Pedagogika va psixologiya 10-topshiriq 1-savolga javob

Pedagogika va psixologiya 10-topshiriq
1-savolga javob
Xalqning ma’naviy ruhiyatini mustahkamlash va rivojlantirishda, jamiyatni modernizatsiyalash
jarayonida ma’naviy qadriyatlar, milliy g’oya, madaniy merosni yoshlar ongiga singdirishda
zamonaviy o‘qituvchining kasbiy bilim darjasi, mahorati yuksak o’rin turadi.
O‘qituvchining kasbiy tayyorgarligi, malaka talablari rivojlanadi hamda ta’lim - tarbiyaning
mazmuni zamonaviy bilimlar bilan yangilanib pedagogik industriyani rivojlantirilishiga hissa
qo’shadi.
Tadqiqotning nazariy, pedagogik-psixologik jihatlarini ishlab chiqish, ta’limning sifat va
samaradorligini oshirishda o’qituvchida pedagogik mahoratni oshirishning eng qulay metodik
taktikalari, yo’llari hamda shakllarini takomillashtirish orqali “pedagog ustaxonasi” banki
yaratiladi.O’qituvchida pedagogik mahoratini rivojlantirish orqali pedagogik tajriba, pedagogik
madaniyat, mehnat bozoridagi raqobatbardosh malakali mutaxassisga qo’yilgan ijtimoiy talablarga
to’laqonli javob bera olish imkoniyati yaratiladi. O’qituvchi pedagogik mahoratini quyidagi tartibda
namoyon bo’ladi:
- o'rganilayotgan mavzu bo'yicha maqsad, vazifalar bilan o'quvchi- o’quvchilarni oldindan
tanishtirish, muammo, topshiriqlarni, shuningdek, uy vazifalari, mustaqil bajariladigan ishlarni,
ularni bajarish tartibi, paytini e'lon qilish, mavzuni to'liq o'zlashtirish bo'yicha ko'rsatmalar berish,
o'zlashtirish me'yorlarini aytib berish;
- o'quvchi-o’quvchilarni faol, mustaqil faoliyatga rag'batlantirish, ular diqqatini bo'lim yoki mavzu
mazmuniga tortish, uni qanday o'rganish zarurligini aytib berish, bilishga qiziqish uyg'otish, o'qisho'rganishga havas, muammolarni bajarishga ehtiyoj uyg'otish, emotsiyalar, tafakkur hodisalari,
bilimlarni o'quv holatlariga tatbiq etish yo'llari orqali mavzu bo'yicha ma'lumotlar to'plash,
to'plangan ma'lumotlar yuzasidan joriy nazoratni tashkil etish, mavzuni to'liq o'zlashtirishga oid
o'zgarish, qo'shimcha, tuzatishlarni belgilash;
- bo'lim yoki mavzu bo'yicha to'plangan bilimlarga ishlov berish.
O’qituvchi pedagogik mahoratini oshirish hamda o’quvchi ma’naviy- axloqiy sifatlarini milliy va
umuminsoniy qadriyatlar asosida shakllantirishga doir metodik ta’minot tizimini ishlab chiqadi.
Pedagogik mahorat klinikasi saytini yaratishning ilmiy-metodik ta’minoti nomli qo’llanmani
tayyorlash va nashr etish bo’yicha fanlar kesimida metodik tizimli materiallar, xulosalar, tavsiya va
takliflar ishlab chiqiladi.
O’qituvchi pedagogik mahoratining tarkibiy qismlari (insonparvarlik, pedagogik qobiliyat, kasbiy
bilimlar, pedagogik texnika) rivojlantirilib borilishi kerak.
2-savolga javob
Ilk o'spirinlik davriga15-18 yoshlar oralig'i kiradi. Bu davrda o'kuvchi jismonan
bakuvvat va mustakil mexnat kila oladigan bo'ladi. Ilk o'spirinlik davrida shaxs ijtimoiy hayotda,
maktab jamoasida, tengkurlari bilan munosabatlarda egallagan mutlako yangicha mavkei, o'kish
va turmush sharoitidagio'zgarishlar ta'sirida tarkib topa boshlaydi. Mazkur davrning yana bir
xususiyati - mexnat va ta'lim faoliyatining bir xil ahamiyat kasb etishidir. Mavjud shart-sharoitlar
ta'siri ostida o'spirinning o'ziga xos axlokiy va akliy rivojlanishini ko'rish mumkin. Shuningdek, bu
davrda o'spirinlarda o'zligini anglash yakkol namoyon bo'ladi. O'spirinning barcha jabhada
mustakil faoliyat yurita olmasligi uning psixikasidagi jiddiy kamchiliklardan biridir. O'spirin tafakkuri
darajasini uning mazmundorligi,chukurligi, kengligi, tezligi tashkil kiladi.
