Pedagogikaliq instituti qaraqalpaq til bilimi kafedrasi leksikografiy

O`simlik tu`ri haqqındag`ı maqalanın` sxeması: 

1.

 

Definitsiya (qaysı sem`ya ha`m toparg`a ta`n ekenligi) 

2.

 

Morfologiyalıq ha`m biologiyalıq xarakteristikası 

3.

 

Arealı (tarqalg`an jerleri) 

4.

 

A`meliy a`hmiyeti, qollanılıwı (paydası ha`m zıyanı) 

5.

 

Usı  o`simlikke  zıyan  keltiriwshi  kesellikler,  zıyankesler,  olarg`a  qarsı 

gu`resiw jolları 

6.

 

Bibliografiya 

7.

 

Illyustratsiya 

 

Til haqqındag`ı maqalanın` sxeması: 

1.

 

Definitsiya  (qaysı  xalıqtın`  tili,  qaysı  til  gruppasına  yamasa  sem`yasına 

kiretug`ınlıg`ı) 

2.

 

Qanday dialektlerge iye 

3.

 

Tarqalıw shegaraları 

4.

 

Sol tilde so`ylewshiler sanı 

5.

 

So`zlik  baylıg`ı,  fonetikalıq  ha`m  grammatikalıq  qurılısı  haqqında 

qısqasha mag`lıwmat 

6.

 

Jazıwı 

7.

 

A`debiy tilinin` qaliplesiw tariyxı haqqında qısqasha mag`lıwmat 

8.

 

Bibliografiya 

 

 

 

Biografiyalıq maqalanın` sxeması: 

1.

 

Familiyası, atı, a`kesinin` atı 

2.

 

Tuwılg`an ha`m du`n`yadan o`tken waqtı, jeri 

3.

 

Definitsiya:  qaysı    mamleket  puxarası,  milleti,  sotsiallıq  kelip  shıg`ıwı, 

tiykarg`ı jumısı, ilimiy da`rejesi, atag`ı (jılları menen) ha`m t.b. 

4.

 

Qaysı partiyanın` ag`zası (qashannan berli) 

5.

 

Ilim, texnikag`a qosqan u`lesi, do`retpeleri, jetiskenlikleri 

6.

 

Ma`mleketlik 

mekemelerde, 

joqarı 

oqıw 

orınlarında, 

basshılıq 

lawazımlardag`ı ha`m sotsiallıq, siyasiy xızmeti 

7.

 

Ma`mleketlik organlarg`a, deputatlıqqa saylanıwı 

8.

 

Orden  ha`m  medallar,  mamleketlik  sıylıqları  menen  sıylıqlang`anlıg`ı 

(qashan ha`m qanday isleri ushın) 

9.

 

Bibliografiya 

 

Qadag`alaw ushın sorawlar 

1.

 

Qaraqalpaq tili so`zliklerinin` tipologiyası qalay bo`linedi? 

2.

 

Akademiyalıq so`zlikler qalay du`ziledi? 

3.

 

Entsiklopediyalıq so`zliklerdi du`ziwdin` a`hmiyeti qanday?  

 

 

A`debiyatlar 

 

1.  Насыров  Д.С.,  Доспанов  О.  Қарақалпақ  тилиниң  диалектологиялық 

сөзлиги. Нөкис, 1983. 

2.  Бекбаўлов  О.,  Мəмбетназаров  Қ.  Қаҳарманлық  дəстанлардағы  өзлестирме 

сөзлердиң түсиниги. Нөкис, Билим, 1992. 

3. Қудайбергенов М., Баширов Т. Қарақалпақ тили антонимлериниң қысқаша 

сөзлиги. Нөкис, Билим, 1995. 

4.  Қарақалпақ  тилиниң  түсиндирме  сөзлиги.  I  том,  Нөкис,  Қарақалпақстан, 

1982. 

5.  Қарақалпақ  тилиниң  түсиндирме  сөзлиги.  II  том,  Нөкис,  Қарақалпақстан, 

1984. 

6. Қарақалпақ тилиниң түсиндирме сөзлиги. III том, Нөкис, Қарақалпақстан, 

1988. 

