Pedagogikaliq instituti fizika-matematika fakulteti fizika oqitiw metodikasi kafedrasi

Tabiyatda terbelisler hám olardıń xarakteristikaları

Waqıttıń ótiwi menen tákirarlanıwshı qozǵalıs yamasa fizikalıq processler terbelisler dep ataladı. Tábiyatda hám texnikada terbelmeli qozǵalıslar keńnen tarqalǵan. Mısalı ushın, saat mayatnining terbelisi, ózgeriwshi elektr togi hám basqaları. Sonıń ushın terbelmeli qozgalıslardı olardıń tábiyatına qarap olardı, mexanikalıq, elektromagnitlik terbeliler hám basqa túrdegi terbelislerge ajıratıw múmkin. Biraq terbelmeli qozǵalıs yamasa process túrli bolıwına qaramay, olardıń barlıǵı lıwmalıq nızamlılıqlar tiykarında payda boladı.

Dene yamasa fizikalıq process teń salmaqlıq awhalına iye bolıwı zárúr hám onı usı halatdan shıǵarıw shın hám dáslepki awhalına qaytarıw ushın kúshler bolıwı kerek. Eger dene dáslep alǵan energiyası esabınan teń salmaqlıq awhalınan shıǵıp, sırtqı kúsh joq halatında da óz terbelisin biraz waqıt ámelge asırıp tursa, bunday terbelisler erkin terbelisler dep ataladı. Olardıń ishinde eń ápiwayı terbelisler garmonikalıq terbelisler bolıp tabıladı.
Garmonikalıq terbelislerde terbelmeli qozǵalıstı payda etetuǵın shamalar waqıtıń ótiwi menen sinus yamasa kosinus nızamlılıqlarına boysınǵa halda ózgeriwi bayqaladı:
, (1)
bul jerde u – terbelistiń xarakterlewshi teńleme, A – terbelistiń shamanıń amplitudası (maksimal jıljıwı), - sheńber boylap yamasa ciklik jiyligi,  t = 0 waqıtdaǵı terbelistiń baslanǵısh fazası, . t – waqıtdaǵı terbelistiń fazası.
Garmonikalıq terbelis- terbelis dáwiri degen fizikalıq shama menen xarakterlenip, - T waqıtta soń tákirarlanıp tradı. Bull dáwir ishinde terbelistiń fazası 2 ge ózgeredi, yaǵnıy:

Bul jerden terbelistiń dáwiri tómendegige teń boladı:
, (2)
Terbelis dáwirine keri bolǵan shama, birlik waqıt ishinde tolıq terbelisler sanın belgileydi hám ol terbelisler jiyligi dep ataladı:
, (3)
Terbelis jiyliginiń ólshem birligi Gerc bolıp hám 1 Gerc - 1 sekund dawamında 1 cikl terbelis bolıwın kórsetedi.
Garmonikalıq terbelislerge mısallar keltiremiz. M materialıq noqat A radiusli sheńber boylap múyeshli tezlik penen teń ólshewli qozǵalıp atırǵan bolsın (1 -súwret).