Agar o'smirlik yoshining klassik tadkikotlariga nazar soladigan bo'lsak, unda turli xil nazariyalar,
farazlar va fundamental izlanishlar borligini ko'rish mumkin. O'smirlik yoshiga xos yorkin
psixologik konsepsiyalardan biri XX asrning boshlarida L. S.Vgotskiy tomonidan yaratilgan
madaniy-tarixiy nazariya bo'lib, unda o'smir psixologiyasidagi barkaror va tarixiy o'zgaruvchanlik,
uning fenomenlariga oid ilmiy konsepsiyalarning interpretatsiyasi berilgan. O'smirlik davrining yirik
tadkikotchilaridan yana biri - nemis faylasufi va psixologi E. Shpranger o'smirlik yoshi kizlarda
14-21, o'g'il bolalarda 13-19 yoshlargacha davom etishini, uning birinchi boskichi 14-17 yoshlarga
to'g'ri kelib, bu yoshda bolalikdan kutilish sodir bo'lishini ta'kidlaydi. O'smirlik yoshini «pubertat
davr» deb atagan Sh. Byuler ishlarida ushbu davrning biologik moxiyati ochib berilgan. Pubertat
davr biologik o'sish davri xisoblanib, jinsiy etilish o'z nixoyasiga etadi, ammo jismoniy rivojlanish
davom etadi. U pubertat davrni ikkiga: psixi-k va jismoniy davrlarga ajratadi. O'smirning etilishiga
ta'sir etuvchi tashki va 66 ichki ko'zg'atuvchilar undagi o'zidan o'zi konikish va xotirjamlikni izdan
chikarib, uni o'zga jinsni kidirishga undaydi. Biologik etilish o'smirni izlanuvchan kilib ko'yadi va
uning «men»ida «u» bilan uchrashish istagi tug'iladi. Sh. Byuler psixik pubertatlikni tanadan
farklashga harakat kiladi. Uning fikricha, jismoniy etilish o'g'il bolalarda o'rtacha 14-16, kiz
bolalarda esa 1315 yoshlarga to'g'ri keladi. Albatta, bunday farklashlarda shaxar va kishlok,
alohida mamlakatlar va xatto iklimning ta'siri ham xisobga olinadi. Pubertatlikning kuyi chegarasi
10-11 yosh, yukori chegarasi 18 yosh bo'lishi kerak. Shu ma'noda o'smirlik yoshi dunyokarash,
e'tikod, nuktai nazar, prinsip, o'zligini anglash, baxolash va xokazolar shakllanadigan davr
xisoblanadi. Kichik maktab yoshidagi bola kattalarning ko'rsatmalari yoki o'zining tasodifiy,
beixtiyor orzu-istaklari bilan harakat kilsa, o'smir o'z faoliyatini muayyan prinsip, e'tikod va shaxsiy
nuktai nazar asosida tashkil kila boshlaydi.
O'smirlik yoshining psixologik xususiyatlari alohida namoyon bo'lganda ular «o'smirlik kompleksi»
va uning kechishi bilan bog'lik tarzdagi xulk- atvor buzilishi - «pubertat inkiroz» degan nom oladi.
Adabiyotlar taxlilining ko'rsatishicha, mazkur xolat ikkiga - «inkiroz» va «stabil» (mukim)ga
ajratiladi. Inkiroz xolati o'tkinchi xususiyatga ega bo'lib, ularni 1 yosh, 3 yosh, 7 yosh va 13 yoshda
ko'rish mumkin. O'smirlik yoshidagi inkirozning keskin o'tish davri 12-16 yosh bo'lib, uning ikki
fazasi mavjud va ular negativ (13-14 yosh) va pozitiv (15-16yosh) deb ataladi.
3-savolga javob
O'qituvchi-pedagoglarning shaxsiy ijtimoiy sifatlariga azal-azaldan e'tibor qaratib
kelingan va har bir zamon talabidan kelib chiqib, pedagogga qo'yiladigan talablar takomillashib,
murakkablashib boravergan.
