Loyihalarni moliyalashtirish
-jadval 2005-2013 yillarda investitsiyalar tarkibining o’zgarishi, foizda
Download 0.62 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 60,3 60,0 59,0 53,9 46,9 47,3 49,0 42,5 46,6 Boshqa manbalar 7,8 10,3 9,2
- 2-jadval O’zbekiston Respublikasining 2012 yildagi investitsiya dasturida ko’zda tutilgan kapital qo’yilmalarning asosiy parametrlari
- “Investitsiya loyihalarining texnikaviy-iqtisodiy asosi sifatsiz tayyorlanishi, ularning past
- 1.2. Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashning nazariy asoslari
- 1.3. Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini
- 5-rasm. Investitsiya loyihasi samaradorligini baholash 20 .
- Investitsiya loyihasining samaradorligini baholash usuli
- Foydaning ichki me’yori usuli
|
1-jadval 2005-2013 yillarda investitsiyalar tarkibining o’zgarishi, foizda 7
manbalari 2005 y. 2006 y. 2007 y. 2008 y. 2009 y. 2010 y. 2011 y. 2012 y.* 2013 y.* Davlat byudjeti 12,7 10,7 9,0 9,0 8,1 7,4 5,1 4,8 4,8 Chet el investitsiyalari 19,2 19,0 22,8 25,8 32,4 28,8 25,3 25,5 23,3 Korxonalar va aholi mablag’lari 60,3 60,0 59,0 53,9 46,9 47,3 49,0 42,5 46,6 Boshqa manbalar 7,8 10,3 9,2 11,3 12,6 16,5 20,6 27,2 25,3
Jadval a l tlari a rish mumkinki, 2011 yil uchun qabul qilingan O z e ist i g investitsiya dasturida byudjet a lag lari hisobidan jami 950 milliard s li a lag ajratilishi z a tutilgan edi 8 , olib borilgan iqtisodiy siyosat natijasida, 2012 yil 1 yanvar holatiga ra byudjetdan 1101,7 milliard s a lag zlashtiril i. Shuning uchun jami moliyalashtirish manbalari tarkibida byudjet a lag lari prognoz qilingan a lag a 116 foizga p demakdir. Bunga, albatta, byudjet daromadlarining oshgani va moliya-iqtisod sohasining t g ri, oqilona olib borilgani mustahkam zamin l i. Investitsiyalarni moliyalashtirish manbalarining tarkibini 2012 yil va 2013 yillardagi holati O z e ist Respublikasi davlat investitsiya dasturlari a l tlari asosida tuzilgan li , investitsiya dasturlariga ra, investitsiya loyihalarini davlat byudjeti hisobidan moliyalashtirish kamayib 4,8% ga etib boradi, investitsiya loyihalarini moliyalashtirishning aksariyat qismi korxonalar va aholi a lag lari
7 O z e ist Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning 2011 yilning asosiy yakunlari va 2012 yilda O z e ist i ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor alishlariga ag ishla ga O z e ist Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi “2012 yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga tara iga yil la i” mavzusidagi a r zasi i rga ish i ha q q lla a. – T.: Iqtisodiyot. - 2012. – 78- bet. * 2012-2013 yillar b yicha moliyalashtirish manbalari muallif tomonidan O z e ist Respublikasining 2012 yilga hamda 2013 yilga l alla ga i estitsi ast ri t g risi agi №PP-1668-sonli ha a №PP-1855 sonli Prezident qarorlari asosida hisob-kitob qilindi.
8 O z e ist Respublikasi Prezidentining 2010 yil 29 dekabrda “O z e ist Respublikasining 2011 yilga l alla ga investitsion dasturi t g risi a”gi 1455-sonli qarori. 1-ilova.
15
(46,6%), chet el investitsiyalari (23,3%) va boshqa manbalar (25,3%) evaziga amalga oshirilmoqda. Milliy iqtisodiyotni barqaror va jadal rivojlantirishni ta i lash maqsadida O z e ist Respublikasi hukumati tomonidan t g ri a -t g ri xorijiy investitsiyalar xajmini oshirishga va hukumat kafolati ostidagi investitsiyalar xajmining pasayishiga olib kelinmoqda, bu esa xususiy sektordagi investitsiya loyihalarini pla amalga oshirilishiga sabab l q a. 2012 yilning investitsiya dasturi prognoz rsat i hlari i tahlil qiladigan lsa , jami kapital q il alar 23 679 70 million s i tashkil etishi rejalashtirilgan. Bu tga yilga nisbatan 14,2 foizga p demakdir. Reja i ha markazlashgan investitsiyalar umumiy kapital q il alar i g 24,2 foizini, markazlashmagan investitsiyalar esa 75,8 foizni tashkil qilishi belgilab q ilga . Korxona va aholi a lag lari i g ulushi boshqa manbalarga nisbatan yuqori li , markazlashmagan investitsiyalarning 56,1 foizini tashkil etmoqda. Ma l i, investitsiyalarni moliyalashtirish manbalari i ha tarkibining shakllanishi iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish jarayonlari bilan g liq. Ishlab chiqaruvchilarga soliq yukini pasaytirishga qaratilgan soliq-byudjet siyosatini takomillashtirish, t l intizomini mustahkamlash, xususiylashtirish jarayonlarini jadallashtirishga qaratilgan chora-tadbirlar korxonalarning z a lag lari pa ishiga imkoniyat yaratdi. Moliyalashtirish manbalari i ha markazlashmagan investitsiyalar umumiy tarkibida ularning ulushi 2000 yilda 27,1 foizni tashkil etgan lsa, 2012 yilda 38,1 foiz lishi rejalashtirilgan.
23 679 701 1.
