Pedagogik diagnostika

15- mavzu. KORREKTSION FAOLIYATNING ASOSIY TAMOYILLARI
Korrektsion faoliyatning umumpedagogik tamoyillari. Тa’lim muassasalarida педагогик коррекция ўтказиш yo`llari xilma-xildir. Bunda o`smir va o`spirinlar bilan ishlash mazmuni ota-onalar va pedagoglar jamoasining hamkorlikka asoslangan, maqsadga yo`naltirilgan ish rejalari bilan belgilanishi zarur.
Bu pog`onada pedagogik korreksiya yoshlarning xulqidagi nuqsonlarni: sabrsizlik, betga choparlik, qat’iyatsizlik, janjalkaShlik, agressivlik kabi xislatlarni bartaraf etishga qaratiladi.
Keyingi paytlarda o`smirlar va o`spirinlar orasida deviant xulqning turli-tuman ko`rinishlari progressivlaShib bormoqda. Bu jamiyat, ijtimoiy xizmat ko`rsatish muassasalari va ijtimoiy pedagog-psixologlar oldiga o`ta dolzarb muammoni- dezataptatsion holatdagi o`smirlar bilan ishlash yo`llari, metodlari, Shakllarini topishga, bu sohada o`smir reabilitatsiyasi va zarur bo`lsa, axloqiy xulq normalaridan og`ish kabi holatlarning olinishiga ta’sir kuchi konsentratsiyalaShuvini belgilaydi.
L. M. Denyakina : ». . .agar tarbiyachi, yoshlarga hech narsa va hech kim ta’sir qila olmaydi, deb da’vo qiladigan bo`lsa, bu narsa odatda tarbiyachining, o`qituvchining axloqiy pozitsiyasini belgilab beradigan ta’sirli referent guruhlardan mutlaqo xabarsiz ekanligini bildiradi<sup>1</sup>»-deydi .
O`smirlik yoshida Shaxs tarbiyasi hal qiluvchi ta’sir ostida tarkib topadi. Tarbiya maxsus faoliyat sifatida muayyan dasturning, anglab olingan maqsadning mavjudligi bilan ta’sir ko`rsatishning maxsus ishlab chiqilgan va asoslab berilgan vositalari, Shakllari hamda metodlarining qo`llanilishi bilan tasodifiy va stixiyali ta’sirlaridan ajralib turadi. «Sog`lom tarbiyaviy vaziyatsiz mukammal Shaxs vujudga kelgan yoki aksincha, to`g`ri tarbiyaviy ish olib borilgan paytda buzilgan Shaxs tarkib topgan birorta holni bilmayman<sup>1</sup>» .
O`rta maxsus va kasb-hunar muassasalaridagi, oliy o`kuv yurtlari talabalarining muayyan axloqiy qoidalar va normalarni bilishi ma’naviy xulq-atvorning zarur Shartidir. Biroq, axloq normalarini Shu tariqa bilish o`z-o`zidan axloqiy xulq - atvorini tegishli darajaga erishtirmaydi. Buning ustiga, bilimlarni ma’naviy xulq-atvor amaliyotisiz o`zlashtirib olish ma’naviy bilimlar bilan ma’naviy xulq - atvori o`rtasidagi ajralishda ifodalanadigan (axloqiy formalizm) deb atalovchi formalizmning yuzaga kelishiga olib boradi. Shuning uchun o`rta maxsus va kasb-hunar muassasasi tarbiyalanuvchisining hayoti va faoliyatini to`g`ri tashkil qilishda ijodiy- axloqiy sotsial-ijtimoiy xulq-atvor tajribasi uning Shaxsini tarkib toptirishda asosiy bo`lishi kerak. O`smirda bu narsa ota-ona, do`stlar, turli referent guruhlari ta’siri ostida, tarbiyachi rahbarligida hosil bo`ladi. Yoshlarda bilimlar tizimini: tabiiy, axloqiy, g`oyaviy-siyosiy bilimlar tizimini, (bu bilimlar muayyan darajada yetakchi rol uynagan paytda) tarkib toptirish bilan yuz berishi kerak.