7. Қарақалпақ тилиниң түсиндирме сөзлиги. IV том, Нөкис, Қарақалпақстан, 

1992. 

8.  Қарақалпақ  тилиниң  орфографиялық  сөзлиги.  Нөкис,  Қарақалпақстан, 

1990. 

 

5-LEKTsIYa 

TEMA: Ha`zirgi qaraqalpaq tilinin` so`zlikleri ha`m olardın` 

mu`mkinshilikleri 

 

Jobası: 

1.

 

Tu`sindirme so`zlikler 

2.

 

Normativ emes tu`sindirme so`zlikler 

3. S.E. Malovtin` qisqasha so`zligi  

 

Tayanısh  tu`sinik:  Qaraqalpaq  tilindegi  tu`sindirme  so`zlikler,  normativ  emes  tu`sindirme  so`zlik,  S.E. 

Malovtın` so`zlik du`ziwde xızmeti 

So`zlikler tildin` so`zlerdi, ibaralar, naqıl-maqallar ha`m ha`r tu`rli atamalardı 

eblgili  ta`rtipte  o`z  ishine  alg`an  kitaplar.  Bunday  so`zlikler  o`tmishte  qol  jazba 

formasında da bolg`an. 

Leksikografiyanın` wazıypasına to`mendegiler kiredi. 

1.

 

So`zlik du`ziw printsipleri ha`m metodikasın islep shıg`arıw; 

2.

 

So`zlik tiplerin ha`m tu`rlerin anıqlaw; 

3.

 

So`zlik du`ziwshilerdin` jumısın sho`lkemlertiriw; 

4.

 

So`zlik du`ziw ushın tiykar bolatug`ın kartoteka fondın jaratıw; 

5.

 

So`zlik du`ziwdin` tariyxın u`yreniw; 

6.

 

So`zlik du`ziw menen shug`ıllanıw.  

So`zliklerdin` go`zlengen maqsetke qaray tu`rleri. 

So`zlikler  go`zgengen  maqsetine  qaray  da`slep  eki  tipke  bo`linedi:  1. 

entsiklopediyalıq 2. lingvistikalıq 

1.  Entsiklopediyalıq.  so`zliklerde  ta`biyat  ha`m  ja`miyettegi  na`rse, 

ha`diyseler,  tariyxıy  waqıya,  protsessler,  ullı  insanlar,  ilimdegi  ashılıwlar, 

ma`mleketler,  qalalar  haqqında  mag`lıwmat  beriledi.  Demek,  bul  tiptegi 

so`zliklerde  tiykarg`ı  itibar  tildegi  so`zlerde  emes,  ba`lkim  usı  so`zler  eki  so`z 

birikpeleri  ja`rdeminde  atalg`an  waqıyalıqlarga  qaratamız.  Entsiklopediyalıq 

so`zlikler  o`z  na`wbetinde  2  tipke  bo`linedi  (universal`  ha`m  taraw 

entsiklopediyaları). 

1.  Universal`  entsiklopediyalar  –  bunday  so`zliklerde  o`ndiristin`,  ilim, 

ko`rkem-o`ner, ja`miyet, ta`biyat ha`m t.b. ha`mmege ten`dey za`ru`rli tu`sinikleri, 

predmetler, waqıyalıqlar ha`m usı tarawda tanılg`an ullı insanlar (ilimpazlar, oylap 

tabıwshılar,  jazıwshılar,  shayırlar,  ma`mleketlik  iskerler,  qaharmanlar,  ko`rkem-

o`ner tarawındag`ılar) haqqında mag`lıwmat beriledi. O`zbek til biliminde 4 milliy 

entsiklopediyası  (114  tomlıq)  1970-1980-jıllarda  jaratılıp,  ha`zirgi  ku`nde  bul 

so`zlikti du`ziw dawam ettirilip atır. 

2.  Taraw  entsiklopediyaları  –  bunday  entsiklopediyalarda  tek  bir  tarawg`a 

tiyisli  materiallar  beriledi.  Mısalı:  «Zoologiya  entsiklopediyası»  (T.Zohidov,  3 

tomlıq) 

1960-1969-jıllarda 

ja`riyalandı, 

«Botanikadan 

russha-o`zbekshe 

entsiklopediyalıq  so`zlik»  (Q.Z.Zokirov,  N.A.Jomolxonov,  1973)  usılar  qatarına 

kiredi. 

