Pedagogika” kafedrasi “Pedagogik konfliktlarni boshqarish texnologiyasi” mavzusidagi kurs ishi bajardi

Ijtimoiy krizis va konfliktlarni boshqarish va hal etish

Ijtimoiy krizis ijtimoy-iqtisodiy sistemaga o’z ta’sirini qisqa muddat ichida ko’rsatadi, bu o’z navbatida siklik ravishda davom etadigan iqtisodiy barqarorlik va mo’tadillikni tushishiga olib keladi. Krizisli hodisalarning namoyon bo’lishiga asosiy sabab, ijtimoiy modernizatsiya, iqtisodiy sistemaning restrukturizatsiyasi va qayta isloh qilinishi, bizni o’rab turgan muhitning o’zgarishi, tabiiy va texnogen halokatlar.Ijtomoiy krizislarning buzg’unchi oqibatlari ikkita asosiy omillar bilan xarakterlanadi:
1) Kelib chiqish sabablariga ko’ra;
2) Krizis rivojlanish jarayoniga boshqaruv metodlari bilaan ta’sir ko’rsatish imkoniyati. 
Ijtimoiy krizislarning ko’pchiligi turli xildagi ijtimoiy guruhlar fkrlarining qarama-qarshiligi oqibatida kelib chiqadi. ( Misol uchun , ish beruvchilar va ishchilar o’ratsida ). Ular iqtisodiy krizislarning kelib chiqishiga sabab bo’ladi, iqtisodiy tizimning mo’tadilligi buzilishiga oqibatida xalq yashash sharoitining yomonalshuvi kuzatiladi. Bu esa ijtimoiy bosim va jamiyatdagi insonlarning fikr qarama-qarshiligiga olib keladi. Bu esa konflktlarning ko’payishidan darak beradi.
Ijtimoiy konfliktlarni boshqarish hozirgi kunda muhim ahamiyat kasb etadi, u ijtimoiy-iqtisodiy mo’tadillikni saqlashga va me’yorda ushlab turishga xizmat qiladi. Ijtimoiy krizisni boshqarishda quyidagi yondashuvlardan foydalaniladi:
1) yangi innovatsiyalarni qidirish va ularni tarqatish shart-sharoitlarini izlash;
2) bir vaqtda sodirbo’ladigan o’zgarishlardagi farqni va tarkibiy o’xshashligini aniqlash;
3) tashkiliy-tarkibiy yangiliklardan foydalanish.
Konflikt modeli quyidagi tarkibiy elementlarni o'z ichiga oladi: konflikt holati, konflikt manbalari, nizolarni ekstrapolyatsiya qilish imkoniyatlari, konfliktlarni boshqarish usullari, konstruktiv va halokatli oqibatlar Konfliktlarning asosiy manbai - bir qator omillarning (sub'ektiv va ob'ektiv) o'ziga xos kombinatsiyasi. Ularning kombinatsiyasi qarama-qarshi tomonlar o'rtasidagi o'zaro munosabatlar tizimining muvozanatini buzadigan aniq ob'ektlar majmuidir. Konfliktning yo'nalishini tashqi muhit parametrlariga to'g'ridan-to'g'ri bog'liqligi mavjud. Shu bilan birga, turli ijtimoiy guruhlarning o'zaro ta'siri natijasida yuzaga kelgan konfliktning ijtimoiy-psixologik muhiti xarakterli xususiyati ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Tashkilotlarda yuzaga keladigan konfliktlarni boshqarish , umuniy boshqaruv jarayonining asosiy qismi bo’lishi mumkin. Boshqaruvchi o’z mavqeyidan va vakolatlaridan konfliktni bartaraf etish uchun foydalanishi mumkin, bu esa o’z navbatida konfliktgan kirishgan tomonlarga ta’sir etishi va ularning o’zaro munosabatlarini boshqarish amaliy chora-tadbirlarni qabul qilish imkonini beradi. Tashkilotlardagi konfliktlarni boshqarish uchun turli xildagi metodlardan foydalaniladi, ularning orasida samara berishi bo’yicha , birinchi o’rinni strukturaviy metodlar egallaydi. An’anaviy tarzda to’rtta metoddan foydalanishadi:
1) ishga qo’yilgan talablarni aniqlab olish;
2) koordinatsion va integratsion mexanizmlardan foydalanish;
3) umumtashkiliy kompleks maqsadlarni qo’yish;
4) rag’batlantirish sistemasidan foydalanish.