L. S. Rubinshteyn, I. S. Kon, A. V. Petrovskiy, E. G`oziyev, G`.Shoumarov, U. Nishonaliyevlarning bergan ma’lumotlariga ko`ra, birgina faoliyatning o`zida (bu faoliyatning bola uchun nima sababdan yuz berishiga qarab) Shaxsning har xil (va hatto bir-biriga qarama-qarShi bo`lgan) sifatlarini tarkib toptirish mumkin. Masalan, tarbiyalanuvchilarni boshqalarni ochiqdan ochiq va dadil tanqid qilishga o`rgatamiz. Ana O`xshash qilish bilan bolada prinsipiallik, jasurlik sofdillik tanqidiy fikrlash fazilatlari tarkib topadi, deb hisoblaymiz. Ammo biz aytilganlarni xisobga olmasak, hamisha ham o`zimiz ko`zlagan maqsadga erishavermaymiz. Chunki xulq - atvorning ana Shu to`g`ri formasi negizida o`smir amal qiladigan motivlar yotadi. Bu xulq-atvor Shaxsan o`smirning o`zi uchun qanday ma’noga ega bo`lishiga qarab undan har hil sifatlar tarkib topishi mumkin. Agar o`smir o`z o`rtog`ini prinsipial motivlar asosida tanqid qiladigan bo`lsa bu tanqid uning o`rtog`idagi xarakterida prinsipiallik, qat’iylik, halollik singari sifatlarni tarkib toptirishga yordam beradi: bordi-yu o`z aybini o`rtog`ining bo`yniga quyish istagi bilan tanqid qiladigan bo`lsa, bu xudbinlik, individualizmning tarkib topishiga yordam beradi. Agar Shaxsiy araz bilan tanqid qilinadigan bo`lsa, unda Shu asosda qasoskorlik, makkorlik, insofsizlik hislatlari tarkib topadi. Agar bunday tanqid qilishga nihoyat o`qituvchidan qo`rqish va unga yoqish istagi yoki mag`rurlik istagi prinsipial sabab bo`lsa, unda laganbordorlik ikki yuzlamachilik singari xislatlar tarkib topishi mumkin, binobarin to`g`ri xulq-atvor tajribasi bu hatti-harakat muayyan motivlar asosida amalga oshirilgan vaqtdagina ko`zlagan maqsadga olib keladi. Shuning uchun xulq- atvorini, to`g`ri motivlarini tajribada tarbiyalash va mustahkamlash muhim ahamiyat kasb etadi. O`smirlarda muayyan vaziyatlarda tarbiyaviy ta’sirlar vositasida yuzaga keladigan ijobiy motivlar ularning tajribasida mustahkamlanishi va boshlang`ich vaziyatlarga tarqalishi kerak.
Boshqacha qilib aytganda, Shaxsning har bir sifat tarkibiga, binobarin, o`smirning tegishli hatti-harakatiga ijobiy munosabatda bo`lishiga imkon beradigan motiv ikkinchidan, hatti -xarakatlarning mustahkamlangan usuli kiradi. O`xshash qilib, Shaxsning sifati L.J.Bojovichning iborasi bilan aytganda, hatti -harakat motivlari o`ziga xos birikmalardir. Hatti -harakat barqaror, hukumron (asosiy) motivlarning sistemasini bazi pedagog, psixolog olimlar (N. Leytes, YU. Kleyberg, L.I.Bojovich, M.S.Neymark, E. G`oziyev)lar Shaxsning yo`nalishi deb ta’riflaydilar.
Korrektsion faoliyatni tashkil etish. Таҳсил олувчиларнинг faoliyat yo`nalishini коррекциялашда - jamoaвий, shaxsiy va ishchanlik yo`nalishlarini (ishga, faoliyat jarayoniga bo`lgan munosabat yo`nalishlarini, ijodiy faoliyatga qiziqishni) alohida ajratib ko`rsatish mumkin. Yo`nalishning jamoa, Shaxsiy turlari bir xil, to`g`ri tavsifga ega bo`lmasligi kerak. Xaqiqiy yo`nalishdan tashqari "xudbinlik guruhi" deb atalgan yo`nalish - boshqa jamoalarning qiziqishlarini mutlaqo mensimagan holda faqat bitta jamoaning, (gurux) qiziqishlarinigina e’tirof etadigan yo`nalish ham bor. Shaxsiy yo`nalish Shaxsiy yutuqlarga erishishga qaratilgan yo`nalish sifatida hamma vaqt ham jamoa yunalishiga qarama - qarShi bo`lavermaydi.