O’quvchilarga bilim berish o'qituvchining mas'uliyatli burchidir, o'qituvchining shaxsiyati qanday
bo'lishi kerakligi haqida quyidagi fikrlarni bildirgan:
O’quvchilar bilan muomalada bosiq, jiddiy bo'lish;
Beriladigan bilimni o’quvchilar qanday o'zlashtirib olayotganiga e'tibor berish; Ta'limda turli usul
va shakllardan foydalanish;
O’quvchining xotirasi, bilimlarni egallash qobiliyati, shaxsiy xususiyatlarini
bilish; O’quvchilarni fanga qiziqtira olish;
O’quvchilarga berilgan bilimlarning eng muhimini ajratib o'qitish;
Bilimlarni o’quvchilarning yoshi, aqliy darajasiga mos ravishda berish;
G'arb olimlari o'qituvchining xususiyatlari haqida shunday fikr bildirganlar:
“Yaxshi o'qituvchi o'zining tarbiya prinsiplaridan hech qachon qaytmaydi. O'qituvchi o'z ustida
doimo mustaqil ishlashi lozim. Yomon o'qituvchi haqiqatni aytib qo'ya qoladi, yaxshi o'qituvchi
esa bolalarga haqiqatni topishga o'rgatadi” degan.
Ko'p yillar davomida olib borilgan tadqiqotlar o'qituvchi va pedagog, ya'ni o'ziga yosh avlodni
tarbiyalashni kasb qilib tanlagan inson quyidagi ijtimoiy sifatlarga ega
Kasbiy faollik.
Pedagogning kasbiy xususiyatlari.
bo'lishi shart ekanini ko'rsatdi:
*o'qituvchi falsafani yaxshi bilishi shart. Chunki falsafa odamga abstrakt fikr
yuritishni o'rgatadi. O'qituvchi sinf yoki auditoriyaga kirganda, unda abstrakt tafakkur sust
rivojlangan bo'lsa, o'zini yo'qotib qo'yadi. Sinf va auditoriyadagilar diqqatini o'ziga qaratib olishi
uchun, kishida abstrakt tafakkur yaxshi rivojlangan bo'lishi kerak.
Undan tashqari, falsafa dars paytida kechadigan bilish jarayonini o'rgatadi. Bilish jarayonini, ya'ni
gnesologiyani bilmagan o'qituvchi dars o'tishda bir qator qiyinchiliklarga duch kelib, darsni
amalga oshira olmaydi, oshirganda ham noto'g'ri dars o'tadi.
Shu bilan bir qatorda, falsafaning asosiy qonunlari insonning barcha amaliy faoliyatida, shu
jumladan, pedagogik faoliyatda ham umumiy metodologik asos vazifasini o'taydi.
*pedagog aholi ta'lim-tarbiyasi bilan shug'ullanishni o'ziga kasb qilib olgan ekan, pedagogikaning
jamiyat hayotidagi o'rnini, uning paydo bo'lish tarixini yaxshi bilishi kerak. Pedagogika tarixini
o'rganish jarayonida kishi pedagogik faoliyatning inson hayotidagi o'rnini, pedagogikadagi asosiy
qonun-qoida va tamoyillari hamda asosiy tushunchalarning shakllanish tarixini bilib oladi.
Shuningdek, pedagogikaning nazariy asoslari bilan qurollanish uchun didaktikani yaxshi bilishi
kerak. Chunki u bilim berish va uni hayotda qo'llashga o'rgatish jarayonini amalga oshirishning
asosiy tamoyillariga amal qilishlikni ilmiy tomondan asoslab beradi. Pedagogikaning umumiy
masalalarini yoritib beruvchi Umumiy pedagogikani, fanning o'ziga xosliklarini yoritib beruvchi
Xususiy pedagogika (metodika)ni mukammal bilishi lozim bo'ladi.
*o'zi o'qitadigan fandagi bilimlarni puxta egallagan bo'lishi shart. O'qituvchi o'qitayotgan
predmetini va uning nazariyasini chuqur bilishi, uni qiziqarli qilib o'quvchi va o’quvchilarga etkaza
olishi ularning shu predmetga bo'lgan qiziqishini oshiradi. Bu esa o'qituvchining obro'sini
ko'taradi.
