Pedagogikaliq instituti
TEMA: Batis Evropada shirkew ha`m onin` sho`lkemleri
Download 0.86 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- TEMA: Rossiyada feodalizimnin` qa`liplesiwi ha`m rawajlaniwi.
TEMA: Batis Evropada shirkew ha`m onin` sho`lkemleri.
JOBASI: 1. Xristian dini ha`m shirkewlerdin` ja`miyette tutqan orni. 2. Eretikaliq ha`reketler. 3. Eretikaliq ha`reketler menen gu`res. Inkvizatsiya. Papanin` orni. Tayanish tu`sinigi. Feodalliq ja`miyette shirkewdin` orni. Shirkewdin` ekonomikaliq bazasi. Shirkewdin` du`zilisi. Papa hu`kimetinin` ku`sheyiwi. Erte Orta a`sirde papa ha`m feodalliq ma`mleketler. Papanin` shig`isqa eksplattsiyasi. IX-XI-a`sirlerde Papa hu`kimetinin` ha`lsirewi. Grigoriy XII nin` siyasati Papalardin` Germaniya imperatorlari menen gu`resi. Qilishlilar ordeni. Inkvizatsiya. XV-a`sirde sobor ha`reketi. Orta a`sirde Evropada katolik shirkewi ha`m papa. A`debiyatlar. Orta a`sirler tariyxi. T.1. M., 1991. Istoriya inkvizatsii. M. 1970. Agibalova E.V., Donskoy T.M. Istoriya srednix vekov. M., 1992. Lozinskiy S.G. Istoriya papstva. M. 1961. Petroyan B.Yu. Osmanskaya imperiya mogushestvo i gibel`, Istoricheskie ocherki. M., 1990.
Xristian grek so`zi G`may jag`ilg`an adamG` degen ma`niste. Xristian din Evropa, Aziya, Avstraliya, Amerika, Jaqin Shig`is ellerine tarag`an. Du`n`ya ju`zinde xristianlardin` sani 950 millionnan asip ketedi. Xristianlardin` tu`siniwinshe Isus Xristos adamlardin` gu`na`sin pa`k etiw ushin, aspannan jerge tu`sip, 47
adamnin` tu`rine kirip, azap-aqiret ko`rgen qudanin` balasi. Xristian dini eramizdin` I-a`sirinin` 2-yariminda Rim imperiyasinin` Shig`is wa`layatlarinda payda boladi. Qulshiliq ja`miyetindegi, siyasiy jaqtan huqiqsizliq, sotsialliq ten`sizlik, ekonomikaliq jaqtan jetispewshilik xaliqlardin` ko`terilisin keltirip shig`aradi. Qul iyeleri xaliq ko`terlisin tez-tez basip turadi. Adamlar o`z azatlig`in ko`terlis penen erise aliwina isenbey, adamlarg`a azatliq alip keletug`in bir ku`sh bar boliwi kerek, dep oylap baslaydi. Usinday azatliq a`keletug`in, azaptan qutqaratug`in ka`ramatli ku`shtin` bari haqqinda pikirler, oylar, boljawlar jaraladi. Ol ku`sh aspannan keledi, azaptan qutqaradi, soni ku`tiw kerek degen pikirler aytiladi. Mine usig`an iseniwshiliklerdin` ta`repdarlari xristian dinin oylap tabadi. Xristian dini adamlardin` quday aldinda ten`ligin ja`riyalaydi. Xristian dinine iseniwshiler, adam o`lgennen keyinde adamdi azaptan azat etedi dep isenedi. Xristianshiliq birden qa`liplespey, uzaq jillar dawaminda ko`p basqishlardin o`tedi. Usinday xaliq a`rmanlarinan payda bolg`an xristianshiliq, orta a`sirlerde feodal ha`m shirkew basshilarinin` qolindag`i ideologiyaliq quralg`a aylanadi. Shirkew basshilari jerdegi ha`r qanday bayliq, ha`kimlik quday ta`repinen berilgen, og`an bag`iniw kerek dep isendiredi. Xristian dini monarxiyaliq, episkopliq du`zimdi quwatlaydi. VI-XI-a`sirlerde shirkew basshilari u`lken jer iyelerine aylanadi. Olardin` jerine erikli diyxanlardi bekitip isleydi. Orta a`sirde shirkew anag`urlim siyasiy ku`shke aylanadi. 325-jili imperatordin` quwatlawi menen shirkew wa`killerinin` birinshi jer ju`zlik sobori (nikey sobori) shaqirilip, onda dinge iseniw nishan, xristian dininin` tiykarg`i ta`liymati islep shig`iladi. Shirkew imperatordi o`zlerinin` birden basshisi, Xristostin` jerdegi wa`kili dep moyinlaydi. 