 2.  Lingvistikalıq  so`zliklerde  so`z  ma`nileri,  imlası,  aytılıwı,  ibaralar 

(frazemelar),  xalıq  naqıl-maqalları,  qullası,  til  birlikleri  ha`m  filologiyalıq 

tu`siniklerge  tiyisli  mag`lıwmatlar  beriledi.  Demek,  lingvistikalıq  so`zliklerde  til 

ha`m so`ylew birlikleri, til kategoriyaları haqqında mag`lıwmat beriw, naqıl ha`m 

maqal sıyaqlı so`z baylıqların toplaw maqset etip qoyıladı. 

Lingvistikalıq  so`zlikler  2  tu`rge  (ulıwma  ha`m  jeke  (arnawlı)  so`zliklerge 

bo`linedi. 

Ulıwma  so`zliklerde  ulıwma  til  birlikleri,  olardın`  ma`nileri  ha`m  qollanıw 

o`zgeshelikleri  tu`sindiriledi.  Bunday  so`zlikler  bir  tillik,  eki  tillik,  ko`p  tillik, 

tu`sindirme  ha`m  tu`sindirme  emes  bolıwı  mu`mkin.  Mısalı,  «Qaraqalpaq  tilinin` 

tu`sindirme  so`zligi»  (4  tomlıq),  orıssha-qaraqalpaqsha,  qaraqalpaqsha  so`zlikler 

ulıwma so`zlikler qatarına kiredi. 

Jeke  (arnawlı)  so`zliklerde  tildin`  so`zlik  baylıg`ındag`ı  birlikler  belgili 

tarawlar boyınsha yaki usı tildin` belgili mikrosistemalar, toparlar boyınsha tan`lap 

tu`sindiriledi. Mısalı, russha-qaraqalpaqsha fizika terminleri, russha-qaraqalpaqsha 

matematika 

terminleri, 

pedagogika-psixologiya 

terminlerinin` 

orıssha-

qaraqalpaqsha  tu`sindirme  so`zligi,  qaraqalpaq  tilinde  antonimlerdin`  qısqasha 

so`zligi,  qaharmanlıq  da`stanlardag`ı  o`zlestirme  so`zlerdin`  tu`sinigi  ha`m  basqa 

da terminler so`zliklerin atap o`tiwge boladı. Mısalı o`zbek til biliminde «Russha-

o`zbekshe  fizika terminleri so`zligi» (M.D.Yagudev, R.X.Manlin, 1952), «Russha-

o`zbekshe  matematika  terminleri  so`zligi»  (A.Xojiev,  1974),  «Til  bilimi 

terminlerinin`  t6sindirme  so`zligi»  (A.Xojiev,  2002),  «O`zbek  tilinin`  tu`sindirme 

frazeologiyalıq  so`zligi»  (Sh.Raxmatullaev,  1978),  «Imla  so`zligi»  (O.Usman, 

1949),  «O`zbek  tilinin`  imla  so`zligi»  (S.Ibrahimov,  E.Begmatov,  A.A.Ahmedov, 

1976). 

Son`g`ı jıllarda o`zbek tilinde ja`ne bir qatar jan`a so`zlikler ju`zege keldi. 

A)  «Jazıw  tariyxınan  qısqasha  so`zlik-mag`lıwmatnama»  (N.Mahmudov, 

1990) 

B) «O`zbek isimleri» (E.Begmatov, 1991) 

V) «O`zbek tilinin` etimologiyalıq so`zligi» (Sh.RAhmatullaev, 2000) 

G) «O`zbek tilinin` imla so`zligi» (Sh.RAhmatullaev, A.Xojiev, 1995) 

D)  «O`zbek  tili  su`wretlew  o`neri  tu`siniklerinin`  tu`sindirme  so`zligi» 

(R.Xojiev ha`m t.b., 2001) 

E)  «Tu`rkshe-o`zbekshe,  o`zbek-tu`rkshe  so`zlik»  (N.Mahmudov,  Ertugul 

Yaman, 1993) ha`m t.b. usı jeke yag`nıy arnawlı so`zliklerge kiredi. 