Markazlashgan investitsiyalar: 5 740 892
9 O z e ist Respublikasi Prezidentining 2011 yil 27 dekabrda “O z e ist Respublikasining 2012 yilga l alla ga investitsion dasturi t g risi a”gi 1668-sonli Qarori. 1-ilova.
16
1.1. Byudjet a lag lari 1 059 354,4 1.2.
S g rila iga erlarning meliorativ holatini yaxshilash a g ar asi
115 560
1.3. Byudjetdan tashqari fonlardan, jumladan: - Respublika l a g ar asi - Bolalar sportini rivojlantirish a g ar asi - Ta li muassasalarini rekonstruktsiya qilish, kapital ta irlash va jihozlash a g ar asi - Oliy ta li muassasalarining moddiy- texnik bazasini rivojlantirish a g ar asi 1 431 777 680 796
158 147
545 836 46 997,6 1.4. Tiklanish va taraqqiyot a g ar asi (s ekvivalentida) 1 432 400 1.5. Davlat kafolati ostidagi xorijiy investitsiyalar va kreditlar (s m ekvivalentida), shundan: Qishloq joylarda uy-joylarni qurish (so’m ekvivalentida)
1 701 901 301 564 2. Markazlashmagan investitsiyalar: 17 938 809 2.1.
Korxona a lag lari 6 835 725 2.2. Tijorat banklari kreditlari va boshqa qarz a lag lari, shu jumladan: ATB “Qishloq qurilish banki”ning qishloq joylarda uy-joylarni qurish uchun imtiyozli kreditlari
3 524 824 222 070
2.3. T g ri a -t g ri xorijiy investitsiyalar va kreditlar (s ekvivalentida)
4 340 656 2.4. Aholi a lag lari 3 237 604
Mamlakatimizda investitsiya muhitining barqarorligi va investitsion jozibadorlikning t g ri lga q ilga i ham xorijiy investitsiyalarning kirib kelishi uchun zamin l q a. “2012 yilda jami investitsiyalarning 22 foizdan yoki 2 milliard 500 million dollardan rtig i i xorijiy investitsiyalar tashkil etdi, ularning 79 foizdan pr g i t g ri a -t g ri xorijiy investitsiyalardir”, 10 a i bu rsat i h 1 milliard 975 million dollardan ortiq qiymatda t g ri a -t g ri xorijiy investitsiya va kreditlarning iqtisodiyotga jalb etilganligini bildiradi.
10 Karimov I.A. Bosh maqsadimiz – keng la li islohotlar va modernizatsiya li i qat i at bilan davom ettirish. T.: “O z e ist ” 2013 y 6-b. 17
Investitsion jozibadorlik e t sifatida muayyan bir miqyosda, a i bironta loyiha, korxona, mintaqa, tarmoq hamda mamlakat darajasida rilishi mumkin. E ti rli jihati shundaki, mazkur tizimda korxona asosiy tayanch nuqta hisoblanib, har bir investitsiya loyihasi muayyan bir korxona miqyosida amalga oshiriladi, ushbu korxona esa iqtisodiy faoliyat turidan kelib chiqib, muayyan tarmoqqa (sohaga) tegishli la i. Shuningdek, u a l bir mintaqada joylashgani sababli mintaqaviy investitsiya jozibadorlikni aks ettirsa, barcha mintaqalar birlashtirilganda mazkur rsat i h mamlakat darajasida aks ettiriladi 11 .
iqtisodiyotini barpo etish bilan g liq pgi a vazifalarni hal etishga muvaffaq la iz. Uning amalga oshirilishi birgina q shi ha faoliyat va ishlab chiqarishning lga q ilishi i ta i la qolmasdan, balki jamiyat hayotining haqiqiy darajasini rsati beruvchi aholi turmush farovonligining oshishiga va davlat boyligining pa ishiga hamda uning iqtisodiy qudratini oshirishga xizmat qiladi. Shu bilan birga, Prezidentimiz jahon moliyaviy inqirozi kelib chiqishi va uning O z e ist ga ta siri t g risi agi “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O z e ist sharoitida uni bartaraf etishning llari va choralari” asarida ta i la ga i e , “Banklar zimmasiga investitsiya faoliyatini kengaytirish vazifalari yuklanganligi sababli ularning ishini tubdan qayta tashkil etish lozim. Birinchi navbatda, bu borada investitsiya loyihalarini ekspertizadan t azish va moliyalashtirishni tashkil etish i ha tijorat banklarning maxsus xizmatlarini mustaxkamlash zarur” 12 . Shuning uchun ham hozirgi kunda, investitsiya loyihalarini izchil amalga oshirish va ularning samaradorligini ta i lash a kompleks ekspertiza dolzarb hisoblanadi. Bu t g risi a O z e ist Respublikasi Prezidenti I.Karimov: “Investitsiya loyihalarining texnikaviy-iqtisodiy asosi sifatsiz tayyorlanishi, ularning past
11 Ergashev I. Xizmat rsatish s hasi a i estitsi zi a rlikni oshirishning iqtisodiy ahamiyati va omillari./ Iqtisodiyot va ta li . 2011 yil, 2-son, 122 b. 12 Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtis i i qir zi, O z e ist shar iti a i artarf etish i g llari a h ralari. – T.: O z e ist , 2009.-52-53b. 18
darajada ekspertiza qilinishi......bu boradagi asosiy kamchiliklardir” 13 , - deb ta i la , investitsion loyihalarni baholash va ekspertiza qilish, ularning tanlovini t g ri tashkil etish ishlari g at muhim masala ekanligini e tir f etadi. Shuningdek, investitsion loyiha i ha ishlab chiqarilgan mahsulotni sotish i ha aniq maqsadga qaratilgan marketing tadqiqotlari t azil asligi, loyihani tayyorlash jarayonida sherik tomonlar z zimmasiga olgan majburiyatlarning bajarilishini nazorat ostiga olmaganlari sababli xorijiy sarmoya ishtirokida tashkil qilingan pla korxonalar faoliyat rsat a tga ligi, loyihalarini maxsus dasturlar asosida baholashning xorij tajribalaridan etarlicha foydalanilmayotganligi, investitsiya loyihalarini kompleks baholashda maxsus bilim va malakaga ega lga kadr (analitiklar)larning etishmasligi yoki ularni jalb qilish imkoniyatlarining etarli emasligi va boshqa pgi a sabablar tufayli investitsiyalash jarayonlari sust rivojlanayotganligi asosiy masalalardandir.