395-jili Rim imperiyasinin` shig`is ha`m batis bolip ekige bo`liniwi, Xristian shirkewlerinin`de jag`dayina ta`sir jasaydi. Shig`istag`i shirkewler imperatorg`a g`a`rezli bolsa, batistag`i shirkewler Rim episkoplarina bag`inishli boladi. IX-a`sirde Konstantinopol patriarxlari menen Rim episkoplari arasindag`i uzaq dawam etken tartis, 1054-jili shirkewlerdin` pravoslav ha`m Katolik bolip ekige bo`liniwi menen tamam boladi. Shirkewler bo`lingenge shekem de, bo`lingennen son`da, ha`r qaysisi o`z qag`iydalarin duris dep da`llileydi. 1. Shig`istag`ilar o`zlerin haqiyqiy dinshil (ortodoksalliq) yamasa pravoslavliq shirkew dep esapladi. 2. Batistag`ilar o`zlerin Katolik yamasa kafoliklik, yag`iniy uliwmaliq jer ju`zlik shirkew dep esapladi. Uliwma xristianshiliqqa ta`n, Quday birew, onin` u`shligin moyinlaw boladi. A`ke quday, bala quday ha`m ka`ramatli rux. Pravoslaviya-Xristianliqtin` shig`is yamasa Vizantiyaliq shaqabi. Pravoslavlar- sharapatli (ka`ramatli) rux, a`ke qudaydan shig`adi, shirkew basshilari gu`na islemeydi dep esaplaydi. Al, Katolikler sharapatli rux, A`ke qudaydan ha`m bala qudaydan shig`adi. Isus Xristostin` jerdegi orinbasari papa boladi, dep papanin` abroyin joqari ko`teredi. Xristian katoliklerinin` xaliq araliq basqariw orayi Vatikan boladi. Katolik shirkewinin` basshisi o`mirinshe saylanip qoyilatug`in Rim papasi boladi. Ra`smiy tu`rde Vatikan-bul Italiya aymag`inda. Rim qalasinin` qaq ortasinda 44ga jer maydang`a iye g`a`rezsiz ma`mleket. Orta a`sirlerde Rim papasi din qag`iydasin orinlamawshilarg`a qarsi, qatan` gu`res alip baradi. Orta a`sirlerde Evropada dinge qarsi, onin` ta`liymatlarin burmalawshiliq, eretikaliq toparlar payda boladi. Eretikaliq adamlardin` erkin oylawshilig`in, huqiq ten`ligin jaqlaydi. Katolik shirkew basshilari, papanin` ko`rsetiwi menen eretiklerge qarsi quwdalaw (inkvizatsiya) alip baradi. Na`tiyjede ko`plegen alimlar, jaziwshilar, shipakerler, adam huqiq ten`ligi ushin gu`resken gumanistler ayipsiz inkvizatsiya qurbani boladi. Orta a`sirlerde dinge qarsi bolg`ani ushin, tek Evropada 10 mln. adam inkvizatsiyag`a ushiraydi. XI-XIII- a`sirlerdegi dindi ayiplag`an, erkin oylawshilar Ioaxim Florskiy, Amor Benskiy, Petr Val`d, Petr Olivi, Yan Gust` t.b. boladi. Bul adamlardin` miynetleri otqa jag`iladi. IX-a`sirde Evropada eretikaliq ha`rekettin` ku`sheyiwi menen papanin` abroyi tu`se baslaydi. Evropada payda bolg`an oraylasqan ma`mleketler, o`zlerin papadan bo`lekley baslaydi. 1378-jili Papa bas orayi Avan`onnan Rimge a`keledi. (1309-jildan 1378 jilg`a shekem Frantsiyanin` Vaan`on qalasinda edi). 1484-jili Rim papasi o`z abrayin ko`teriw ushin Xristian ta`liymatlarina sa`ykes kelmeytug`in kitaplardi o`rtewdi talap etedi. Na`tiyjede XV-a`sirde inkvizatsiya ja`ne ku`sheyedi. XV-a`sir aqirinda 18 jil ishinde 9 min`nan artiq adam o`ltiriledi. Batis Evropada shirkewlerdin` bul ha`reketine qarsi xaliq narazilig`i kelip shig`adi. Reformatorlar shirkewlerdin` islerin qayta qarap shig`iwda talap ete baslaydi. Tekseriw sorawlar. 1. Dinnin` ja`miyette tutqan orni. 2. Xristian shirkewleri, Rim papasinin` siyasati 3. Evropada eretikaliq ha`reketler. 4. Evropada inkvizatsiya. 5. Reformatsiya ha`m shirkew.