*pedagog bolalarga bilim berishda muayyan yoshdagi bolalar vujudida sodir bo'layotgan fiziologik
va ruhiy hodisalarni yaxshi bilishi kerak. Aks holda o'zini ham, bolalarni ham qiynab, dars oldiga
qo'yilgan maqsadiga eta olmay
4-savolga javob
Psixologiya fanining rivojlanishi qator bosqichlarni o’z ichiga qamrab olib, bu davrlarda samarali
tadqiqot ishlari olib borilgan. Aynan tadqiqot ishlarini samarali bo’lishi uchun fan doirasida
tamoyillarni ishlab chiqish uchun zarurat sezila boshladi. Bu boradagi ishlar Amerika va boshqa
chet el psixologiyasi yo’nalishlari namoyondalari tomonidan ilgari surildi. XX asr boshlarida
bixeviorizm, freydizm yo’nalishlari vujudga kelgan edi. Bixeviorizm yo’nalishi hayvonlarda
o’tkazilgan kuzatishlar natijasiga asoslangan bo’lib, uning namoyondalari E.Torndayk va
Dj.Uotsonlar hisoblanadi. "Bixeviorizm" ingliz tilida "xulq-atvor" degan ma'noni bildiradi. Bu oqim
psixika va ongni inkor qilib, xulq bilan tashqi muhit o’rtasidagi munosabatlarni, qonuniyatlarni
tekshirishni taklif qiladi. Ularning fikricha, psixologiyaning vazifasi stimulga (qo’zg’atuvchi), ya'ni
sezgi a'zolariga ta'sir qilayotgan qo’zg’atuvchiga o’q otish, unga qanday javob reaksiyasi
bo’lishini, yoki bunday reaksiyani qanday stimul tug’dirishini oldindan aytib bera olishdan iborat.
Bixevioristlarning formulasi "S -> R" dir.
Freydizm yo’nalishiga venalik psixiatr Z.Freyd asos solgan. Uning fikricha, odam mohiyatiga ko’ra
hayvonga o’xshaydi. Odamning xulq-atvori va xarakatlari ikkita tamoyilga: rohatlanish va reallik
tamoyiliga bo’ysundirilgan bo’ladi. Bu oqim ham insonning ongiga ishonmaydi Z. Freyd o’zining
psixologik nazariyasini odam haqidagi, jamiyat va madaniyat haqidagi umumiy ta'limotga
aylantirib, qarb mamlakatlarida katta e'tibor qozondi.
1923-yilda psixologlarning birinchi yig’ilishida K.N.Kornilov psixologiyani qayta qurish vazifasini
ilgari surdi. Psixologiya fanini rivojlantirishda judayam katta rol o’ynagan psixologlar quyidagilar:
B.Ananev, P.P.Blonskiy, S.L.Rubinshteyn, LS.Vigotskiy, R.S.Nemov va boshqalar, shuningdek
keyinchalik o’zbekistonda ham yirik olimlar yetishib chiqdi. Ular jumlasiga M.G.Davletshin,
E.G’.G’oziev, M.Voqidov, V.A.Tokareva. R.Z.Gaynutdinov, V.M.Karimova, G’.B.Shoumarov,
R.I.Sunnatova, Z.T.Nishonova va boshqalarni kiritish mumkin. Yuqorida nomlari tilga olingan
olimlar o’zlarining g’oyalari va milliy mafkuralar bilan yoshlarda tafakkur sifatlaridan "mustaqillik",
"tanqidiylik" kabilarni shakllantirishga e'tibor bermoqdalar.
Hozirgi mustaqillik sharoitida psixologiyaga bo’lgan talab-ehtiyoj juda kuchayib ketdi. Yoshlar
ma'naviyatini boyitish uchun ularning dunyoqarashi, tafakkuri, irodasi, umuman olganda ongini
o’stirish zarur. Buning uchun eksperimental ishlarni kuchaytirishi, ta'lim jarayonini yangi
texnologiyalar asosida qayta qurishi lozim. hozirda Respublikamiz universitetlarining psixologiya
bo’limlari, kafedra, laboratoriyalari ilmiy fikrlar markaziga aylantirildi.
45
Mazkur muassasalarda psixologik tadqiqotlar o’tkazilib, psixik jarayonlar, holatlar, shaxsning
individual xususiyatlari, hissiy-irodaviy sohasiga doir nazariy va amaliy bilimlar ho’lga kiritildi.
Ayniqsa, fan sohasida tadqiqotlar shu darajada ko’paydiki, ular ma'lum qonun qoidaga tayanishi
lozim. Shu bois olib borilayotgan izlanishlarga asos bo’lishi uchun tamoyillar ishlab chiqildi.