Investitsiya loyihasini moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash a lag lar i real aktivlar bilan turli operatsiyalarga ( e tlarga) joylashning mumkin lga variantlarni tanlash va asoslash jarayonida markaziy ri i egallaydi. Investitsiya loyihasining moliyaviy tahlili loyihadan keladigan samaraning uning har bir ishtirokchilarining z maqsadlaridan kelib chiqib, loyihani amalga oshirishdagi erishilishi lozim lga natijalarni q lga kiritish imkoniyatlarini ochib beradi. Iqtisodiy tahlilida esa, loyihaning milliy iqtisodiyotga beradigan samarasi nuqtai nazaridan tahlil qilinadi. Xususan, Jahon banki xodimlari (mutaxassislari) har bir loyiha uchun uning iqtisodiyotga boshqa aniq resurslarni joylashtirishdagi zar
13 Karimov I.A. Bank tizimi, pul muomalasi, kredit, investitsiya va moliyaviy barqarorlik t g risi a. - T.: «O zbekiston», NMIU, 2005. 479-b.
19
ziddiyatli variantlarga qaraganda pr q samara keltirishni aniqlashda keng tahlil ishlarini t aza ilar. 14
Mustaqillik yillaridan ancha oldin kapital q il alar i g samaradorligini baholash akademik T.S.Xachaturov ilmiy boshchiligida ishlab chiqilgan uslub asosida amalga oshirilar edi. Bu uslub asosida samaradorlikning tarmoq e r koeffitsienti yordamida taqqoslama iqtisodiy samaradorlikni hisoblash li bilan absolyut va nisbiy ri ishlar agi ularning qoplanishini hisoblash usullari yotar edi. Investitsiyalash variantlarini tanlashda ham ushbu uslubning ziga xos r i bor edi, lekin ularda noaniqlik va risklar, inflyatsiya sharoitida real va nominal qiymatlarni baholashva shu kabi uslublar q edi.Shuningdek, kapital q il alar i g samaradorligini baholashda iqtisodiy, ijtimoiy va, ayniqsa, marketing jihatlari etarlicha hisobga olinmas edi, pul oqimi tahlili, balans tahlili, amortiztsiya hisobi va boshqalarga lga e ti r uning uchun xos emas edi. Hozir esa boshqa zamon va boshqa vazifalar, muammolar yuzaga kelmoqda. Bugungi dolzarb masala esa, jahon tajribalaridan eng yaxshilarini tanlab olib, uni O z e ist iqtisodiyotining ziga xos xususiyatlarini hisobga olib, amaliyotga q lla , imkoniyat darajasida qisqa tarixiy davr mobaynida tsivilizatsiyalashgan bozor iqtisodiyotiga tish va uni modernizatsiyalashdir. Ushbu vaziqani echishda mualliflar V.V.Berents va P.M.Xavraneklarning ilmiy asarlarida investitsiya loyihalarining samaradorligini baholashdagi YuNIDO 15
ahamiyatli ri tutadi. Ushbu uslubda u yoki bu loyihani moliyalashtirishda qarorlar qabul qilish, shuningdek investitsiya oldi tadqiqotlari uchun l alla ga kapital q il alar i g samaradorligini taqqoslashning jahon tajribasi batafsil yozilgan. Bularning barchasi bozor tahlilining jihatlariga, shuningdek texnik-iqtisodiy asoslashdagi savollarga,
14 Банковское дело и финансирование инвестиций./ Под редакцией Н.Брука. Институт экономического развития Всемирного банка, 1 том, 2-часть. 1995. с.- 281. 15 UNIDO (United Nations Industrial Development Organization) – BMTning Sanoatni Rivojlantirish i ha Tashkiloti
20
a i xom ashyo bazasini baholash, qurilish maydonini tanlash, loyihalashtirish va texnologiyalarni tanlash, investitsiya loyihalarini investorlarning z a lag lari evaziga, shuningdek tashqi moliyalash manbalari evaziga moliyalashtirishni ta i lash, investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini aniqlash (bular sof joriy qiymat, foydaning ichki e ri va h.k.) jarayonlariga tegishlidir. YuNIDO uslubi i ha moliyaviy tahlilning muhim jihatlari li quyidagilar hisoblanadi: – investitsiya qarorlarining asosiy mezonlari; – q il alar i baholash va loyiha qaytimi; – loyihaning hayotiylik davri va uni gorizont rejalashtirish; – risk, noaniqliklar va boshqalar. Investitsiya loyihasining juda p afzalliklari mavjud lsa-yu, lekin quyidagilar ta i la asa, uning amalga oshirilishi maqsadga muvofiq emas: – loyiha mahsulotining sotilishi evaziga olingan daromadlar q ilga investitsiya a lag lari i qoplamasa; – investitsiyalarning rentabelligini ta i l hi foyda firmaning hohishi darajasidan past lsa; – investitsiyalarning qoplash muddati firma uchun muvofiq kelgan davrga mos kelmasa. Investitsion jarayonlardagi bunday natijalarga erishishning haqiqiyligini aniqlash real aktivlarga q ilga a lag lar i ha har qanday loyihaning moliyaviy-iqtisodiy rsatkichlarini aniqlashning asosiy vazifasi hisoblanadi. Bunday baholashni t azish har doim birmuncha qiyin vazifa hisoblanadi, chunki unda bir qator muhim omillar ta siri i hisobga olish talab etiladi: - birinchidan, investitsion xarajatlar faqat bir marta yoki uzoq vaqt davomida bir necha marta amalga oshirilishi mumkin; - ikkinchidan, investitsiya loyihasini amalga oshirishdan natijalar olish davrining davomiyligi va uzoq ekanligi; 21