JOBASI:
1. IX-XII-a`sirlerde ertedegi feodalliq ma`mleketler. 2. Rus aymag`inda feodalliq bo`lshekleniw. 3. Ruslardin` tatar-mang`ollarg`a qarsi gu`resi. Tayanish tu`sinigi. 48
XII-XIII-a`sirdin` II-yariminda Rossiyanin` ja`miyetlik-ekonomikaliq jaqtan o`siwi. Jan`a oraylardin` payda boliwi. Kiev Rusi. O`nermentshilik. Sawda baylanislar. Klassliq gu`resler. 1113-jilda Kievtegi ko`terilis. V.Monomax knyazligi (1113-1125) ha`m onin` siyasati. Vladimir Suzdal` knyazligi Yuriy Dolgorukiy (1125-1157). R. Suzdal` (1157-1174) knyazligi ha`m ishki siyasati. Rossiyanin` shig`is ha`m Batis elleri menen sawda baylanisi. Ulli Novgorod 1136-jilg`i ko`terilis. Peche jiynalisi. Galich-Bolin` knyazligi. Galich knyazi Yaroslav Vladimirovich (1158-1187) Galich knyazi Roman Mstislavich (1199- 1205). XII-XIII-a`sirlerde rus ma`mleketin Chingizxannin` basip aliwi ha`m qarsi rus xalqinin` gu`resi. 1239-jili Batiyxannin` Rossiyag`a ja`ne atlanisi. Kievtin` aliniwi (1240). Altin Orda. Basqinshilarg`a qarsi gu`resi. Neva janinda muz u`stinde sawash. Russtin` Moskva a`tirapinda birigiwi. Velikorus xalqinin` payda boliwi. Kulikovo sawashi. Rustag`i feodalliq urislar. Altin Ordanin` qulawi. XIII-XVI-a`sirde ma`deniyat. A`debiyatlar. Istoriya SSSR s drevneyshix vremen do kontsa XVIIIv. M, 1983g. Bortol`d V.V. Turkestan v epoxu mongol`skogo naiestvie sost. 1. M. 1963g. Tixvinskiy S.L. Vsemirnaya istoriya. M., 1988.
V-a`sirdin` aqirinda Batis Rim imperiyasi-qulshiliq ma`mleket qulaydi. Usidan keyin Orta a`sir da`wiri baslanadi. V-a`sirdin` aqiri XI-a`sirge shekem ko`pshilik Evropa ellerinde, Arqa Afrika, Aziyada feodalliq du`zim ornap, feodalliq ma`mleketler payda boladi. IX-a`sirde Shig`is Evropada Rus` dep atalg`an feodalliq ma`mleket qa`liplesedi. Onin` bas qalasi Kiev boladi. Bas qalasinin` ati menen Kiev rusi dep ataydi. IX-X-a`sirlerde Dnepr boylap jasag`an slavyanlar jerdi paznali gu`ndeler menen aydap, diyxanshiliq etedi. Jan`a jerlerdi o`zlestirip qazip, tog`aylardi o`rtep tazalap, diyxanshiliq penen shug`illanadi. Ruslarda usi da`wirde sawda ken` rawajlanip, o`zi-o`zin ta`miyinleytug`in tuyiq xojaliq payda boladi. Keyin ala o`nermentshiliktin` o`siwi menen sawda qatnasiqlari ku`sheyedi. Kiev, Novgorod, Chernigov, Smolensk qalalari o`nermentshilik sawda, ma`deniy orayg`a aylanadi. Russ qalalarindag`i sawdagerler o`ndiriste o`nim islep shig`armay, alip satiw menen shug`illanadi. Diyxan ha`m o`nermentshilik xojalig`inin` o`siwi menen, o`ndiris o`nimlerin islep shig`ariw ko`beyedi. o`nimnin` ko`bisin ruw-qa`wim basshilari o`zlerine ala baslaydi. Na`tiyjede a`sker basshilari, qa`wim ha`kimleri, diyxan ha`m o`nermentler esabinan bayiy baslaydi. Diyxanlar Kiev rusinda ma`mleketten ko`p g`a`rezli bolip qaladi. Knyazler qa`wim jerlerin basip alip, diyxanlardi o`zlerine islete baslaydi. Rossiyada feodallardi bayarlar dep ataydi. Diyxanlar bayarlardan qarizg`a ssuda