Ishga qo’yilgan talablarni aniqlab olish deganda, har bir ishchiga ishdagi vazifalarni bajarishdagi tartib va qonun-qoidalar haqida aniq va to’liq qilib tushuncha berish tushuniladi. Ishchi undan va u bajarayotgan ishdan qanday natija kutilayotganliogini to’liq anglashi kerak bo’ladi. Buning uchun esa vazifa va javobgarliklarni bo’lib berishda shaffof tashkiliy sistemani tuzib olish maqsadga muvofiq bo’ladi, tahkilot siyosasitiga to’gri keladigan ish tartibi va qonun-qoidalarni ishlab chiqish kerak.
Konflikt modeli quyidagi tarkibiy elementlarni o'z ichiga oladi: konflikt holati, konflikt manbalari, nizolarni ekstrapolyatsiya qilish imkoniyatlari, konfliktlarni boshqarish usullari, konstruktiv va halokatli oqibatlar Konfliktlarning asosiy manbai - bir qator omillarning (sub'ektiv va ob'ektiv) o'ziga xos kombinatsiyasi. Ularning kombinatsiyasi qarama-qarshi tomonlar o'rtasidagi o'zaro munosabatlar tizimining muvozanatini buzadigan aniq ob'ektlar majmuidir. Konfliktning yo'nalishini tashqi muhit parametrlariga to'g'ridan-to'g'ri bog'liqligi mavjud. Shu bilan birga, turli ijtimoiy guruhlarning o'zaro ta'siri natijasida yuzaga kelgan konfliktning ijtimoiy-psixologik muhiti xarakterli xususiyati ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Konfliktning boshlanishi, nizolashayotgan tomonlardan biri qarama-qarshi tomonning manfaatlari va da'volari uning manfaatlari bilan birlashtirilishi mumkin emasligini tushunib yetgan paytni konfliktni anglatishi mumkin. Ushbu nosozlikning darajasi taklif etilgan muqobil stsenariylarning ikki tomonning talablarini qondirishi darajasida belgilanadi.
Konfliktning rivojlanishi odatda quyidagi bosqichlardan o'tadi:
1) konflikt vaziyatining hissiy va ruhiy zo'riqishining ortishi;
2) yangi muammoli holatlarning paydo bo'lishi, birinchi konflikt vaziyatining rivojlanishi va kuchayishi;
3) tomonlarning konfliktli harakatlari kuchayib borishi konfliktning agressivligini oshirish, uning yangi aktyorlarning ishtiroki orqali o'sishi;
4) ijtimoiy-psixologik iqlimning yomonlashuvi, tomonlarning harakatlarida noqulaylik darajasini oshirish, bu konfliktli tomonlarning xatti-harakatlariga ijobiy va salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin;
5) konfliktga yangi nuqtai nazar va uning paydo bo'lish sabablari.
Konfliktning xususiyatlari: yakuniy natijaning tushunarsizligi (ko'pincha raqiblar bir-birining qarorlari haqida xabardor emasligi); taraflarning qarama-qarshi manfaatlariga mos keladigan qarama-qarshi maqsadlar; xatti-harakatlar va qarama-qarshi tomonlarning ta'sir o'tkazish usullari.
Konfliktning rivojlanishining bosqichlari va fazalari
Konfliktning rivojlantirish jarayonida beshta bosqich ajratiladi. Shu bilan birga, har qanday konflikt har bir bosqichda amalga oshirilmaydi, ularning har biri alohida muddat va tabiatning boshqa yo'llariga egadir.
Konfliktning asosiy bosqichlari quyidagilardan iborat:
1) konflikt oldidagi vaziyat;
2) to’qnashuv;
3) ko'tarilish;
4) eng yuquri bosqich;
5) nizoning tugashi;
6) konfliktdan keyingi vaziyat.
1. Konfliktlar oldindan mushkul vaziyat nizoli holatlardan oldin manfaatlar muvozanati hisoblanadi. Ko'p hollarda, bu hol tashqi ko'rinishga nisbatan ancha silliq bo'lishi mumkin, va keyinchalik konfliktning paydo bo'lishi to'satdan paydo bo'lib, tashqi ta'sirga uchraydi. Biroq, konflikt uchun oldindan aniq shartlar mavjud. Bu bosqich kuchli hissiy va ruhiy zo'riqish bilan ajralib turadi, tabiatda yashirin va ochiq to'qnashuvlarga olib kelmaydi.