- uchinchidan, uzoq muddatli operatsiyalarni amalga
oshirish investitsiyalarning barcha jihatlarini baholashda noaniqlik va risklarning paydo lishiga olib kelishi mumkin. Aynan shunday omillarning mavjudligi mumkin lga q tishlar i minimal darajada lishi i asosli ravishda etarlicha hal etishga imkon beruvchi investitsiya loyihalarini baholashning maxsus usullarini yaratish zarurligini t g ir i. YuNIDO tavsiyasiga muvofiq, investitsiya loyihalarini tayyorlash jarayonida moliyaviy tahlilni t azish uchun quyidagi shakldagi a l tlar talab etiladi: investitsiya loyihasini amalga oshirmoqchi lga korxonaning buxgalteriya balansi hisoboti, moliyaviy natijalar t g risi agi hisobot, pul oqimlari t g risi agi hisobot va undagi pul a lag lari harakati jadvali, xususiy kapital t g risi agi hisobot, shuningdek, jami kapital q il alar; aylanma a lag larga lga talab; jami ishlab chiqarish xarajatlari; investitsiya loyihasini moliyalashtirish manbalari t g risi agi a l tlar a ham foydalaniladi. Ushbu a l tlar asosida korxonaning likvidliligi, moliyaviy barqarorligini, ishlab chiqariladigan mahsulotning rentabelligini aniqlash mumkin. Investitsiyalar xususida qarorlar qabul qilishda, investitsiya loyihalarini tanlash, baholash va amalga oshirishning ilmiy asoslangan uslubiyoti va usullaridan foydalanish masalasi muhim hisoblanadi. Loyihadagi hisob-kitoblar kelajakka qaratilishi uning oldindan aytib berish mumkin emasligidan, prognoz xarakterli ekanligidan dalolat beradi, shu sababli investitsiya loyihasining sifat tavsiflarini hisobga olish, risk va noaniqliklarni hisobga olish muhim hisoblanadi. Investitsiya loyihasini ahamiyati va uning e ti zarurligi shundan iboratki, loyiha q ilga maqsadga erishish uchun odatda, resurslar va muayyan vaqt bilan cheklangan sharoitda investorlar qiziqishlarini zi a aks ettira olishi kerak. Investitsiya loyihalari samaradorligini baholash usullari asosida aynan turli e tlarga uzoq muddatga kapital a lag lar i q ish i g maqsadga muvofiqligini aniqlash mumkin hamda q ilga sarmoyalar kelajakda foyda keltirishi va zini t liq qoplashini aniqlash mumkin.
22
Investitsiya loyihasini baholashning maqsadlari quyidagilardan iborat: - loyiha texnik-iqtisodiy asosnomasiga kiritilgan zarur a l tlar i tekshirish; - loyiha hayotiyligining yakuniy xulosalari va miqdoriy rsat i hlari asosida tahlil qilish; - qarz oluvchiga q ilga talablar va tavsiyalarni ishlab chiqish; - kredit shartnomasini kuchga kirishini asosiy sharti hisoblangan kerakli kafolatni olishning zarurligi; - investitsiya loyihasini moliyalashtirish uchun kredit ajratish t g risi agi savol i ha kredit q itasiga beriladigan tavsiyalarni ishlab chiqish; - kredit ajratish i ha kelishuvlarni t azish i g bozor talablarini aniqlash. Shunday qilib, moliyaviy tahlilning maqsadi va andozasi shundan iboratki, u investitsiyalash va moliyalashtirishdagi barcha savollarning echimi bilan g liq omillarni, shuningdek loyihadagi barcha moliyaviy oqibatlarni tahlil qiladi va aniqlaydi. Moliyaviy tahlilning asosiy jihatlari quyidagichadir: - birinchidan, sanoat investitsiya loyihalarining moliyaviy tahlili - bu salohiyatli investorlar va loyihani amalga oshiruvchilari tomonidan bajariladigan loyihadagi moliyaviy oqibatlarni rsatish, texnik xarajatlar yoki loyiha takliflarini tugallash uchun bajariladigan alohida faoliyat turi emas. Moliyaviy tahlilda texnologiyadan tortib to ishlab chiqarish quvvatigacha, loyihalashtirilayotgan korxonaning joylashgan joyidan tortib to loyiha maketi, konstruktsiyasi, texnik xisob-kitoblarigacha, ishlab chiqarish xarajatlaridan tortib loyihaga jalb qilinayotgan moliyaviy resurslargacha, marketing strategiyasidan to loyihaning (korxonaning) umumiy rivojlanish strategiyasigacha ishlab chiqiladi, hisobga olinadi va muqobil variantlarni z a tutadi. - ikkinchidan, moliyaviy tahlilni t azish jarayonida qaror qabul qiluvchi shaxs investitsiyalarni baholash uchun turli xil mezonlarni q llashi i ham hisobga 23
olishi zarur. Bu analitikni shunday mezonlarni aniqlashga majbur qiladi va u investorlar talab qiladigan axborotlarni tayyorlash uchun unga muvofiq keladigan usullarni tanlaydi. Investitsiya loyihalarini moliyaviy-iqtisodiy jihatdan tahlil qilish va baholashda nafaqat investorlar qiziqishlarini, balki jamiyatning ham qiziqishlarini hisobga olish kerak. Jamiyatning qiziqishi shundaki, bunda investorlar investitsiya jarayonida cheklangan resurslarni samarali ishlatishlari va mamlakatning rivojlanishiga, iqtisodiyotning sishiga xissalarini q shishlari lozim la i. Investitsiya loyihalarini tahlil etish va baholash nazariyasi umumiy holatda ishonchli va e ti xulosaga olib keluvchi analitik usullar va rsat i hlar i g muayyan tizimidan foydalanishni z a tutadi. Investitsiya loyihalarini iqtisodiy baholashda quyidagilarga alohida e ti r beriladi: 16