alip, oni to`ley almay, g`a`rezli bolip, ekinshi jaqtan sha`rtnama menen isleytug`in diyxanlardin` sani ko`beyedi. Boyarlar jerinde urista qolg`a tu`sken qullardi Xolop dep ataydi. Xoloplar da feodal jerinde xizmet etken. Ertedegi Rus ma`mleketi Dnepr boyi slavyanlari arasinda payda bola baslaydi. IX-a`sir aqirinda Novogorod knyazi Oleg Kievti qaratadi. Kiev keyin ala ertedegi Rustin` u`lken qalasina aylanadi. Ertedegi rus ma`mleketine polyan, saveryan, derevlyan t.b. slavyanlar kiredi. Ertedegi Rus ma`mleketi (Kiev rusi) erte feodalliq ma`mleket boladi. Ma`mlekettin` payda boliwi menen Ruslarda feodalliq qatnasiqlarda tez o`se baslaydi. Knyazler o`z a`skeriy drujinalari menen basqalardi bag`indirip, adamlardan saliq jiynaydi. Knyazlar u`lken ma`selelerdi boyarlar ken`esinde sheshedi. Erte rus ma`mleketi sirtqi dushpanlari bolg`an varyaglar, xazar ha`m pechenegler menen uris alip baradi. Skandinaviya yarim atawinda jasag`an normanlardi russlar voryaglar dep atag`an. IX-a`sirde voryaglar Evropadag`i Angliya, Frantsiya, Italiya ma`mleketlerine de topilis jasap turg`an. Voryaglar Fin qoltig`i arqali Neva da`r`yasina o`tip, Ladoga ko`line kelip, rus jerlerine basip kiredi. Jergilikli xaliqlar menen urisip, ko`bisi qaza tabadi. Ruslar Xazarlar menende uris alip baradi. Xazarlar Volga menen Don da`r`ya aralig`inda jasag`an. Xazarlar ruslarg`a topilip biyzar qiladi. Geyde Ruslar Xazarlarg`a da`n to`lep turiwg`a ma`jbu`r boladi. Ruslardin` dushpani Aziyadan barg`an pechenegler bolg`an. Pecheneglar Kievqa shekem barip, biraq Kievti alalmaydi. Solay etip Kiev Rusi ko`plegen sirtqi dushpanlari menen uris alip baradi. Knyaz Oleg ha`m Igor` tusinda russlar Vizantiyag`a topilis jasaydi. 911-jili Vizantiya ha`m Rus kelisim du`zip, Rus sawdagerleri Konstantinopol`da bajisiz sawda isleytug`in boladi. Rus sawdagerleri Konstantinopoldi Tsar`grad dep atag`an. X-a`sirde Igor ha`m Ol`galardin` balasi knyaz Svyatoslav tusinda rus jeri ken`eyedi. Svyatoslav ko`p urislar alip baradi. Ol vyatichlerdi ha`m bolgarlardi qaratadi ha`m xazarlardi basip aladi. Svyatoslavtan keyin Rus knyazi onin` uli Vladimir boladi. Vladimr tusinda Kiev Knyazlig`i ja`ne de ken`eyedi. Ruslarda ko`p qudag`a siyiniwshiliq ma`mlekettin` oraylasiwina ja`rdem bermeydi. Xristian dini bir ma`mlekettin` birligin maqtag`an Qudanin` bergeninen basqa hu`kimet joq dep tu`sindirdi xristianshiliqta. Orta A`sirde Vizantiyada ha`m Evropada Xristian dini taraydi. 988-jili Kiev knyazi Vladimir Xristian dinin qabil etip, oni erte rus ma`mleketlik din dep ataydi. Xristian dini da`stu`ri boyinsha shoqiniwdi suwda o`tkeredi. Sonliqtan knyazdin` pa`rmani boyinsha russlardi Dnepr dyar`yasinda shoqindiradi. Xristian dinin qabil etken son` rus ko`p xristian eller menen baylanis jasaydi. Rossiyada monastrlar ashiladi. Monastrlar janinda kitaplar bolip, diniy adamlar sawatli boladi. XI-a`sirdin` I-yariminda ulli Kiev knyazi Vladimir Svyatoslavichtin` uli Yaroslav boladi. 1019-1054- jillari knyaz bolip oni xaliq Yaroslav Mudrniy dep ataydi. Volga boyinda Yaroslav degen qala payda boladi. Rus jeri ken`eyedi. XI-a`sir ortasina kelip, Rus aymag`i Fin qoltig`inan Ladocha ha`m Onega ko`linen, Qublada Qara ten`iz jag`alarina shekem ken`eyedi. Kiev rusina Volga ha`m Karpat jag`alari qarap, Evropada Kiev rusi en` u`lken ma`mleket boladi. Manastrlar
