlar uslubiyatida suhbatni {fiikr  qo’zg’ooovchi savollar usuli}  

nomida o’tkizish paydo bo’ldi. 

Qadimgi  Gretsiyaning  faylasuflaridan  Platon  eramizdan    ilgari  (rwu-eru  yillari)  idealist  

faylasuf Sokratning shogirdi, ob:ektiv idealizm nazariyasining  asoschisi edi. U {g’oyalar dunyosi} 

birlamchi, his  qiluvchi narsalar  dunyosi ikkilamchi deb hisoblanadi. 

Platon  tanadan  tashkarida    mavjud  bo’lgan  narsalar  haqidagi    nazariyani  olg’a  surdi  va  bu 

tanadan tashkarida bo’lgan narsalarni  { tur} yoki {ideyalar}   deb atadi. 

Platonning  fikricha,  u    bu  davlatning  maqsadi  oliy  ezgulik    g’oyasiga    yaqinlashishdir,  bu  

g’oya, asosan tarbiya yo’li bilan ruyobga chiqishini ta’kidlaydi. 

Tarbiya,-deydi  Platon,-davlat  tomonidan  tashkil  etilmog’i  va  hukmron  guruhlarning  

faylasuflar va jangchilarning manfa’tlarini ko’zlomog’i lozim. Platon o’zining  pedagogika tizimida  

Sparta  va Afina tizimining  ba’zi bir belgilarini  birlashtirishga  intiladi. 

Platon  fikricha,  bolalar  e  yoshdan  y  yoshgacha  davlat    tomonidann    ta’minlab  quyilgan. 

Ateizm  nazariyasini  yaratgan  atoqli    faylasuf  materialist  demokratning  qarashlari  qadimgi  yunon 

faylasuvining  cho’qqisidir.  Demokrit    o’z  asarida  yuqorida    nomlari    qayd  etilgan  mutaffakkirr 

faylasuflar  kabi  tarbiya  masalalariga  ko’p  e:tibor  beradi.  U  o’z    nazariyasida  tabiat    qonunlariga 

Xurofotni  va  qurquvni  emirib  toshlaydigan  chinakkam    bilimlarga  murojaatt  qiladi.  Demokrit 

{xudolarning irodasi} degan gaplar  odamlar  uylab chiqargan uydirmadan boshqa narsa emas, deb 

hisoblab xudolarga  ishonchni rad etadi. Demokrit tabiat masalalarini birinchi bo’lib ilgari  so’rdi. 

{Tabiat  bilan  tarbiya  bir-biriga  uqshaydi}  deb  yozadi.  Demokrit  {ta’lim  mehnat  asosidagi  

go’zal narsalarni hosil qiladi} deb tarbiya ichida mehnatning roli juda katta  ekanligini ta’kidladi. U 

doimo mehnat qilib turishni talab qildi, mehnatga odatlana borgan sari, mehnat engil  bo’lib boradi, 

deydi.  U  yomon  o’rnakdak  ixt:iyot  bo’lishi  kerak.  Deb  ta’kidlaydi  va  yaxshi    xulq  hosil  qilishda  

mashqning ahamiyati katta, deb hisoblaydi. 

 Demokrit    quldorlik    negizlarga  nisbatan  tanqidiy    qarashni  vujudga  keltirdi,  tabiatni 

chinakam bilishga tarbiyani  qayta qurishga  chaqirdi. 

Demokrit  barcha  tabiyiy  jarayonlarga,  jumladan  insonning  axloqiy  munosabatlarigga    ham 

xudolarning  aralashuvini  inkor  etib,  kishi  xulqining  real,  bu  dunyodagi  asosini    topishshshga 

o’rinadi. Demokrit axloqni  odamning o’z tabiatidan kelib chiiqib chiqib asoslashga  harakat qiladi. 

U  axloqning  ikkiyuzlama  yasama  va    haqiqiyga  bo’linishiga  qarshi  chiqadi,  shaxsning  faqat 

muloxazakorlik  va  aql  raxnomaligida  mumkin  bo’ladigan  axloqiy  kamolati  uchun  jonbozlik 

ko’rsatadi. Tug’rirog’ini bilmaslik xatoga olib  keladi, degan edi u. 

Aql  tug’ri    hatti-harakatlarga    yunaltirilmog’i  lozim,  bu  esa      bilimlarning    doimo 

mukammallashtirib boishsh  haqida  g’amxurliq, tabiat qonunlari va odam xulqimni 6rganish zarur 

demakdir, degan edi  Demokrit. 

Demokritning  etik va pedagogik qarashlari  diniy  qobiqdan holi  edi. Shuning uchun   ham 

o’zidan  keyingi  faylasuf  olimlarga  katta  ta’sir  etdi.  Ayniqsa,  ularning  inson  kamolatidagi  nazariy 

qarashlari,  tarbiyaning  roliga  bergan  katta  ahamiyatlari  pedagogika  tarixi  nazariyasini  yaratishda  

asosiy zamin bo’lib xizmat qiladi.