- loyihaning milliy iqtisodiyotni rivojlantirishga ta siri baholanadi; - kiritilayotgan resurslar va olinayotgan mahsulotlar ularning milliy iqtisodiyot uchun haqiqiy qadr-qimmatini aks ettiradigan baholarda baholanadi; - tahlilga iqtisodiyot uchun bevosita ta sir etuvchi jihatlar (importga, eksportga, aholi bandligiga, chet el valyutasiga, talab va taklifga, ekologik ahvolga ta siri), shuningdek, bilvosita ta sirlar (boshqa sohalarga lga ta siri va sh.k.) ham kiritiladi. -ijtimoiy shart-sharoitlar hisobga olinadi. Jahon bankida investitsiya loyihalarini iqtisodiy baholash jarayonida moliyaviy, institutsional, ijtimoiy, texnik va ekologik jihatlariga alohida e ti r beriladi. 17
mazkur jihatlarni hisobga olish maqsadga muvofiqdir. Iqtisod fanlari doktori, professor D.G .G zi e i g ta i lashi ha, “Investitsiyalar xususida qarorlar qabul qilishda, investitsiya loyihalarini baholash,
16 Бирман Г., Шмидт С. Экономический анализ инвестиционных проектов. М.:Банки и биржи ЮНИТИ, 1997. С.54. 17 Банковское дело и финансирование инвестиций./ Под редакцией Н.Брука. Институт экономического развития Всемирного банка, 1 том, 2-часть. 1995. с.- 283 24
tanlash va amalga oshirishning ilmiy asoslangan metodologiya va metodikasidan foydalanish masalasi muhim hisoblanadi. Loyihaning kelajakka qaratilishi uning oldindan aytib berish mumkin emasligidan dalolat beradi, shu sababli investitsiya loyihasining sifat tavsflarini hisobga olish muhim. Investitsiya loyihasi, odatda, resurslar va muayyan vaqt bilan cheklanadi hamda q ilga maqsadga erishishni z a tutadi” 18 .
Jahon bankida investitsiya loyihalarini tanlashning asosiy mezoni – bu loyihaning barcha tushumlaridan barcha xarajatlar ayirib tashlangandagi foydaning diskontlangan zamonaviy qiymatidir. Bu jarayonda shuni aytish kerakki, loyiha rsat i hlari kelajakka tegishli lga ligi sababli, daromadlar ham, xarajatlar ham loyihani amalga oshirish jarayonida si boradi. Loyiha iqtisodiy tanlovdan tishi uchun u quyidagi ikki shartga mos kelishi kerak: - loyihani tadbiq qilishdan kutilayotgan foydaning sof zamonaviy qiymati salbiy l asligi lozim; - loyihadan kutilayotgan sof zamonaviy qiymat muqobil zar ziddiyatli loyihalardan kutilayotgan sof zamonaviy qiymatga teng yoki undan yuqori b lishi lozim.
Hozirda pul a lag lari qiymatini vaqt davomida hisobga olib boradigan usullar keng tarqalgan. Bunday usullardan biri diskontlash usulidir. Diskontlash usuli pul a lag lari i g qiymati muayyan vaqtda bir xil emasligi, a i bugungi bir s bir yildan keyingi bir s ga teng emasligi bois paydo l i. Bunday munosabatga sabab, garchi inflyatsiya t g risi agi fikr, birinchi navbatda t g ilsa ham, u (inflyatsiya) asosiy omil hisoblanmaydi. Bunga bir muncha fundamental sabab li , olingan daromad hisobida katta summaga bir yildan s g sishi i ta i lashga qodir tijorat operatsiyalariga kiritilgan (bankdagi depozitni ham hisobga olgan holda) pul hisoblanadi. Bu haqiqat moliyaviy operatsiyalar aksiomasi hisoblanadi va investitsiya loyihalarini tahlil qilish va iqtisodiy asoslashning butun mexanizmini nazarda tutadi.
18 G zi e D.G . I estitsi alar i li alashtirish asalalari. T.:-“Moliya” nashriyoti, 2003 y. 65-66-b. 25
Diskontlashtirish - bu kelgusidagi pul tushumlarini joriy vaqtga keltirishdir. Diskontlash murakkab foizlarni teskari hisoblash jarayoni hisoblanadi (4-rasm). Bunda murakkab foizda hisoblanganda, foiz stavkalarining hisoblanishi yordamida kreditning shla g i h summasi joriy davrdan kelgusi davrga si boradi, diskontlashda esa, kelajakda olinadigan pul a lag lari i g qiymati joriy vaqtga
Diskont stavkasi kapital bozoridagi uzoq muddatli ssudalar i ha t la a igan haqiqiy foiz stavkasidan kichik lishi kerak emas, deb hisoblanadi. U barcha holatlarda investitsiyalarning foydaliligini tavsiflashi va investorning z kapitalini boshqa joyga q i olishi mumkin lga foydani aks ettirishi lozim. Diskont stavkasi investorning zi uchun befoyda deb hisoblagan e r a yuqori lishi lozim. Investor uchun, odatda, qaror qabul qilishning asosiy mezoni li , nafaqat, investiyalarning foydaliligi, shuningdek z a lag i i g muayyan foiz stavkasida qanchalik tez qaytishi ham hisoblanadi. Shuning uchun investorlar q ga a lag i i g qancha yillik foiz bilan necha yilda qaytarib olish imkoni mavjudligiga pr q qiziqadilar. Aks hollarda ular loyihani investitsiyalashni qat i rad etadilar.