Tan`lang`an  tiller  mug`darına  qaray  so`zlik  tu`rleri:  bir  tillik,  eki  tillik  ha`m 

ko`p tillik boladı. Masalı: 

A) «Shet til so`zlerinin` russha-qaraqalpaqsha so`zligi» (M.A.Maksatova, N., 

1992) 

B) «Pedagogika-psixologiya terminlerinin` orıssha-qaraqalpaqsha tu`sindirme 

so`zligi» (Qosnazarov Q., Abipov G`., Pazılov A. N., 1994) 

V) «A`debiyattanıw atamalarının` orıssha-qaraqalpaqsha tu`sindirme so`zligi» 

(S.Axmetov, J.Esenov, Q.Ja`rimbetov, N., 1994) 

G)  «Tariyxıy  terminlerdin`  ha`m  atamalardın`  qaraqalpaqsha  tu`sindirme 

so`zligi»  (To`rebekov  M.  ha`m  t.b.,  No`kis,  1996)  ha`m  t.b.  Bular  bir  tillik 

so`zlikler. 

Al,  «Latınsha-o`zbekshe-russha  normal`  anatomiya  so`zligi»  (A.A.Asqarov, 

N.Z.Zohidov,  1964)  «Botanikadan  russha-o`zbekshe  entsiklopediyalıq  so`zlik»te 

(Q.Zokirov,  N.A.Jomolxanov)  qosımsha  berilgen.  «Botanikalıq  atama  ha`m 

terminlerdin` 

o`zbekshe-russha-latınsha 

so`zligi», 

«Zoologiya 

entsiklopediyası»nda  (T.Z.Zohidov)  qosımsha  berilgen.  «Su`t  emiziwshilerdin` 

o`zbekshe-latınsha-russha  atamaları»  sıyaqlı  so`zlikler  ko`p  tili  so`zlikler  bolıp 

esaplanadı. 

Eki  tillik  ha`m  ko`p  tillik  so`zliklerdi  tiykarınan  awdarma  islerinde 

paydalanıladı. Sonlıqtan olar awdarma so`zlikleri dep te ataladı. 

Qadag`alaw ushın sorawlar 

1. Qaraqalpaq tilinde tu`sindirme so`zlikti du`ziwshiler kimler? 

2. Normativ emes tu`sindirme so`zlik qalay du`ziledi? 

3. S.E.Malov ta`repinen du`zilgen qısqasha so`zliktin` mazmunı qanday?  

 

A`debiyatlar 

1.  Будагов  Л.З.  Сравнительный  словарь  турецко-татарский  наречий.  М., 

1960. 

2. Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречий. 1964. 

3.  Толковый  словарь  русско-интернациональных  заимствований  в 

узбекском языке. Т., 1965 

4. Ногайско-русский словарь ((под.ред.Н.А.Баскаков). М., 1963. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

6-LEKTsIYa 

TEMA: 1940-JILLARDAN KEYINGI SO`ZLIKLER 

 

Jobası 

1. Russha qaraqalpaqsha so`zlikler  

2. Terminologiyaliq so`zlikler 

3. 1960-jillardan ha`zirge deyingi so`zlikler 

(Sinonimler so`zligi, frazeologiyaliq so`zlik, imla ha`m orfoepiyaliq so`zlik) 

4.  Qaraqalpaq  tilinde  isleniwi  tiyis  so`zlikler  (Etimologiyaliq  so`zlikler, 

Antroponimiyaliq so`zlikler) 

5. Qaraqalpaq tilinde islengen so`zliklerdin` teoriyaliq ma`seleleri 

 

Tayanısh  tu`sinik:  Russha-qaraqalpaqsha    so`zlik,  sinonimler  so`zligi,  dialektologiyalıq  so`zligi,  imla 

so`zligi ha`m t.b. 

