Pedagogika-psixologiya

1.2 Maktabgacha yoshdagi bolalarda òyin faoliyatining xususiyatlari
Bolalarga mavzu-o'yin muhitini doimiy ravishda o'zgartirish imkoniyatini berish muhimdir; etarli ko'p funksiyali o'yin materialining mavjudligi maktabgacha yoshdagi bolalar tomonidan rejissyor o'yinining mavzusining pozitsiyasini rivojlantirishni optimallashtiradi. Bolalar o'yin davomida o'yinchoqlarni, narsalarni tanlashi, o'zgartirishi, tanlangan mavzuga, o'yin syujetiga muvofiq turli xil yordamchi materiallar yordamida o'yin muhitini loyihalashi mumkin; bolalarning o'zlari yasagan o'yinchoqlarni kiritish; o'yin uchun zarur bo'lgan binolarni (parovod, iskala, ko'prik, stantsiya, temir yo'l, semafor, bolalar bog'chasi, gazebos, uy, ko'cha va boshqalar) qurish; o'yinlarda tabiiy materialdan foydalaning (qum, loy, suv, qor, muz). O'yin jihozlari maktabgacha yoshdagi bolalar bir-biriga aralashmasligi uchun joylashtirilgan. Buning uchun guruh xonalarining barcha bo'sh joylaridan oqilona foydalanish, shuningdek, bo'sh joyni tashkil etish va yurish uchun maydonda o'yin jihozlarini joylashtirishni ko'rib chiqish kerak. Atrof-muhitni tashkil qilishda katta yoshdagi maktabgacha yoshdagi bolaning rivojlanish xususiyatlarini hisobga olish, "o'zini o'zi tutish" namoyonlarini rivojlantirish, jihozlarni qo'shma va mustaqil faoliyatni tashkil qilish qulay bo'lishi uchun joylashtirish kerak;
O'yinchoqlar va o'yin jihozlarini tanlash davrlar bo'yicha farqlanishi kerak. Uskunalar kattalar bilan birgalikdagi harakatlarda bolaning ehtiyojlarini qondirishi, yagona o'yin maydonini yaratishi kerak. Bu hissiy tajribani jadal to'plash davri (1-1,5 - 1,5-2), harakatning eng oddiy usullarini o'zlashtirish, rang, o'lcham, shakl haqidagi umumlashtirilgan g'oyalar. Bu davrda didaktik to'plamlar (to'plar, halqalar, kublar, silindrlar, ustunlar va boshqalar), tebranuvchi otlar, sensorli didaktik stol, quruq hovuz (koordinatsiyani rivojlantirish), kublar (hayvonlar, mevalar va boshqalar) , turli xil piramidalar. o'lchamlari. Hayotning 3-yilida syujetli o'yinchoqlar harakatlarni (oziqlantirish, parvarish qilish, cho'milish qo'g'irchoqlari) namoyish qilish uchun kiritiladi. Kasalxona, do'kon, sartaroshxonadagi o'yinlar uchun to'plamlar, bu o'yinlar mavzusini boyitadi. Shuningdek, yosh bolalar uchun predmetni rivojlantiruvchi muhitda predmetli harakatlarni bajarish uchun yordamchi vositalar kerak (vizual-samarali fikrlashni shakllantirishga hissa qo'shadi): uyni tozalash uchun to'plamlar - cho'tka, chang, supurgi, latta. ; bog'da ishlash uchun to'plamlar - tırmık, sug'orish idishi, belkurak va boshqalar, tematik to'plamlar: "Kimning bolalari?", "Ryaba tovuqi" va boshqalar. Harakatlarni rivojlantirish uchun o'yinchoqlar ham kerak: nogironlar aravachalari, kichikdan katta o'lchamdagi avtomobillar, turli o'lchamdagi to'plar va to'plar, halqa otishlari).