19 Muallif tomonidan tuzildi. RGI QIYMAT JARAYoN
KELGUSI QIYMAT
B shla g i h summa, Foiz stavkasi
Qaytuchi summa
Keltirilgan summa Kelib tushishi kutilayotgan summa, Diskontlash koeffitsienti 26
Murakkab foizlardan foydalanib kelgusi qiymatni aniqlash formulasi quyidagi ri ishga ega: FV = PV (1+k) n
, ( 1.1 )
Bu erda, FV – (future value) kelgusi qiymat; PV – (present value) joriy qiymat; k – investitsiyaning daromadlilik miqdori; n - davr soni. Diskontlashning ikkinchi ri ishi li , pul qiymatining teskari hisoblanishi, a i kelgusida muayyansummani olish uchun bugun qanchainvestitsiyalash lozimligini aniqlash hisoblanadi. Bugun investitsiya qilingan a lag lar i g kelgusi qiymatini hisoblash jarayoni diskontlash deb nomlanuvchi moliyaviy hisoblanishlarning asosiy turining turli ri ishlari a biri hisoblanadi. Bunday yondashishning iqtisodiy a tig i xuddi kelgusida muayyan katta miqdordagi summaniolish imkoniyatiga ega lish uchun bugun biz t lashga tayyor lga shunday summani topishga urinishkabi tushuntirilishi mumkin. Diskontlashtirilgan qiymat – bu kelgusidagi kutilayotgan pul oqimlarining joriy qiymatidir. Buni hisoblash formulasi (1.1) formulaga nisbatan mantiqan teskari hisoblanadi.
) 1 ( 1 ) 1 ( ( 1.2 )
Bu formulada (k) biz uchun investitsiyalashning xshash loyihasiga a lag kiritib, zi iz i, haqiqatda, ta i lashi iz mumkin lga daromad darajasini (foiz stavkasini) anglatadi. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, investitsiya loyihalari samaradorligini baholashga q ilga talablar baholashning maxsus usullarini ishlab chiqish zarurligini keltirib chiqardi. Pul oqimini diskontlash usuli q ilga talablarga mos keluvchi yangi baholash usuli sifatida vujudga keldi. Diskontlash jarayoni pulning joriy va kelgusi qiymatini hisoblashga asoslanadi va bunda pul oqimini diskontlash zi i murakkab foizlarning teskari hisoblanish jarayoni sifatida namoyon etadi. Diskont stavkasi esa kapital bozoridagi uzoq muddatli ssudalar i ha t la a iga foiz stavkasidan kichik lishi kerak emas, deb hisoblanadi. 27
Investitsiya loyihasini amalga oshirishda kutilishi mumkin lga turli xil risklarni oldindan tahlil etish va aniqlash, ularni kamaytirish yoki bartaraf etish yuzasidan choralar rilishi lozim. Shuningdek, yuz berishi mumkin lga noaniqliklarni engillashtirish va zararlarni oldindan s e ti tarzda aniqlash bilan zahiralarni tashkil etish, resurslar va maxsulotlar bahosini t g ri aniqlagan holda loyihaning hayotiyligini ta i lash i ha choralar rish va kuzatib borish loyiha samaradorligini aniqlashda z ta siri i rsata i.
1.3. Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash usullarining mazmuni, mohiyati va xususiyatlari Har qanday investor yoki x ali yurituvchi s e tlar uchun investitsion qarorlar qabul qilish juda qiyin vazifa hisoblanib, bunda asosiy mezon investorning boyligini pa tirish, korxonaning qiymatlarini oshirish mezonlariga qaratiladi. Uning omillari li korxona daromadlari sishi, moliyaviy risk yoki ishlab chiqarish harajatlarining kamayishi, korxona ishlari samaradorligi darajasini oshirish hisoblanadi. Chet el mamlakatlarining tajribasini, , shu bilan birga YuNIDO tavsiyalarini hisobga olgan holda investitsiya loyihalarining samaradorligini baholash ikki mezon asosida, a i moliyaviy va iqtisodiy baholash orqali amalga oshiriladi. Investitsiya loyihasi samaradorligini baholashning bu ikkala mezoni ham bir-birini t l iri turadi. Moliyaviy baholash investitsiya loyihasini amalga oshirish jarayonidagi likvidligini tahlil qilishda ishlatiladi. Boshqacha aytganda, moliyaviy baholash vazifasi, loyihani belgilangan muddatlarda amalga oshirish uchun, uning jami moliyaviy majburiyatlarini bajarishga korxonaning etarli moliyaviy resurslari lishi i belgilashdir.