Russha-qaraqalpaqsha  so`zliklerdi  du`ziw  turmıs  talabı  tiykarında  payda 

boldı. Birinshi orıssha-qaraqalpaqsha so`zlik N.A.Baskakov, S.B.Beknazarov ha`m 

U.N.Kojurovlar  ta`repinen  du`zilgen.  Ol  1974-jılı  Moskvada  basıp  shıg`arıldı. 

so`zlikte 30.000 so`z bar. So`zlikte redaktordın` alg`ı so`zinen keyin onın` qurılısı, 

materiallardın`  jaylastırılıwı,  onın`  son`ınan  sha`rtli  qısqartıw  belgileri  haqqında 

mag`lıwmatlar beriledi. 

Bul orıssha-qaraqalpaqsha so`zlik orıs jazıwı tiykarında 1940-jılı qabıl etilgen 

alfavit  boyınsha  du`zilgen.  Onda  ku`ndelikli  turmısta  jiyi  qollanılıp  kiyatırg`an 

orıssha  so`zler  menen  terminler  orın  aladı.  Olardın`  ma`nileri  mu`mkin 

bolg`anınsha  qaraqalpaq  tiline  awdarılıp,  al  qaraqalpaqsha  sın`arı  joqları  sol  orıs 

tilindegi t6rinde beriledi. Mısalı, 

bidon (suyıq na`rseler ushın qan`ıltırdan islegen ıdıs) 

bienie – slg`ıw, tebiw. Bienie pulsa – tamırdın` sog`ıwı. 

Atlıq so`zler a`lbette ataw formasında, al feyil so`zler orıs tilindegi infinintiv 

tu`rinde, qaraqalpaqsha awdarmasında ha`reket atı formasında berilgen. 

So`zlikte geypara frazeologiyalıq so`z dizbekleri de kirgizilgen. 

so`zler 

qaysı 

uslubqa 

ta`n 

ekenligi, 

turmıstın` 

qaysı 

tarawındv 

qollanılatug`ınlıg`ı  tuwralı  da  eskertiledi.  Bul  na`rse  so`zlikke  kirgen  so`z  yaki 

terminlerdi tolıg`ıraq tu`siniwge ha`m qollanıwg`a a`rdem beredi. 

Orıs  tilinde  pa`t  qaraqalpaq  tilindegige  qarag`anda  da  so`z  ma`nisine 

ku`shlirek ta`sir etedi ha`m so`zdegi ornı da turaqsız sıpatqa iye. Sonlıqtan so`zlikti 

du`ziwshiler  bul  ma`selege  ayrıqsha  itibar  berip,  ha`r  bir  so`zdegi  pa`tli  buwındı 

belgilep bargan. So`zliktin` aqırında baslı geografiyalıq atamalardın` orıssha ha`m 

qaraqalpaqsha dizimi bar. Olar da alfavit ta`rtibinde jaylastırılg`an. 

Usının`  menen  birge  so`zlikte  kemshiliklerde  bar.  Olar  geypara  orıs  so`zleri 

menen og`an berilgen qaraqalpaqsha ma`nileri arasındag`ı alshaqlıqlarda, geypara 

so`zlerdin` orıs tilindegi tu`rinde qollanılıwına qaramastan qaraqalpaqsha sın`arları 

qosımsha  usınılıwında,  geyparalarının`  orıs  tilindegi  tu`ri  qollanılıp  keliwine 

qaramastan,  tek  tu`sinik  berilip  ketiwinde,  jiyi  qollanılatug`ın  bolsa  da  ayırım 

so`zlerde omonimlik qatarlarına kewil bo`linbewshilikte, imla qa`telerde ha`m t.b. 

Mısalı,  «b»  ha`ribi  boyınsha  so`zlikke  kirgen  so`zlerdin`  ishinde  «bok»  degen 

so`zdin`  birinshi  ma`nisi  jambas  dep  berilgen,  al  ol  so`z  qarıp  degen  ma`nide 

bolıwı kerek edi. «Bayan» so`zi jazba jumıstın` bir tu`ri dep berilip, omonimii saz 

a`spabı ma`nisi berilmegen. 

Ekinshi orıssha-qaraqalpaqsha so`zlik 1962-jılı baspadan shıqtı. Ol T.S.Safiev 

ta`repinen du`zilgen. So`zlik segiz jıllıq ha`m orta mektep oqıwshılarına arnalg`an. 