49
janinda mektep ashiladi. Yaroslav Kievte Sofiya soborin saldiradi, qala da`rwazalari qayta tiklenedi. Yaroslav tusinda Rustin` abroyi o`sedi. Evropa elleri Kiev Rusi menen baylanista boliwg`a umtiladi. Yaroslav Shvetsiyadan qiz aladi, ol o`zinin` qizlarin Frantsiya, Venger, Norvegiya korollarina ha`m polyak knyazina uzatadi. Yaroslavtin` uli Vizantiya imperatorinin` qizina u`ylenedi. Sol da`wirde ma`mleketler usinday jol menen siyasiy baylanislar jasag`an. XI-a`sirde Rus jerlerinde jasag`an diyxanlar ko`p o`nim o`ndirsede, olardin` jemisin boyarlar ko`rdi. Rus diyxanlari barshina obrok saliqlarin to`ledi. Knyaz-boyarlarg`a jerler-vatchina dep atadi. Votchina na`sillikke qaldirilatug`in bolg`an. XI-a`sir ortasinda erte Rusta feodalliq qatnasiqlar toliq iske asadi. Sonliqtan ko`beyiwi feodalliq eziwshilik xaliq narazilig`in keltirip shig`aradi. 1024-jili Suzdal` jerinde xaliq ko`terilisi bolip o`tedi. 1068- jili xaliq ko`terilisi Kievte boladi. Biraq xaliq ko`terilisi knyaz a`skerleri ta`repinen bastiriladi. XI-a`sir ortasina kelip Kiev knyazi hu`kimeti pa`senley baslaydi. Sebebi boyarlar, mayda knyazler o`z iyeliklerinde ko`p o`nim o`ndirip, bo`lek, g`a`rezsiz jasamaqshi boladi. Yaroslav Mudriy balalari, onnan keyin aqliqlari arasinda hu`kimet ushin talaslar, hu`kimetti siyasiy jaqtan ha`lsiretedi. 1113-jili Kievte xaliq ko`terilisi boladi, boyarlar xaliqtan qorqip, Sofiya soborina jiynalip, ko`terilisti basiw ushin, pereyaslav knyazi Vladimir Monamaxti shaqiradi. Vladimir Vizantiya imperatori Konstantin Monomextin` aqlig`i bolg`ani ushin oni Monamex dep ataydi. Na`tiyjede Vladimir ko`p a`sker menen Kievke kelip, ko`terilisti basadi. Biraq puxaralardin` sotsial da`rejesin azda bolsa, jen`illetetug`in pa`rman shig`aradi. Vladimir Monomex 1113-1125 jj Ulli Kiev Knyazi boladi. Ol basqarg`an da`wirde hu`kimet bir qansha bekkemlenedi. Monomex polovetsler soqqi beredi. Evropada onin` abroyi o`sedi. Monomex Angliya korolinin` qizina o`tedi, Vladimir qarindasi German imperiyasina, al qizi Venger korollig`ina turmisqa shig`adi. Solay etip Vladimir Monomex Kiev Rusin bekkemlewge ha`reket etti. Kiev Rusinin` o`sken da`wirinde o`nermentler temirshi, gulalshi, teri iyelewshiler, miynet etedi. XI- a`sirde Kiev Rusinda 100 aslam qalalar boladi. Temirshiler ko`birek qilish, nayza, sari jay, qalqan, sawit isleydi. Rus qalalarinda zergershilik rawajlanadi. Orta a`sirde ko`plegen arxitekturaliq qurilis salinadi. Solardin` ishinde Sofiya