G.Fayn asarida oʻyin materialini real, real obʼyektlarga mosligi boʻyicha uch toifaga boʻlish taklif etiladi: 1) realistik oʻyinchoqlar (haqiqiy obʼyektlarning aniq nusxalari); 2) prototipli o'yinchoqlar (haqiqiy ob'ektlarni maxsus tarzda taqlid qilish - ushbu ob'ektning o'ziga xos funktsiyalari bilan bog'liq bo'lgan asosiy tafsilotlarni yorqin belgilash va hatto bo'rttirib ko'rsatish va uning mayda detallarini e'tiborsiz qoldirish orqali; 3) qat'iy funktsional xususiyatlarga ega bo'lmagan ko'p funksiyali ob'ektlar turli xil real ob'ektlarning o'rnini bosadigan maqsad (tayoqlar, kublar). O'yin va o'yinchoq bir-biridan ajralmas.O'yinchoq o'yinni keltirib chiqarishi mumkin va rivojlanayotgan o'yin tobora ko'proq yangi o'yinchoqlarni talab qiladi. Kognitiv ma'noda o'yinchoq bola uchun atrofdagi moddiy voqelikning o'ziga xos umumlashtirilgan standarti sifatida ishlaydi. O'yinchoqlar mavzu va badiiy mazmun jihatidan juda xilma-xil bo'lishi mumkin, ammo ularning barchasi muayyan pedagogik talablarga javob berishi kerak. Bu talablarning eng muhimi yoshga mosligi va o'yinchoqlarning har xil turdagi o'yinlarga mos kelishi bilan bog'liq. Har bir yoshda bolaga mavzu va maqsadiga ko'ra har xil bo'lgan o'yinchoqlar kerak bo'ladi: syujetli o'yinchoqlar, texnik o'yinchoqlar, o'yinchoqlar - asboblar, o'yinchoqlar - qiziqarli, teatr, musiqiy, sport. Faoliyat va mustaqillikni rivojlantirish uchun haqiqiy ob'ektlarning o'ziga xos funktsiyalarini aniq ta'kidlashga imkon beradigan o'yinchoqlar kerak, o'yinchoqlarning ko'lami muhim, ularning bolaning qo'lining o'lchamiga mos kelishi (qoshiq, plastinka kabi o'yinchoqlar uchun). , temir, telefon va boshqalar), uning balandligi (qo'g'irchoq mebellari, avtomobillar, aravachalar va boshqalar), sherik o'yinchoqlar (qo'g'irchoqlar, ayiqlar). Rolli o'yinda bolalar rollarni bajaradilar. Va ularni ifodali amalga oshirish uchun kostyum elementlari kerak: yubkalar, yeleklar, kepkalar, zargarlik buyumlari, shlyapalar va boshqalar. Ular ko'pincha bolalar bog'chasida bo'lgani kabi, bitta rolga berilmasligi kerak. Bolalar kostyumlarni birlashtirishni yaxshi ko'radilar. Bolalar qanchalik katta bo'lsa, ularga ko'proq turli xil kostyumlar kerak bo'ladi. Bolalar uchun o'yinlar uchun turli xil rol o'ynash atributlari, masalan, rul, durbin, sumkalar va boshqalar. Ba'zi atributlar o'yinda kerak bo'lganda bolalar bilan qilish uchun foydalidir. Bu shuni anglatadiki, bolalar uy qurilishi mahsulotlarini va turli xil o'yin atributlarini tayyorlash uchun materiallar va yarim tayyor mahsulotlarga ega bo'lishlari kerak. Bolalarning har qanday syujetga qiziqishini payqab, siz vizual faoliyat, qo'l mehnati bo'yicha darsga ishlarni bajarishni kiritishingiz mumkin, ularning natijalari keyinchalik bolalar tomonidan o'z o'yinlarida foydalanishi mumkin. Shunday qilib, loydan yoki papier-machedan yasalgan hunarmandchilik (olma, yong'oq, sabzi, plastinka, piyola) har qanday stolni bezatadi. Applikatsiya mahsulotlari, masalan, jamoaviy ish - poezd, o'tloq - panel sifatida ishlatilishi mumkin, naqshli gilamchalar qo'g'irchoq xonasini bezashga yordam beradi. Kattaroq maktabgacha yoshda, qo'l mehnati darslarida bolalar qog'oz, karton, tabiiy materiallardan hunarmandchilik qiladilar, ular turli o'yinlarda ham qo'llanilishi mumkin.