Sonlıqtan  og`an  mektep  oqıwshıları  ushın  za`ru`rli  dep  tabılg`an  en`  jiyi 

qollanılıwshı  so`zler  menen  terminler  kirgizilgen.  Sonday-aq,  ol  mektep  so`zligi 

bolg`anlıqtan,  oqıwshılardın`  orıs  tilin  u`yreniw  isine  ja`rdem  etiw  maqsetinde 

anaw  yamasa  mınaw  so`z  grammatikalıq  formalarda  o`zgertilip  te  alınadı.  So`z 

ma`nileri  a`piwayı  so`z  dizbeklerinde  ha`m  jen`il  ga`plerde  tu`sindiriledi.  So`zlik 

mektep  oqıwshıları  ushın  arnawlı  tu`rde  du`zilgen  birinshi  orıssha-qaraqalpaqsha 

so`zlik sıpatında qollanılıp kiyatır. 

Qaraqalpaq  tilindegi  awdarma  so`zliklerdin`  ishinde  dıqqat  awdarıwdı  talap 

etetug`ın  so`zliklerdin`  biri  –  qaraqalpaqsha-orıssha  so`zlik.  Ol  D.S.Nasırov, 

K.U.Ubaydullaev  ha`m 

basqalar  ta`ripinen  du`zilgen. 

N.A.Bakskaovtın` 

redaktorlıg`ında  1958-jılı  Moskvada  basılıp  shıqtı.  Onda  30.000  g`a  jaqın  so`z 

ha`m  terminler  bar.  so`zlik  ha`zirgi  qollanılıp kiyatırg`an  flfavit  ha`m  orfografiya 

tiyarında  du`zilgen.  Bul  so`zlik  te  a`dettegidey  redaktordın`  alg`ı  so`zi,  qurılısı 

ha`m sha`rtli qısqartıwlar dizimi haqqında mag`lıwmatlar menen baslanadı. Onın` 

keyninen qaraqalpaq a`debiy tilinin` (kirilshe) alfaviti berilgen. So`zlikke qosımsha 

geografiyalıq atamalardın` alfavitlik dizimi, qaraqalpaqsha er ha`m hayal qızlardın` 

isimleri,  qaraqalpaq  qa`wimleri  menen  ulıwlarının`  atamaları,  N.A.Baskakov 

ta`repinen  jazılg`an  «Qaraqalpaq  tili  grammatikasının`  ocherki»  ha`m  T.S.Safiev 

ta`repinen du`zilgen «Orfografiyalıq gilt», sonday-aq, eski jıl, ay, ku`n atları, eski 

uzınlıq ha`m awırlıq o`lshew birliklerinin` atamaları kirgizilgen. 

So`zlikte  so`zdin`  erkin  dizbegine  de,  frazeologiyalıq  dizbegine  de  itibar 

qaratılg`an.  So`zlikti  du`ziwshiler    qaraqalpaq  tilinde  so`z  ma`nisinin`  usı 

ta`replerine  kewil  awdarg`an,  leksikografiyadag`ı  awdarma  so`zlikler  du`ziw 

ta`jiriybelerinen puxta paydalang`an. 

Sonday-aq,  so`zlikte  geografiyalıq  atamalardı  so`zlikke  kirgizgende  olardın` 

qaysı  ta`repinen  qarap  tan`lang`anlıg`ı  belgisiz  bolıp  qaladı.  Olar  aymaqlıq 

printsipke  baylanıslı  tan`lang`an  ba,  bolmasa  ulıwmalıq  printsipke  baylanıslı 

tan`lap alıng`an ba, belgili sistemag`a salınbag`an. 

Geografiyalıq  atamalardın`  ishinde  du`n`yag`a  belgili  Dnepr,  Don,  Dunay, 

Enisey da`r`yaları menen birge Esimo`zek te, Ko`ko`zek te bar. Kuba, Qazaqstan, 

Vena qalaları atı menen birge Go`ne No`kis te berilgen. A`lbette bunday jag`dayda 

ya  du`n`yag`a  belgili  geografiyalıq  atamalardı,  ya  Qaraqalpaqstan  aymag`ına 

baylanıslı  geografiyalıq  atamalardı  so`zlikkke  kirgizgen  maqul  bolıwı  kerek. 