loyihaga q ilga a lag lar i g qiymatini saqlab qolishda va ularning sishi 28
s r ati i etarli darajasini yaratib berishda foydalaniladi. Quyidagi 5-rasmda har bir mezon i ha asosiy aniqlash usullari keltirilgan:
5-rasm. Investitsiya loyihasi samaradorligini baholash 20 . Taqdim etilayotgan e t i i estitsiyalashda moliyaviy baholash (yoki moliyaviy asoslanganlik bahosi) investitsiya jarayonining ajralmas qismi hisoblanadi. Investor moliyaviy holati a l lga yuridik yoki jismoniy shaxslar bilan hech qanday munosabatlar olib bormaydi. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan
20 Uzoqov A., Nosirov E.,Saidov R., Sultanov M.investitsiya loyihalarini moliyalashtirish va ularning monitoringi. O q q lla a. – T.: “IQTISOD-MOLIYa”, 2006. 89-b. Investitsiya loyihasining samaradorligini baholash usuli Moliyaviy baholash Iqtisodiy baholash Buxgalte- riya balansi (1- shakl) Moliyaviy baholanishning koeffitsientlari Investitsiyalarni ng buxgalteriya rentabelligini aniqlash usuli Moliyaviy natijalar t g ri-
sidagi hisobot (2- shakl)
pul oqimla-ri t g ri- sidagi
hisobot (4-shakl) Oddiy (statistik) usullar Diskont-
lashga asoslangan usullar Investitsiya- larning qoplanish muddatini aniqlash usuli Sof joriy qiymatni aniqlash usuli Foydaning ichki e orini hisoblash usuli Investitsiya- larning
rentabelligini aniqlash usuli Investitsiyalarnin g diskontlangan qoplash muddatini aniqlash usuli
29
mamlakatlarda, korxonalar moliyaviy hisobotlarini ommaviy-axborot vositalari orqali yoki har xil t pla lar holatida chop etili , e l qilish r al h lat hisoblanadi. Bu t pla lar orqali kompaniyalarning moliyaviy holati t g risi a a l tlar olish mumkin.Jahon amaliyotida investitsiya loyihalarining iqtisodiy samaradorligini baholashning bir qancha usullari ishlab chiqilgan li , ularni shartli ravishda ikki katta guruhga lish mumkin: Oddiy (yoki statistik) baholash usullari; diskontlashga asoslangan baholash usullari. Birinchi guruhga quyidagilar kiradi: investitsiya qoplash muddati (Payback Period , PP); investitsiya samaradorligi koeffitsienti (Accounting Rate of Return, ARR). Ikkinchi guruhga quyidagilar kiradi: sof joriy qiymatni aniqlash usuli (Net Present Value, NPV); foydaning ichki e ri i hisoblash usuli (Internal Rate of Return, IRR); investitsiyalarning rentabelligini hisoblash usuli (Profitability Index, PI); diskontlashning qoplash muddatini hisoblash usuli (Discount Payback Period, DPP). Investitsiya loyihalarining samaradorligini diskontlash asosida baholash usullari har qanday investitsiya loyihasining daromadliligini, samaradorliligini, foydaliligini hamda ularning jalb etuvchanligini aniqlab bera oladi. Lekin ayrim hollarda investitsiya loyihalarini baholashda barcha usullarni q llash zaruriyati l asligi ham mumkin. Bu usullarning q lla ilishi tahlil qilinayotgan har bir loyihaning ziga xos jihati va xususiyatlarini inobatga olgan holda amalga oshirilishi lozim. Loyihaning jalb etuvchanligini baholash usullari uning barcha xususiyatlarini ochib bera olmasa ham, loyihaning haqiqiy samaradorligini aniqlashda asosiy xizmat vazifasini ta i. Sof joriy qiymat (NPV) - investitsiyalash e ti a foydalanish davrida oldindan qat i belgilangan va zgar as foiz stavkasida olinadigan daromadlar va qilinadigan harajatlarning alohida muayyan davrdagi barcha kirim va chiqimlarning
30
diskotlashtirilishi li bilan olingan va ular rtasi agi farqni ifodalovchi qiymat. Uning mohiyati shundaki, yillik sof pul oqimi miqdori har bir davr uchun loyihani amalga oshirishning shla g i h yiliga keltiriladi va u oqibatda zi i pul miqdorida sof joriy qiymat yoki sof diskontlashtirilgan daromad sifatida namoyon etadi. Uni hisoblash formulasi quyidagicha:
t t t t t I d CF yokiNPV I d CF d CF d CF NPV 1 0 0 2 2 1 1 ) 1 ( ) 1 ( ... ) 1 ( ) 1 ( (1.3) 21
bu erda, NPV- sof joriy qiymat; d - diskontlash stavkasi; I 0 - shla g i h investitsiya; SG’ t - t davr oxirida kelib tushgan pul oqimi. 1-misol. Biron – bir investitsiya loyihasi uchun 140 million s investitsiya qilish talab etiladi va undan kutiladigan natija yillar i ha 18, 40, 75 va 80 mln. s i tashkil etdi. O zgar as sharoitda doimiy diskont stavkasi – 11%. U holda, . ' . 2 , 16 ) 140 2 , 156 ( 140
) 7 , 52 8 , 54 5 , 32 2 , 16 ( 140 ) 11 , 0 1 ( 90 ) 11 , 0 1 ( 75 ) 11 , 0 1 ( 40 ) 11 , 0 1 ( 18 4 3 2 m so million NPV
Agar investitsiya loyihasi yillar davomida moliyaviy resurslarning ketma-ket investitsiyalanishi talab etsa, u holda NPV ni hisoblash quyidagicha la i: n t n t t t t t d I d CF NPV 1 1 , ) 1 ( ) 1 (
(1.4) 22 Bu erda, I t - t davridagi investitsiyalar sarfi. NPV ni hisoblashda, odatda, doimiy stavka (d) q lla ila i. Ammo a zi bir vaziyatlarda, masalan, hisob (foiz) stavkasining zgarishi kutilayotgan paytda yillar i ha individual diskontlash stavkasidan foydalanish mumkin. Bu esa z navbatida hisob-kitob ishlarini murakkablashtiradi.