Guruhdagi tartibni buzish, tartibni buzish qo'rquvi tufayli bolalarni kundalik hayotda eng keng tarqalgan materiallardan (gazetalar, qutilar, uy-ro'zg'or buyumlari) o'yinchoqlar yasash imkoniyatidan mahrum qilmaslik kerak. Shunday qilib, turli xil faoliyat turlari bilan o'yinning maksimal birligini hisobga olgan holda, badiiy ijodiy faoliyat natijalaridan foydalanish mumkin. Qo'shma o'yinlar bir-biri bilan muzokaralar olib borish, o'z fikrlarini aniq ifodalash qobiliyatini talab qiladi. Maxsus jihozlangan o'yin muhiti ham muloqot ko'nikmalarini egallashga yordam beradi. Shunday qilib, haqiqiy va xayoliy suhbatdoshga qaratilgan rolli bayonotlar paydo bo'ladi, o'yin burchagida o'yinchoq telefon yoki telefon kabinasi paydo bo'ladi. Bunday o'yin muhiti bolalarni suhbatdosh bilan gaplashishga undaydi, diqqatni jamlashga va ba'zilari uyatchanlikni engishga imkon beradi. O'yindagi birlashishga maxsus tanlangan katta o'yinchoqlar ham yordam beradi, masalan, yuk mashinasi, motorli kema, shuningdek, katta qurilish materiallari. S.A.Novoselova umumlashtirilgan ob'ekt-o'yin muhitini tashkil qilish uchun shartli, katta, atrof-muhitni yaratuvchi materialdan foydalanishni tavsiya qiladi, masalan, bir nechta rangdagi tekis mato bilan qoplangan katta karton qutilar. Ko'pgina mualliflarning tadqiqotlarida ma'lum bo'lishicha, bu shartli, katta ob'ektlardan foydalanish o'yinda bolalarda almashtirish funktsiyasini faollashtirishga yordam beradi va havaskor syujetli rolli o'yinlarni rivojlantirishda muhim omilga aylanadi. Bunday ob'ektli o'yin muhitida rolli o'yinlar o'yinda uning obrazli rejasini eksteriorizatsiya qilish asosida bolalarning intellektual tashabbusini namoyon qilish uchun kengroq imkoniyatlar ochadi. Shuningdek, o'yinlar uchun siz atrof-muhitni yaratuvchi modullarni, mebel-o'yinchoqlarni taklif qilishingiz mumkin. O'yinni o'yinning har qanday mazmuniga nisbatan katta, neytral, atrof-muhitni tashkil etuvchi ob'ektlar bilan tashkil etish nafaqat bitta aniq zarur ob'ektni almashtirishga, balki o'yin maydoniga mos keladigan butun ob'ektiv vaziyatni yaratishga imkon beradi. xona. Atrof muhitni yaratuvchi modullar bolalarni umumiy maqsadda birlashtiradi, ularning izlanish faolligi va ijodkorligini rag'batlantiradi, intellektual va kognitiv faoliyatga hissa qo'shadi. Katta modullar nafaqat o'yin harakatini tasavvur qilish, balki uni haqiqatda ham amalga oshirish imkonini beradi (haqiqatan ham g'orga yoki uyga chiqish, ustun tepasiga chiqish va h.k.). O'yin davom etar ekan, eksperiment xayoliy vaziyatda ham, real harakatda ham, o'zgaruvchan predmet muhitida real harakatda paydo bo'ladi. Bolalar ob'ektlarni harakatga keltirishda, ularni qurishda jismoniy qiyinchiliklarni engib o'tadigan o'yinlarni yaxshi ko'radilar. Ular bu qiyinchiliklarni yengib o'tganlarida xursand bo'lishadi. Zamonaviy dizayner va san’atshunos G.N.Lyubimova, M.I.Lisina, T.A.Repina, L.A.Paramonova, S.L. kabi taniqli olimlarni “o‘yin dunyosi” deb atash mumkin. Bunday zamonaviy o'yin dunyolari orasida maktabgacha yoshdagi bolalar uchun XX asrning eng muvaffaqiyatli va yuqori texnologiyali ishlanmalaridan biri bo'lgan "Quadro" ko'p funktsiyali konstruktorni universal tashkil etuvchi sub'ektni rivojlantiruvchi muhitni kiritish mumkin.