Ulıwma  alg`anda,  qaraqalpaqsha-orıssha  bul  birinshi  so`zlik  aldına  qoyılg`an 

tiykarg`ı talaplarına juwap beredi. 

Qaraqalpaq tilinin` leksikografiyası tarawında islengen qunlı jumıslardın` biri 

orıssha-qaraqalpaqsha  u`lken  awdarma  so`zlik.  Bul  so`zlik  Moskvada  «Sovet 

entsiklopediyası» baspası ta`repinen 1967-jılı basıp shıg`arıldı. So`zlik O`zbekstan 

Idimler  Akademiyasının`  Qaraqalpaqstan  filialının`  tariyx,  til  ha`m  a`debiyat 

institutı ta`repinen tayarlang`an. 

So`zlik  N.A.Baskakovanın`  redaktorlıg`ında  jarıqqa  shıqtı.  Onda  47.000  g`a 

jaqın so`z bar. Bul u`lken awdarma so`zlik basqa awdarma so`zliklerge qarag`anda 

ko`p  g`ana  sapalıq  ayırmashılıqları  menen  sıpatlanadı.  Olar  jumısqa  orıs  ha`m 

qaraqalpaq tilinin` so`zlik quramındag`ı leksikalıq birliklerdin` tolıg`ıraq kiriwine, 

olardın`  ma`nilik  jaqtan  ha`r  tildin`  o`zine  ta`n  ayırmashılıqları  esapqa  alıng`an 

tu`rinde  tolıq  ha`m  durıs  awdarılıp  beriliwinde,  so`zlikti  du`ziw  isinde 

leksikografiya 

tarawındag`ı 

ha`zirgi 

zaman 

jetiskenliklerinin` 

puxta 

paydalanılıwında ha`m basqa da usı sıyaqlı ta`replerinde ko`rinedi. 

Terminologiyalıq  so`zlik.  Ilim  ha`m  texnikanın`  rawajlanıwına  baylanıslı 

olardın`  ha`r  qıylı  tarawlarında  ushırasatug`ın  terminlerden  du`zilgen  so`zlikler 

terminologiyalıq  so`zliklerden  ibarat.  Bunday  so`zliklerde  belgili  bir  ilim  ya 

texnika  ha`m  t.b.  tarawınan  alıng`an  terminlerdin`  ma`nisi  tu`sindiriledi  de, 

geypara jag`daylardı ha`tteki onın` etimologiyası haqqında da mag`lıwmat beriledi. 

Terminlogiyalıq  so`zlikler  bir  tillik  te,  eki  tillik  te  bolıwı  mu`mkin.  Orta 

Aziyadag`ı ko`pshilik tu`rkiy tiller boyınsha du`zilgen so`zlikler, ulıwma alg`anda, 

eki tillik so`zlikler bolıp esaplanadı. 

Qaraqalpaq  tilinde  belgili  bir  ilim  tarawı  boyınsha  du`zilgen  orıssha-

qaraqalpaqsha eki tillik terminologiyalıq so`zlikler g`ana bar. Olardın` da`slepkileri 

fizika,  matematika,  botanika,  zoologiya,  til  bilimi  usag`anilim  tarawları  boyınsha 

Watandarlıq  urısqa  shekemgi  da`wirde  du`zilgen.  Bul  da`slepki  grammatikalıq 

so`zlikler,  ko`binese,  mektep  turmısındag`ı  za`ru`rlik  tiykarında  do`regen.  Olar 

ko`lemi jag`ınan kishi kitapshalardan ibarat edi. 