Pedagogik korreksiyalashda tarbiyaviy ish metodlari qo`llanilayotganda, tarbiyalanayotgan o`smirning yosh va individual xususiyatlarini, ikkinchidan, Shu o`quvchi a’zo bo`lgan jamoaning xususiyatlarini, nihoyat, tarbiyaviy ta’sir ko`rsatiladigan muayyan konkret Sharoitlarni hisobga olish zarur. Shaxsning ijobiy yo`nalishini tarkib toptirish uchun yoshlarning barcha vaziyat va holatlarida to`g`ri yo`l tutishi uchun uning nima qilishni bilishi, o`zi hurmat qiladigan kishilarning nima qilayotganliklarini ko`rishi va o`zi ham to`g`ri xulq-atvorli bo`lishga mashq qilishi zarur.
Yoshlarda bilimlar - axloqiy tasavvurlar va tushunchalarining muayyan sistemasini kamol toptirmasdan turib xaqiqiy e’tiqodlarni tarkib toptirib bo`lmaydi. O`z - o`zidan bu bilimlar axloqiy xulq - atvorni belgilamasdan turib, unga muhim ta’sir ko`rsata olmaydi.
Shaxsning ijtimoiy yo`nalganligi, ma’rifiy mukammallikka intilishi kabi insoniy to`yg`ularni kamol toptirish zamonaviy pedagog, psixologlarning diqqat-markazidagi vazifadir. Pedagogik diagnostikada bilimdonlikning o`rni muhim ahamiyat kasb etadi. Pedagogik vaziyatlarni oqilona baholash, ularning umumiy Shakllarini, uslublarini bilishni talab qiladi. Bu korreksiyalash ishlarini olib borayotgan o`qituvchi, tarbiyachidan metodologik, nazariy, uslubiy, texnologik bilimlar bilan qurollanishni taqozo etadi. Korreksiyalash jarayonida yoshlarda ma’naviy-ma’rifiy sifatlarni Shakllantirish nazarda tutiladi.
15-16-17 yoshlilarda rivojlantiriladigan ma’naviy sifatlar: vatanparvarlik, ziyolilik, ma’rifatparvarlik, adolatlilik, mas’uliyatlilik va boshqalarni tashkil etsa, Shaxsiy sifatlar: oliyjanoblik, kirishuvchanlik, ochiq ko`ngillilik, hamdardlilikka moyillik kabilar qamrab oladi. Ijtimoiy xulqni Shakllantiruvchi omillarga: atrofdagilarga ijobiy munosabatda bo`lish, optimizm, kuzatuvchanlik, o`z-o`ziga tanqidiy munosabatda bo`lish kabilar kiradi.
O`rta maxsus va kasb-hunar muassasalari, oliy ta’lim tizimida tarbiyaviy korreksiyalash ishlarini Myunstenberg metodikasi bo`yicha amalga oshirish mumkin. Bunda mikroguruhdagi xususiyatlar o`rganilib chiqilgach, sotsiometriya, referentometriya,(o`zaro kirishuvchanlikni Shakllantirish) Timoti-Liri metodikalariga tayanib, biz o`spirinlarning xulqidagi nuqsonlarni korreksiyalaydigan tizimni ishlab chiqdik. Tadqiqot jarayonida 16-17-20 yoshli o`rta maxsus va kasb hunar muassasalari hamda oliy o`kuv yurtlari talabalari qatnashdi. Dissertatsiya sahifalarida tadqiqot natijalarini keltira-
miz( «O`smirlar» deb belgilangan yosh davrlari o`rta va maxsus kasb-hunar muassasasi talabalarini, «o`spirinlar»deb belgilangan yosh davrlari-oliy o`kuv yurti talabalarini tavsiflaydi):