Bolaning aqliy rivojlanishi uning faoliyati jarayonida shakllanadi. Ob'ektlar bilan o'yin va harakatlar hayotning ikkinchi va uchinchi yillarida bolalarning asosiy faoliyatidir. Bolaning bu faoliyati sinflardan farq qiladi, chunki u bolaning o'zi tashabbusi bilan paydo bo'ladi. O'yin bolaning hayotida katta o'rin egallaydi: har doim uyqu, ovqatlanish, darslar bilan band emas, chaqaloq o'ynaydi. Bu uning tabiiy holati. O'yin unga ijobiy his-tuyg'ular bilan birga juda ko'p quvonch bag'ishlaydi: u hayratda qoladi, yangi ma'lumot olishdan, kerakli natijaga erishishdan, kattalar va tengdoshlar bilan muloqot qilishdan quvonadi. O'yin - bu bolalarning atrofdagi dunyoni bilish yo'lidir. O'yindagi bola ob'ektlarning xususiyatlari bilan tanishadi, shu bilan birga ko'p "tajriba" o'tkazadi, tashabbuskorlik, ijodkorlik ko'rsatadi. O'yin davomida diqqat, tasavvur, xotira, tafakkur shakllanadi, faollik, o'yin muammolarini hal qilishda mustaqillik kabi muhim fazilatlar rivojlanadi. Aynan o'yinda tengdoshlar bilan birinchi ijobiy munosabatlar shakllanadi: boshqa bolalarning o'yinlariga qiziqish, ularning o'yinlarida ishtirok etish istagi, birinchi qo'shma o'yinlar va kelajakda - bolalarning manfaatlari bilan hisoblashish qobiliyati. tengdoshlar. Mustaqil faoliyat davomida bolalar kattalar bilan ijobiy munosabatlar va hissiy va ishbilarmonlik aloqalarini rivojlantiradilar. Ular ular bilan ishlaydigan, o'ynaydiganlarga jalb qilinadi; ular tezda kattalarning ularga nisbatan munosabati ohangini (e'tibor, mehr, hamdardlik) qabul qiladilar va o'zlari o'zaro his-tuyg'ularni namoyon qila boshlaydilar. Hayotning ikkinchi yilida bolalar o'qituvchining o'z faoliyatiga bergan bahosini juda sezgir tinglashadi va unga amal qilishadi. Qiziqarli o'yinlar yosh bolaning hissiy sohasini shakllantirishga, uning motorli faoliyati va kattalar bilan, keyinroq tengdoshlari bilan muloqot qilish qobiliyatiga sezilarli ta'sir ko'rsatadi. Ular bolalarning kichik guruhi bilan uyg'onishning turli davrlarida va kerak bo'lganda individual ravishda (masalan, bolalarni qabul qilish paytida yoki bolaning onasi bilan xayrlashish qiyin bo'lgan vaziyatda) amalga oshiriladi. O'yin-kulgilar - raqslar, tanish ochiq o'yinlar, kulgili bolalar qofiyalarini o'qish bilan birga harakatlar va boshqalar - maxsus o'rganishni talab qilmaydi, bolalar tomonidan tez va hissiy jihatdan idrok etiladi, harakat faolligini rag'batlantiradi, ularning kayfiyatini ko'taradi. Qiziqarli o'yinchoqlarning taxminiy ro'yxati: turli xil taqlid harakatlariga ega haykalchalar (pecking, musiqa asboblarini chalish, tebranish, raqsga tushish); musiqa va ovoz effektlari bo'lgan o'yinchoqlar; rang va yorug'lik effektiga ega o'yinchoqlar; g'ildiraklar va tebranadigan stullar ustidagi raqamlar; tovushlarni chiqaradigan harakatlarni amalga oshiradigan haykalchalar (yula, aylanma tepalar); haykalchalar sakrash, dumalash, ish harakatlarini bajarish (arrachilar, yog'ochlar). Kichkina bolalar bilan o'yin-kulgilar o'qituvchining qo'shiqlari yoki yozuvlari bilan batafsil syujet bilan o'tkaziladi.Ko‘pchilik psixologlar hamda pedagoglar o‘yinning psixologik masalalari bilan bevosita shug‘ullanib, o‘yinlarning bolani psixik kamol toptirishdagi ahamiyatiga alohida to‘xtalib o‘tganlar. Ma’lumki, o‘yin bola uchun voqelikni aks ettirishdir. Bu voqelik bolani qurshab turgan voqelikdan ancha qiziqarlidir. o‘yinning qiziqarliligi uni anglab etishning osonligidadir. Kattalar hayotida faoliyat, xizmat, yumush qanday ahamiyatga ega bo‘lsa, bola hayotida o‘yin ham xuddi shunday ahamiyat kab etishi mumkin.