sobori ayriqsha orindi iyeleydi. Rus ma`deniyatinda xaliq awiz eki a`debiyati, solardan Il`ya Muromets, Dobrin Nikitich t.b. haqqinda do`retiledi. Olarda rus jerin dushpanlardan qorg`ag`an batirlig`i aytiladi. X-XI-a`sirlerde Monastr janinda mektep payda boladi. Yaroslav Mudriydin` aqliq qizi Evropada I- bolip qizlar ushin Monsatr janinda mektep ashadi. Kievtegi Sofiya soborda kitapxana isleydi. Rossiya ma`deniyati o`se baslaydi. XII-a`sirge kelip, Kiev knyazi mayda knyazlerge bo`linedi. Sebebi feodalliq tuyiq xojaliqlar o`zinshe jasap, birikkisi kelmeydi. Vladimir Novogorod, Chernigov, Ryazan t.b. knyazliklerinde jerge feodalliq menshik bekkemlenedi. Boyarlar ko`p jay salip, o`z jerlerin ken`eytedi. Diyxanlardin` feodallarg`a g`a`rezliligi ku`sheyedi. XI-XIII a`sir arasinda Kiev rusinda qalalar sani 300ge jetedi. Qalada o`nermentshilik o`sedi. Usi da`wirde ruslarda o`nermenitshiliktin` 60 tu`ri bolg`an. Temirshiler qural-jaraqtin` 150 den aslam tu`rin islegen. Kiev knyazinen en` bay Novogorod, Galich, Vladimir-Volinskiy, Polotsk, Suzdal`, Ryazan` knyazler bo`line baslaydi. Knyazler o`z a`skerlerin ko`beytip, o`z jerinin` ha`kimi boladi. Kiev knyazi ha`kimshiligi pa`seye baslaydi. O`z-ara knyaz arasinda toliq ekonomikaliq, siyasiy baylanisliq boliwi knyazlerdin` bo`lekleniwine alip keledi. Erte rusta feodalliq knyazler arasinda ayirmashiliq boladi. Kiev, Vladimirde ulli knyazler otirsa, basqa qalalarda kishi knyazler otirg`an. Kishi knyazler Ulli knyazge bag`iniwi kerek bolg`an. Ha`r bir knyaz o`z a`skeriy drujinasina iye bolg`an. Ku`shli boyarlardan o`z a`skeriy drujinalarina iye bolg`an. Knyazler arasinda urislar bolip turg`an, bul urista puxaralar ja`bir ko`rgen. X-XIII a`sirlerde u`lken ku`shli knyazlerge Vladimir, Galitsko-Volin, Novogorodlar bolg`an. Kiev knyazinin` to`menlewine baylanisli Vladimir yamasa Vladimir Suzdal` knyazi ku`sheye baslaydi. Bul knyazliq Joqari Volga, Arqa Dvina jerlerin alip, tog`ayliq, o`nimli jerlerge iye bolg`an. Rostov ha`m Suzdal` degen eki qalasi bolg`an. Vladimir Monomex balasi Yuriy Dolshoruskiy tusinda Vladimir Suzdalg`a, Kiev, Novgorodti qosip almaqshi bolg`an. Vladimir Suzdal` knyazlig`i aymag`inda Moskva qalasi payda boladi. Ha`ztrgi Moskva Kremel` aymag`inda adamlar bunnan min` jil burin jasag`an. Buni arxeologiyaliq tabilmalar da`lilleydi. Moskva haqqinda mag`liwmat 1147-jili tilge alindi. Yuriy Dolgorudkiy Moskvag`a o`z ta`reptari Chernigov knyazin shaqirip awqat beredi. Ol waqitta Moskva kishi qala bolg`an. Vladimir knyazinin` paytaxti Klyaz`me boyindag`i Vladimir qalasi boldi. Yuriy Dolgorudkiydin` ornina bolg`an knyaz Andrey Bogolyubov degen qorg`an soqtiradi. Sonliqtan onin` ati Andrey Bogolyubov dep atalip ketedi. Andrey Bogolyubov o`zine Ulli Rus knyazi degen ataq aladi. 1169-jili Kievti aladi. Biraq Andrey boyarlar ta`repinen o`ltiriledi. Andrey Bogolyubov ornina Vladimir Suzdal` knyazi bolip Vsevolod bol`shoe Gnezdo saylanadi. Ol Andrey siyasatin dawam etedi. 