2. To’qnashuv Bu hodisa konfliktni rag'batlantiruvchi omil bo'lib, u muammoli vaziyatni konfliktlarga aylantiradi. Biroq, bir hodisadan boshlab, butun ixtilof bu bilan cheklangan holatlar mavjud. Urushayotgan tomonlarning dastlabki to'qnashuvi, voqea davomida nizolashayotgan tomonlar o'rtasidagi konfliktlarni hal qilish yoki qat'iyat bilan bartaraf etishi mumkinligiga olib kelishi mumkin. Boshqa hollarda, birinchi to'qnashuv oxirgi bolish mumkin, chunki taraflardan biri (yoki ikkalasi) muloqotdan qochishga qaror qiladi va yana boshqa uchrashmaslikni afzal ko'radi.
3. Ko'tarilish Muammolarning kuchayib borishi jarayoni uning bosqichma-bosqich rivojlanishini anglatadi, ya'ni bosqichlarni yuqoriga ko'tarish. Ushbu bosqich bir tomonning va boshqa tomonning konfliktli harakatlari ketma-ketligi bilan tavsiflanadi.
Ko'tarilish fazasi quyidagicha boradi:
1) tobora ortib borayotgan emotsional va ruhiy kuchlanish, konfliktli harakatlarning kuchliligi va intensivligi bilan ajralib turadigan uzluksiz voqealar zanjiri davom etadi;
2) to'lqin shunga o'xshash harakat, konflikt kuchayishi yoki kamayishi bo’ladi:
3) harakatlarning tajovuzkorligi bilan ajralib turadigan keskin bir chiziq yetadi;
4) asta-sekin rivojlanadigan va uzoq vaqt davomida bir xil darajadagi (uzoq yoki surunkali to'qnashuv) odatdagi voqealar ketma-ketligida davom etishi mumkin. Sekin-asta ko'tarilish konfliktlari o'z-o'zidan tugashi bilan, asta-sekin o'zidan kechadi.
Konfliktlarni boshqarish muommosi
Ijtimoiy konfiktologiya,konfliktlarni hal etishda eng maqbul yo’nalishdir ,bunga ko’ra,konfliktlarni boshqarish juda ko’plab xilma xil omillarga bog’liq, bularning ko’pchiligi konfliktlarni bashqarish chegarasidan tashqaridagi omilga bog’liq(qarashlar, motiv va shaxsni aloxida istaklari). Shakllangan ijtimoiy modaniy streotiplar, xulq atvor tuzilishi,turli tasavvurlar, noto'g'ri tushunchalar konfliktlarni eng to’g;ri hal etishdagi harakatlarni butunlay yo’q qiladi.
Konfliktlarni hal etishda asosiy harakat bu konffliktga sabab bo’lgan omillarni bartaraf etish yoki nizoga kirishayotgn tomonlarni modelini to’g’rilashdir . Konflikt hal etish(yechimi) – bu butunlay yoki qisman nizoga sabab bo’lgan omillarni bartaraf etish yoki barcha qatnashchilarni almashtirish lozim.
Konfliktni samarali boshqarish jarayoni nizolashayotgan halokatli oqibatlarini faqat zararsizlantirishni, uni buzuvchi narsani konstruktiv samolyotga o'tkazish bilan bog'liq. Buning sababi, ziddiyatni ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayotdan to'liq bartaraf etishning imkoni yo'q. Konfliktni boshqarishning o'ziga xos xususiyatlaridan biri bu vaziyatga konstruktiv aralashuvni ta'minlash, nizolarni bartaraf etish yo'llarini izlash va topish, tomonlarning o'zaro tushunish va hamkorlikka olib keladi.
Konfliktni samarali boshqarishning dastlabki sharti, bo’lishi mumkin bo'lgan nizolar signallarini tezkor aniqlash va aniq tanib olishdir. Bu ayniqsa, odamlar paydo bo'lgan to'qnashuvlar iloji boricha uzoq vaqt aniqlanmagani bilan qiziqadi. Muhim vaziyat va shu bilan birga, konfliktlar yuzaga keladigan ma'muriy ta'sirga erishish uchun zarur shart-sharoitlar, maqsadlar, niyatlar, imtiyozlar, nizolashishga qodir bo'lgan va tayyor bo'lgan hamkorlik qiluvchi yoki raqobatlashayotgan partiyalar (shaxslar, guruhlar, tashkilotlar) manfaatlari haqida eng ob'ektiv, keng qamrovli va tezkor ma'lumot.