Jahon psixologiyasi fanida to‘plangan boy ma’lumotlarga asoslanib, quyidagicha mulohaza yuritish mumkin. Masalan, eng sodda psixik jarayondan eng murakkab psixik jarayongacha hammasining eng muhim jihatlarini shakllantirishda o‘yinlar katta rolь o‘ynaydi.Maktabgacha yoshdagi bolalarda harakatning o‘sishiga o‘yinning ta’siri haqida gap borganda avvalo shuni aytish kerakki, birinchidan, o‘yinni tashkil qilishning o‘ziyoq mazkur yoshdagi bolaning harakatini o‘stirish va takomillashtirish uchun eng qulay shart-sharoit yaratadi. Ikkinchidan, o‘yinning bola harakatiga ta’sir etishining sababi va xususiyati shuki, harakatning murakkab ko‘nikmalarini sub’ekt aynan o‘yin paytida emas, balki bevosita mashg‘ulot orqali o‘zlashtiradi. Uchinchidan, o‘yinning keyinchalik takomillashuvi barcha jarayonlar uchun eng qulay shart-sharoitlarni vujudga keltiradi. SHu boisdan o‘yin faoliyati xatti-harakatni amalga oshirish vositasidan bolaning faolligini ta’minlovchi mutaqil maqsadga aylanadi. Negaki, u (o‘yin) sub’ekt (jonzot) ongining dastlabki ob’ekti darajasiga o‘sib o‘tadi. Maktabgacha yoshdagi bola muayyan xususiyatga ega bo‘lgan rolni tanlaydi, shu bilan birga u yoki bu personajga xos qat’iy yurish-turishni ongli ravishda ijro etishga intiladi. SHunday ekan, o‘yin mazkur bola uchun eng zarur faoliyatga aylana boradi va yangi shakldagi harakatlarni, takomillashtirish, ularni anglagan holda esga tushirish ehtimoli yaqqol voqelikka aylana boshlaydi. Mazkur harakatlarni egallash bolada jismoniy mashqlarni ongli ravishda bajarish imkoniyatini vujudga keltiradi (A.V.Zaporojets).
Bolaning o‘yinlar shart-sharoitidan kelib chiquvchi ongil maqsadi harakatlarni bajarish kezida o‘z ifodasini topadi va uning o‘z oldiga qo‘ygan maqsadi esda olib qolish va esga tushirish jarayonlariga aylanadi.
Bolaning laboratoriya sharoitiga nisbatan o‘yinlarda ko‘proq so‘zlarni eslab qolish va esga tushirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar, bu esa ixtiyoriy xotira xususiyatini chuqurroq ochishga yordam beradi. Tajribada yig‘ilgan ma’lumotlarni tahlil qilish quyidagicha xulosa chiqarish imkonini beradi: a) o‘yinda bola tomonidan ma’lum rolь tanlash va uni ijro etish jarayoni bir talay axborotlarni eslab qolishni talab qiladi; b) shu boisdan personajning nutq boyligini egallash, xatti-harakatini takrorlashdan iborat ongli maqsad bolada olinroq paydo bo‘ladi va oson amalga oshadi.
o‘yin faqat bilish jarayonlarini takomillashtirib qolmay, bolaning xulq-atvoriga ham jobiy ta’sir ko‘rsatadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarda o‘z xulqini boshqarish ko‘nikmalarini tarkib toptirishga bog‘liq psixologik muammoni o‘rgangan Z.V.Manuylenkoning fikricha, biror maqsadga yo‘naltirilgan mashg‘ulotga nisbatan o‘yinda xulq ko‘nikmalarini oldindan vva osonroq egallashmumkin. Ayniqsa, bu omil maktabgacha yoshdagi bolalarda yosh davrining xususiyati sifatida o‘zining ifodasini topadi. Katta maktabgacha yoshdagi bolalarda o‘z xulqini o‘zi boshqarish ko‘nikmasi o‘yin faoliyatida ham, boshqa sharoitlarda qariyb baravarlashadi. Ba’zan ular ayrim vaziyatlarda, masalan, musobaqa paytida o‘yindagiga qaraganda yuqoriroq ko‘rsatkichga ham erishishlari ham mumkin. YUqoridagi mulohazalar asosida umuman aytganda, o‘yin va o‘yin faoliyati bolada o‘z xulqini boshqarish ko‘nikmalarini shakllantirish uchun muhim ahamiyat kasb etadi