Qaraqalpaq tilinin` leksikografiyası tarawında belgili bir ilim tarawı boyınsha 

du`zilgen  so`zliklerdin`  qatarına  «Fizika  terminlerinin`  orıssha-qaraqalpaqsha 

so`zligi» kiredi. Bul so`zlik eki tillik terminologiyalıq so`zlik bolıp esaplanadı. Ol 

S.B.Bulatov  ta`repinen  do`retilip  Qaraqalpaq  ma`mleketlik  baspasınan  1939-jıl 

basıp  shıg`arlıg`an.  Fizika  ilimi  tarawı  boyınsha  bul  so`zlik  shıqqang`a  shekemgi 

da`wir  qaraqalpaq  tili  leksikografiyası  boyınsha  jumıslardın`  derlik  jan`a  g`ana 

baslang`an fizika usag`an ayırım ilim tarawlarının` qaraqalpaq xalqının` turmısında 

jan`a  g`ana  rawajlana  baslag`an  da`wiri  edi.  Qaraqalpaq  tilinde  matematika 

terminleri  boyınsha  orıssha-qaraqalpaqsha  terminologiyalıq  so`zlik  1939-jılı 

O.Bo`leshov,  G.Kamievlar  ta`repinen  du`zilip  Qaraqalpaq  ma`mleketlik  baspası 

ta`repinen shıg`arıldı. So`zlikte matematika tarawındag`ı jiyi qollanılıp kiyatırg`an 

ayırım  terminler  orıssha  ha`m  qaraqalpaqsha  berilgen  ha`m  latın  alfaviti  menen 

jazılg`an. 

Terminologiyalıq so`zlikler du`ziw ma`selesi erte da`wirlerden-aq baslang`an 

bolsa da keyingi waqıtlarda bul jumıs burotala u`ziliske tu`sip qalg`an edi. Keyingi 

waqıtlarda  terminologiyalıq  so`zliklerdi  du`ziw  qolg`a  alınıp,  turmıstın`  tu`rli 

tarawları, ilim ha`m texnika boyınsha arnawlı so`zlikler jarıq ko`rip atır. 

1960-jıllardan  ha`zirge  deyin  ko`plegen  so`zlikler  baspadan  shıqtı.  Masalı, 

sinonimler  so`zligi,  frazeologiyalıq  so`zlik,  imla  ha`m  orfoepiyalıq  so`zlik, 

tu`sindirme so`zlik turmıstın` tu`rli tarawları boyınsha terminologiyalıq so`zlikler. 

Sonın`  menen  qatar  qaraqalpaq  tilinde  isleniwi  tiyis  so`zlikler  og`ada  ko`p. 

mısalı,  etimologiyalıq  so`zlik,  antroponimiyalıq  so`zlik,  grammatikalıq  so`zlik, 

dialektlik  so`zlik,  frazeologizmlik  so`zlik,  tazaurus  so`zlik,  ononimlik  so`zlik, 

ko`rkem  shıg`armalar  tili  boyınsha  so`zlikler,  naqıl-maqallar  so`zligi  ha`m  t.b. 

Sonday-aq,  qaraqalpaq  tilinde  islengen  so`zliklerdin`  teoriyalıq  ma`seleleri, 

olardın`  ilimiy  jaqtan  izertlew  isleri  de  qaraqalpaq  leksikografiyasında  o`z 

sheshimin ku`tip turg`an mashqalalardan biri bolıp sanaladı. 

  

Qadag`alaw ushın sorawlar 

1. 1940-jıllardan keyin qaysı so`zlikler baspada ja`riyalandı? 

2.  Qaraqalpaq  til  biliminde  1960-jıllardan  ha`zirgi  da`wirge  shekem  qanday 

so`zlikler shıg`arıldı? 

3. Ilimnin` qaysı tarawı boyınsha terminologiyalıq so`zlikler du`zildi?  

4. Qaraqalpaq tilinin` dialektologiyalıq so`zliginin` mazmunı qanday? 

 

A`debiyatlar  

1. Баскаков Н.А., Бекназаров С.Б., Кожуров У.Н. Русско-каракалпакский 

словарь. М., 1947. (под.ред. А.Турабаева) 

2.  Сафиев  Т.С.  Русско-каракалпакский  словарь.  М.,  1962.  (под.ред. 

А.Турабаева) 

3.  Насыров  Д.С.,  Убайдуллаев  К.У.  Қарақалпақша-русша  сөзлик.  (ред. 

Н.А.Баскаков). М., 1958.