21 Виленский П.Л., Ливщиц В.Н., Смоляк С.А. Оценка эффективности инвестиционных проектов: Теория и практика: учеб. пособие. – 4-е изд., перераб. и доп. – М.: Издательство «Дело» АНХ. – 2008. с.328. 22 O sha manba, 328-b. 31
Diskont stavkasi e ri kapital bozoridagi uzoq muddatli ssudalar i ha foiz stavkasiga yoki ssuda oluvchi tomonidan t la a iga foiz stavkasiga, haqiqatda, teng lishi kerak. Boshqacha s z bilan aytganda, diskont e ri investorning zi uchun undan pasti samarasiz deb hisoblangan minimal foyda e ri lishi kerak. Investitsiya loyihalarini sof joriy qiymat usuli asosida baholashdan olingan natija, a i sof joriy qiymat ijobiy miqdorga ega lsa (NPV>0), u holda investitsiyalarning rentabelligi diskont miqdoridan yuqori la i, NPV=0 holatda loyiha rentabelligi diskont stavkasiga (minimal qoplash e riga) teng la i, agar NPV<0 lsa, loyiha rentabelligi minimal miqdordan past la i. Birinchi ikki holatda investitsiya loyihasini amalga oshirish mumkin. Bunda birinchisi investor kapitalining sishi ta i la ishi i rsatsa, ikkinchisi pa asligi i ham, kamaymasligini ham bildiradi. Uchinchi holatda esa loyihadan kutiladigan daromadni olish imkonini bermaydi. Sof joriy qiymat usuli shla g i h investitsiya miqdorining, a i investor boyligining qanchalik sishi i miqdoriy jihatdangina rsata oladi, holos. Lekin, investitsiyalashning naqadar samaradorligini aniqlashda miqdoriy zgarishlar va natijalarning zi etarli l a i. Shuning uchun investitsiyalarning qanday nisbiy sishga ega ekanligi va uning sish darajasini aniqlash uchun iqtisodiy baholashning boshqa usullaridan foydalanishga t g ri keladi. Foydaning ichki me’yori usuli (IRR) - bu pul tushumlarining diskont qiymati pul chiqimlarining diskont etavkasiga teng lga agi daromadlilik darajasi yoki l asa loyihadan olingan sof tushumlarning diskontlangan qiymati investitsiyalarniig diskontlangan qiymatiga, sof joriy qiymat esa nolga teng lga agi diskont e ri ir. Bu rsat i h i aniqlash uchun sof joriy qiymatni aniqlashda ishlatilgan formuladan foydalaniladi va sof joriy qiymat nolga tenglashadigan minimal foiz stavkasi topiladi. Aynan shu foiz stavkasi foydaning ichki e ri usuli deb nomlanadi. Bu usul iqtisodiyotda rentabellikning ichki 32
e ri, qoplash yoki samaradorlik koeffitsienti, kapital q il alar i g chegaraviy samaradorligi deb ham yuritiladi. Foydaning ichki e ri i aniqlash vazifasi birmuncha qiyin li , investitsiyalarning bir yoki undan p marta amalga oshirilishiga, loyihadan olingan pul tushumlarining, xech l asa, bir marta yoki boshida salbiy lishligiga va ushbu pul tushumlarining miqdoran bir xil l asligiga asoslanadi. Uni hisoblash formulasini quyidagi tenglamada ifodalash mumkin: 0 )
( 0 1 I d CF NPV t t n t ,
(1.5) 23
Agar investitsiya loyihasi bir necha yillar davomida moliyaviy resurslarning ketma-ket moliyalanishini talab etsa, unda (IRR)ni quyidagi formulada ifodalash mumkin:
n t n t t t t t d I d CF 1 1 ) 1 ( ) 1 ( , (1.6) 24 Bu erda d miqdorini topish lozim la i. Topilgan miqdor foydaning ichki e ri deb nomlanadi. Bu meyor sof joriy qiymat nolga teng li , investitsiya loyihasining samaradorligini baholashda IRR miqdori q lla ilga i a, firmaning boyligi sishi i ta i la asligi i va uning kamayishiga ham l q asligi i rsata i. IRR loyihadan kutilayotgan daromadlilikni rsata i va qilinishi mumkin lga maksimal harajatlar chegarasini belgilab beradi, a i IRR olinayotgan kredit i ha bank foiz stavkasini yuqori chegarasini rsata i, ayni shu foiz chegarasidan yuqori miqdorga ega li ga a loyiha daromad keltiradi. Shunday holatlar ham lishi mumkinki, investorning zi investitsiya loyihasini moliyalash uchun biror s e t a muayyan foiz ostida kredit olishi mumkin. Bu paytda loyihadan kutiladigan natija kredit uchun foizdan, albatta yuqori lishi lozim yoki investor zi i g maqsad qilgan foydasini olish darajasini ham bilishi kerak.
23 Виленский П.Л., Ливщиц В.Н., Смоляк С.А. Оценка эффективности инвестиционных проектов: Теория и практика: учеб. пособие. – 4-е изд., перераб. и доп. – М.: Издательство «Дело» АНХ. – 2008. с.343. 24 O sha a a, 343-b. 33
Mana shu holatlar, a i kredit uchun foiz yoki foyda olish darajasi, odatda ar erli (t siqli) koeffitsient (hurdle rate) (HR) deb ham nomlanadi. Bu rsat i h foydaning ichki e ri bilan solishtiriladi (taqqoslanadi). IRR va HR larni taqqoslash natijasida ular orasida quyidagi g liq hosil la i: agar IRR>HR, loyiha samarali hisoblanadi va u foydalanish uchun qabul qilinadi; agar IRR Download 0.62 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|