1221-jili Oka da`r`yanin` Volgag`a quyar jerine Nijniy Novgorod degen qala saldiradi. Volga boyindag`i Mori, Myurdvallardi ruslarg`a qaratadi. XIII-a`sir basinda Vladimir knyazi xojaliq, ma`deniy jaqtan bir qansha ko`teriledi. Ruslardin`, u`lken knyazlerdin` biri Novogorod boldi. Novogorod rus jerlerin Baltik, Batis Evropa elleri menen baylanistiratug`in sawda jolda jaylasqan. Novogorodta sawda jaqsi rawajlang`an. Bul qalag`a Persiya, Hindistan, Afgan, nemets sawdagerleri kelip sawda islegen. Novgorodta suxno, vina, pal, miywe a`kelgen. 50
Novgorodtan bahali teri, gu`mis, mis, may satip alg`an. Novgorod qalada, qala vechesi basqarg`an. Og`an qaladag`i xojaliq wa`killeri qatnasqan. Veche urisi, kelisim ma`seleleri sheshilgen. Veche qala basshisin,- posadnikin saylap qoyg`an. Bul sudti saylag`an. Arxiepiskop sirtqi baylanislardi alip barg`an. X-a`sirde Rus ma`mleketi aymag`inda Galitssk, orayi ha`m Galich ha`m Voln orayi Vladimir Voln knyazleri bolg`an. XII-a`sir aqirinda Voln knyazi Roman Mstislavich Galichti o`zine qosip aladi ha`m Galitssk-Voln knyazlig`in du`zedi. Bul knyazlik Qara ten`iz jag`alarinan Dunayg`a shekemgi araliqti iyelegen. Galitssk- Voln knyazi de basqa knyazler menen urisip, to`menlep ketedi. Solay etip, XIII-a`sirdin` basina kelip Rus mayda knyazliklerge bo`linip ketedi. XIII-a`sir basinda Tatar-mong`ollar Aziyanin` ko`pshilik jerin ha`m Kavkaz ellerin basip alip Rus jerlerine bag`it aladi. Mang`ollar Azov boylarina kelip polovetsler menen ushirasip qaladi. Polovets xani ruslardan ja`rdem soraydi. G`Bu`gin bizlerdi alsa, erten` sizlerdi aladiG` dep elshi jiberedi. Rus knyazleri awiz biriktirip ba`ri ja`rdemge kelmeydi, o`z-ara baylanis bir jerden basqariw bolmaydi. 1223-jili Azov ten`izi boyinda Kalki da`r`ya jag`asinda sawashta Rus a`sker bo`limleri jen`ilip qaladi. Chingisxan o`lgennen son`, Mang`ollar Chingizxan aqlig`i Batiyxandi Rus jerlerin, Evropani jawlap aliwg`a jiberedi. 1236-jili Batiy Volga boyindag`i bolgarlardi jen`edi. Qis ayinda Batiy ko`p sanli a`sker menen Volgadan o`tip Ryazan` knyazlig`ina atlanadi. Ryazan` knyazi ulli Vladimir knyazi Yuriyden ja`rdem soraydi. Basqa knyazler Razyang`a ja`rdem bermeydi. Mang`ollar 6 ku`n qalani qamap aladi. Razyannan keyin Vladimirdi basip aladi, Moskvani o`rteydi. 1240-jili Batiy Kievti qamaydi. Na`tiyjede Kiev qalasi alip talanadi. Bunnan keyin tatar-mang`ollar Galitssk-Valnskiy knyazine topiladi. Mang`ollar Pol`sha, Chexiya, Vengriyag`a aralasadi. Solay etip, XIII- a`sirdin` 50-jillardin` aqirinda rus jerinde tatar-mang`ollar jen`iske erisedi. Batiy du`zgen ma`mleket Altin Orda dep ataladi. Altin Ordanin` bas qalasi Astraxang`a jaqin, Volga boyindag`i Saray boldi. Keyin Altin Orda bas qalasi ha`zirgi Volgogrodg`a jaqin jerdegi Sarayg`a ko`shiriledi. Altin Orda Orta Aziya, Kazaxstan, Volga