Qarama-qarshilik qiluvchi tomonlarning ziddiyatli vaziyat, manfaatlari va maqsadlarini aniqlashning usullari, metodlari va vositalarini birlashtiruvchi konflikt tahlilidan foydalanish kerak. Buning uchun nizolarning tipologiyasini va ziddiyatli mavzularda ta'sir etuvchi psixologik ta'sir mexanizmlarini, shuningdek, yaqinlashib kelayotgan nizoni tezkor idrok etishga yordam beradigan ko'nikmalarni va uning ob'ektiv baholashini guruh yoki tashkilot a'zolari o'rtasidagi munosabatlarni takomillashtirish imkoniyati sifatida bilish talab etiladi
XULOSA
Konflikt odamlar, guruhlar yoki individlar o’rtasidagi munosabat bo’lganligi bois u har qanday ijtimoiy munosabat kabi yurisprudentsiyada yaxshi o’rganilgan yuridik ahamiyatli xulq-atvor singari kamida to’rtta elementdan iborat bo’ladi, ya’ni : konflikt sub’ektlari, ob’ekti, qarama-qarshi jarayonning ichki, ruhiy (sub’ektiv) va tashqi (ob’ektiv) tomonlari. Konfliktli xulq-atvor ob’ektiv jihatdan konflikt ishtirokchilarining qarama-qarshi yo’naltirilgan harakatlaridan iborat. Bu harakatlar orqali konfliktlashuvchi tomonlarning fikriy, ruhiy, irodaviy sohalardagi yashirin jarayonlari amalga oshiriladi. Har bir taraf manfaatlarining qaror topishiga yo’naltirilgan o’zaro ta’sirning almashinishi va raqib manfaatlarini cheklash ijtimoiy hodisa sifatida konflikt mohiyatini tashkil etadi.
Konflikt tuzilmasini to’liq tushunish va demak, u qanday rivojlangan va oqibatda nimani kutish mumkinligi haqida tasavvurga ega bo’lish uchun yuqorida ko’rsatilgan elementlarni tahlil etish lozim. Ishtirokchilar tashqi harakatlarining o’zi harakat joyi va vaqtiga bog’liq holda o’z mohiyatini keskin o’zgartiradi. Vaqt omili juda muhim. O’z vaqtida erishilmagan bitim yoki aksincha, rad etish konfliktda manfaatdor tomon kutayotgan natijani bermasligi yoki teskari natijani berishi mumkin.
Konfliktdagi barcha harakatlarni shartli ravishda asosiy va yordamchi harakatlarga bo’lish mumkin. Asosiy harakatlar bu manfaatlardagi mavjud qarama-qarshilikni o’zgartirishga olib keluvchi yoki saqlab qoluvchi bevosita konflikt predmetiga yo’naltirilgan harakatlardir. YOrdamchi harakatlar asosiy harakatlarning bajarilishini ta’minlaydi va konflikt markaziy muammosini hal qilishga qodir emas.
Shunday qilib, shaxslar o’rtasidagi konfliktda konfliktli vaziyatni taraflar tomonidan qabul qilish xarakteri katta ahamiyatga ega. YUzaga kelgan vaziyatni e’tiborga olib, shaxs o’z xarakteri va qarashlarining xususiyatlariga muvofiq holda harakat qiladi. Aynan shu narsa bilan bir xil vaziyatda turli kishilar(guruhlar) tomonidan turlicha, ba’zan zid harakatlar sodir etilishini tushuntirish mumkin. Aynan konkret vaziyat bilan shaxs xususiyatlarining o’zaro ta’siri konfliktni yuzaga keltirishi mumkin yoki odamni undan qutqarishi mumkin. Konfliktlashuvchi taraflarning asosiy, tashqi harakatlarini ob’ektiv nuqtai nazarga ko’ra ikki guruhga : tajovuzkor va mudofaa harakatlariga bo’lish mumkin.
Tajovuzkor harakatlar dushmanga hujum qilish, uning mulkiga zarar etkazish, nizoli ob’ektni qo’lga kiritish, dushmanni ajratib qo’yish, quvish, tutqinlikka solish va qarshi taraf manfaatlarini to’g’ridan-to’g’ri kamsitishga qaratilgan boshqa harakatlardan iborat. Ayrim mutaxassislar fikricha, «Zo’rlik - insonlarga jismoniy, ruhiy, ijtimoiy yoki ekologik zarar etkazish mumkin bo’lgan va/yoki insonlarning o’zlarini to’la namoyon qilishga imkon bermaydigan harakatlar, so’zlar, ko’rsatmalar, tuzilmalar yoki tizimlardan iborat»¹.
Mudofaa harakatlari nizoli ob’ektni ushlab turish, o’z-o’zini himoya etish, moddiy qiymatlarni yo’q qilinishi yoki zararlanishidan himoya qilish kabi harakatlardan iborat.