Shunga ko’ra psixologiyaning tamoyillari quyidagicha: 1. Determinizm tamoyili;
2. Ong va faoliyat birligi tamoyili;
3. Psixika va ongning faoliyatda rivojlanishi tamoyili.
Psixologiya tamoyillarining jadval ko’rinishi.
PSIXOLOGIYANING ASOSIY TAMOYILLARI
- DETERMINIZM -Psixika hayot sharoiti bilan bog'liqligini anglatib, tashqi sharoitlar o'zgarishi bilan
o'zgaradi.
- ONG VA FAOLIYAT BIRLIGI.
Ong va faoliyat bir butunlikni tashkil etmaydi. Ong inson faoliyatini ichki rejasini tuzib beradi.
PSIXIKA - ONGNI FAOLIYATDA RIVOJLANISHI Psixikani to'g'ri tushunish mumkin bo'lsa
psixikaga
taraqqiyot mahsuloti va faoliyat natijasi deb qaralsa, uni to'g'ri tushunish, hamda tushuntirib
berish mumkin
5-savolga javob
Psixologik trening turining maqsadi o’quvchilarning(tinglovchilar, ota-onalar,
pedagogik jamoani) psixologik jihatdan qoʼllab-quvvatlash, mijozlarning faol
ijtimoiy moslashuvi va ularning yosh davrlari boʼyicha rivojlanishida psixologik
va psixosamatik salomatligida uchraydigan ogʼishlarning oldini olish va
bartaraf etishga yordam berish, oʼzligini anglashi, individual psixologik
xususiyatlari, shaxsiy imkoniyatlari va qobiliyatlarini namoyon etishlari uchun
psixologik-pedagogik qoʼllab-quvvatlashdan (psixodiagnostik faoliyat,
soʼrovnoma, maslaxat berish orqali) iborat.
Psixologik taʼlim turining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
• psixologlarning tasdiqlangan dasturda belgilangan vazifalarni bajarish;
• jamoada sogʼlom psixologik muhitni yaratishga koʼmaklashishi;
• jamoa aʼzolarining hissiy-emotsional holatlarini, shaxslararo
munosabatlarni va ziddiyatli xatti-harakatlarni korrektsiyalash, ularning
psixologik madaniyatini yuksaltirish;
• muassasaga keladigan mijoz tinglovchilar taʼlim va tarbiyasi, ular
xulqidagi moyilliklar, shaxsning oilaga va jamiyatga moslashuvi, ijtimoiy
va emotsional muammolari boʼyicha pedagog xodimlar, ota-onalar va
jamoat tashkilotlariga aniq tavsiyalar berish, ular bilan psixologik
trening, suhbat, maslahatlar tashkil etish;
• ijtimoiy muammolari, xulqida salbiy taʼsirlarga moyilligi mavjud
tinglovchilarni psixologik kuzatib borish, ularning xulq-atvor motivlarini
oʼrganish, korrektsiyalash, tadbirlar tashkil etish va amalga oshirish;
• axborot-psixologik xurujlarning xavfi, internetning salbiy taʼsiri, yoshlar
tarbiyasiga xavf solayotgan “ommaviy madaniyat”ning kirib kelishi
holatlarining oldini olishga qaratilgan tadbirlarni oʼtkazish va psixologik
tavsiyalar berish;
• tinglovchilarning shaxsiy va ijtimoiy rivojlanishini kuzatish, ijtimoiy
soʼrovlar oʼtkazish va psixologik-pedagogik tashxis qilish orqali ularning
taʼlim-tarbiya jarayoniga, ijtimoiy-kasbiy muhitga samarali moslashuviga
yordam berish;
• isteʼdodli va iqtidorli oʼquvchilarni aniqlash, ularning individualpsixologik, fiziologik xususiyatlari va qiziqishlarini oʼrganish,
qobiliyatlarini namoyon etishlari va rivojlantirishlari uchun psixologik
faoliyat yuritish;
• ilgʼor xorijiy va mahalliy tajribalar asosida psixologik-pedagogik tashxis
tizimiga axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini samarali tatbiq etish;
• psixologiya fani yutuqlari, innovatsion psixologik metodika va
texnologiyalarni taʼlim jarayoni hamda psixologik amaliyotga tatbiq
etish.
• Psixologik yoʼnalishdagi taʼlim turining asosiy yoʼnalishlari
quyidagilardan iborat:
• psixologik maʼrifat va tashviqot;
• psixologik-pedagogik tashxis;
• psixologik korrektsiya;
• psixologik maslahat;
• fan va kasbga yoʼnaltirish.