boylari, Qirim, Dnepr, Arqa-Shig`is Rus jerlerin iyeleri tatarlar Novogorodqa barmaydi. Biraq tatar- mang`ollarg`a g`alla bolip turg`an. Mang`ollar XIII-a`sirdin` ortasinda XV-a`sir aqirina shekem 200 jildan ko`birek Rus jerinde u`stemlik etedi. Ruslar 1240-Nevya ha`m 1242-jili Chud ko`li boyinda Aleksandr Nevskiy basshilig`inda nemets ha`m shved a`skerlerin jen`edi. XIII-a`sirde Moskva o`z aldina knyaz boladi. Birinshi Moskva knyazi Aleksandr Nevskiydin` uli Danial Aleksandroviya boladi. Ol Moskva knyazlig`in ken`eytedi. Razyannan kolomin alip Moskvag`a qosadi. Onin` balasi Smolenskiy knyazdan Mojoyskiydi aladi. XIV-a`sir basinda Moskva da`r`ya boylarin iyeleydi. 1325-jili Moskva knyazi Ivan kalita boladi. Knyaz ko`p aqsha jiynaydi. Ivan Altin Orda menen kelisip isleydi. Altin Ordag`a tez-tez barip xang`a sawg`a berip turadi. Ivan Kalita tusinda Rus diyxanlari egin egedi, o`nermentshilik penen shug`illanadi. Altin Orda xani, Rus knyazi etip Tver knyazin tayinlaydi. Tver, Moskvag`a usag`an u`lken knyaz edi. 1327-jili tatar-mang`ol elshisi Sholxan da`n salig`in aliw ushin Tverge keledi. Tverde xaliq ko`terilisi bolip Sholxan o`ltiriledi. Ivan Kalita uakiyadan paydalaniw ushin Altin Ordag`a barip, ko`terilis basiliw ushin 50 min` a`sker a`keledi. Ivan Kalita Tverdegi ko`terilisti basadi, saliq ushin xan oni ulli knyaz dep dag`azalaydi (1328). Ivan Kalita waqtinda Moskva rus shirkew orayi boldi. A`ste aqirin Moskva ku`shli knyazlikke aylanip, tatar-mang`ollarg`a soqqi beretug`in orayg`a aylana basladi. XIV-a`sirde Moskva ku`sheydi, Altin Orda to`menley basladi. XIV-a`sirdin` 2-yariminda Altin Orda da 25 xan o`zgeredi. XIV-a`sirdin` 2-yariminda Altin Orda xani Mamay boladi. Usi waqitta Moskva Altin Orda xan tapsirmalarin aytarliqtay orinlamaydi. Mamay Rusti ta`rtipke shaqirmaqshi boldi. 1378-jili tatar-mang`ol a`skerleri rusqa atlanis jasaydi. Mamayg`a qarsi Ivan Kalita aqlig`i Dmitriy Ivanoviya ju`ris jasaydi. Eki jaqtin` a`skerleri Vojn da`r`ya boyinda Razan jerinde ushirasadi. Sawashta Rus armiyasi jen`iske erisedi. 1380-jili Mamay Litviya knyazi ha`m Ryazan knyazlari menen birigip Rusqa ja`ne atlanadi. 1380-jili Moskva knyazi Dmitriy Ivanovich ko`p sanli a`sker jiynaydi. Bul a`skerlerge Suzdal`, Bryan, Ratav, Yaroslav, Kastrom, Belover, jerlerinen adamlar keledi. 1380-jili Rus armiyasi kulikov jerinde jayg`asadi ha`m usi jerde Dimitriy Mamay a`skerlerin jen`ip, Donskiy degen laqap aladi. Kulikov sawashinan 2 jil o`tkennen son` tatar-mongollar Toxtamish basshilig`inda Moskvani talap ketedi. 1462-1505 jillari Ivan-III Moskva knyazi tusinda Moskva do`gereginde ruslar birige baslaydi. 1478- jili Novogorod qosiladi. 1480-jili Rus jerleri Altin Ordadan burotala qutiladi. Qadag`alaw sorawlar. 1. Kiev-rusi ma`mleketinin` du`ziliwi. 2. Ruslardin` tatar-mang`ollarg`a qarsi gu`resi.
Download 0.86 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling