Paxtani mayda iflosliklardan tozalashning samarali usullari tahlili

^{PAXTANI MAYDA IFLOSLIKLARDAN TOZALASHNING SAMARALI USULLARI TAHLILI}
D.SH. Otajanova
Toshkent davlat agrar universiteti
Kalit so‘zlar: baraban, to‘rli baraban, foydali sirt, tozalash, tozalash yuzasi, samaradorlik, qoziqli baraban.
Keywords: drum, oblique mesh drum, useful surface, cleaning, cleaning surface, efficiency, pile drum.
Bugungi kunda paxta xomashyosini yetishtirish va qayta ishlash muhim tarmoqlardan biri hisoblanadi. Paxta tolasi sifatiga bo‘lgan talab ortib borayotgani to‘qimachilik sanoati oldida turgan dolzarb muammolardan biri bo‘lgan, jahon paxta tolasi bozorida raqobatbardoshligini oshirish, zamonaviy mahsulotlar ishlab chiqarishga qaratilgan korxonalarni yangi texnika va texnologiyalar bilan qayta jihozlashga alohida e’tibor qaratishni taqozo etmoqda. va texnologik jihatdan ishonchli va yuqori sifatli mahsulotlar. Jahon paxta tozalash sanoatida yuqori samarali bo‘lgan yangi texnologiya va texnologiyalarni yaratish, joriy etish, joriy etish, mahsulot sifatini oshirish, resurs tejaydigan texnologiyalarni yaratishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Jahon tajribasidan kelib chiqib, paxta chigitini mayda aralashmalardan tozalash texnikasi va texnologiyasini takomillashtirish bo‘yicha ilmiy izlanishlar olib borilmoqda. Shu munosabat bilan paxta chigitini mayda ifloslantiruvchi moddalardan tozalashning samarali texnologiya va qurilmalarini ishlab chiqish, paxta chigitini mayda ifloslantiruvchi moddalardan tozalashda yuqori samaradorlikka erishish, ish rejimlari va parametrlarini almashish muhim vazifalardan hisoblanadi. Mustaqillik yillarida mamlakatimizda paxta mahsulotlarining iste’mol xususiyatlarini yaxshilash, paxta xomashyosini birlamchi qayta ishlash va ishlab chiqarishning texnologik jarayonlarini yuqori samarali nazorat qilish tizimlarini yaratish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar amalga oshirildi. Bu borada, xususan, gill ishlab chiqarishning dastlabki xususiyatlaridan kelib chiqib, qayta ishlangan xomashyodan yuqori sifatli paxta mahsuloti olish, paxtani mayda ifloslantiruvchi moddalardan tozalash texnikasi va texnologiyasini takomillashtirishda salmoqli natijalarga erishilmoqda.
O‘zbekiston Prezidenti Sh.M. Mirziyoyev 2017-yil 17-oktabrdagi “Paxtachilikni boshqarish tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-3408-sonli qarorni imzoladi.
Bu paxta xomashyosini yetishtirish va qayta ishlash bo‘yicha klaster tipida ishlash, paxta tozalash va qayta ishlash korxonalari faoliyatini tubdan modernizatsiya qilish borasidagi muhim qaror bo‘ldi, deyishimiz mumkin. Bu vazifalarni bajarish, jumladan, paxta chigitini birlamchi qayta ishlashning yangi texnologiyalarini yaratish, mayda ifloslantiruvchi moddalarni olib tashlash texnologiyasi va texnologiyalarini takomillashtirish paxtachilikning muhim muammolaridan biridir.
Yuqoridagi qaror va qoidalarga rioya etilishini ta’minlash uchun paxta chigitini g‘o‘zadan ajratish jarayonida uning ifloslantiruvchi moddalari tola sifatiga putur yetkazmasligi uchun ularni quritish va tozalash uskunasi ichiga o‘rnatilgan tozalash moslamalarida ifloslantiruvchi moddalardan samarali va yuqori darajada tozalash kerak. o‘rim-yig'im ustaxonalari.
G‘o‘zaning pishib yetilishi davrida barg va novdalar quriy boshlaydi, mo‘rt bo‘lib, oson sinadi va g‘o‘zani ifloslantiradi.
Paxta xom ashyosida topilgan aralashmalar, ularning foniga ko‘ra, organik va mineral qo‘shimchalar bo‘lishi mumkin. Organik moddalarga gʻoʻzaning gʻoʻza qismlari, bargi, shoxlari, gʻoʻzaning yarmlari, gulbarglari, meva poyalari va boshqa oʻsimliklar kiradi. Mineral qo‘shimchalarga tosh, qum, tuproq, loy va boshqalar kiradi.
O‘lchamiga ko‘ra, paxta xom ashyosida mavjud bo‘lgan nopok aralashmalar ikki guruhga bo‘linadi. Aralashmalarning kichik guruhi 10 mm dan kam, aralashmalarning katta guruhi esa 10 mm dan ortiq.
Harakat jihatidan nopok aralashmalar passiv yoki inert va faol turlarga bo‘linadi. Passiv yoki inert aralashmalar paxta xomashyosining yarmi yuzasida topiladi va yumshoq silkitib, paxtadan osongina ajratiladi. Faol aralashmalarni paxtadan ajratish qiyin. Paxta xomashyosidan faol aralashmalarni ajratish uchun birinchi navbatda ularni passiv qilish kerak. Shu sababli paxta terish texnikasini tanlashda aralashmalarning tabiatiga, paxta xomashyosiga qanday yopishganligiga e’tibor qaratish lozim [3].
Chigitli paxtadan har xil ifloslantiruvchi moddalarni ajratish uchun zarur bo‘lgan asbob-uskuna turlarini tanlashda ularning fizik-mexanik xossalarini (hajmi, kelib chiqishi, g‘o‘zaga yopishish darajasi) hisobga olish zarur.
Paxta tozalash mashinalari lint baraban qismi va arra baraban qismidan iborat. Kichkina begona o‘tlar paxmoq baraban qismida eng yaxshi tozalanadi.
Chigitli paxta tozalash uskunalari ish samaradorligi va tozalash samaradorligi (chigitli paxtadan somon, o‘lik va sarflangan chigitlarni ajratish qobiliyati) bo‘yicha baholanadi (belgilanadi). Uskunani tozalash samaradorligi uskunaga tushgan paxtadan ajratilgan aralashma massasining paxta chigiti massasiga nisbati sifatida aniqlanadi:

Bu erda: C1, C2 - paxta chigitining tozalashdan oldin va keyin ifloslanish darajasi.
Uskunalarni tozalash samaradorligiga uning ishlash samaradorligi, namligi va paxta chigitining ifloslanishi katta ta'sir ko‘rsatadi. Uskunaning ishlashi uning maksimal tozalash samaradorligiga moslashish orqali yaxshilanadi.
Kichkina ifloslantiruvchi moddalar baraban va shnek tozalagichlarida paxta chigitidan osongina ajratiladi. Shu sababli, paxta chigitidagi mayda aralashmalarni tozalash uchun yotqizish uskunasidan foydalaniladi.
Paxta xomashyosi bilan ta’minlashni sozlash usuliga ko‘ra tozalagichlar qo‘l yordamida yoki avtomatik boshqariladigan turlariga bo‘linadilar. Mashinani paxta xomashyosi bilan ta’minlashni qo‘l yordamida boshqarishni mashinaga xizmat ko‘rsatuvchi operator bajaradi, avtomatik boshqarish esa, shaxta to‘plagich yoki bunker ta’minlagichida paxtani doimiy darajada bo‘lish imkonini beradigan maxsus qurilmalar orqali amalaga oshiriladi.
CHiqindilarni ajralishi tasnifiga ko‘ra yirik iflosliklardan tozalagich hamda kombinatsiyalangan-ham yirik ham mayda iflosliklardan tozalagichlar mavjud. Birinchilariga 1XK rusumidagi tozalagichlar, ikkinchisiga esa UXK rusumidagi tozalagichlar kiradi.
Hozirgi vaqtda paxtani qayta ishlash korxonalarida sakkiz barabanli 1XK paxta tozalash mashinasidan foydalanilmoqda (1-rasm) [1].