Pedagogikaliq instituti

TEMA: XI-XV-a`sirlerde Vengriya. 

ÆÎÁÀÑ

ÆÎÁÀÑ

ÆÎÁÀÑ

ÆÎÁÀÑÛ

Û

Û

Û````    

1. Vengriyanin` sotsial ekonomikaliq jag`dayi. 

2. Vengriya ma`mleketinin` sirtqi siyasati. 

3. Vengriya qalalari. 

Tayanish tu`sinigi. 

IX-X-a`sirlerde  Vengriyada  feodalliq  ma`mleket.  Xristian  dinin  qabil  etiwi.  Vengriyada  nemets 

u`stemligi. Xaliq  narazilig`i. XI-XIII-a`sirlerde  feodalliq  qatnasiqlar. Vengriyanin`  sirtqi  siyasati.  Mang`ol-

tatar u`stemligine qarsi gu`res. Angjun dinastiyasi Layosh  I ha`m Venger Pol`sha uniyasi. Tu`rklerge qarsi 

gu`res. Mat`yash Korvin ha`m korol hu`kimetinin` ku`sheyiwi. Vengriyanin` o`z mustaqillig`in jog`altiwi.  

A`debiyatlar. 

Orta a`sirler tariyxi. T.-1, M. 1991. 

Istoriya Vengrii T.1. M, 1971. 

Istoriya srednix vekov. Pod red. Bragina L.M.  M., 1991. 

 

IX-a`sir aqirinda Qubla rus dalalarinda jasag`an yarim ko`shpeli Vengerler Karpat tawlari arqali o`tip, 

Dunay  boylarina  qonis  basadi.  Bul  jerlerde  jergilikli  vlax  slavyanlar  menen  ha`zirgi  Rumin  ha`m 

Maldovanlardin`  ata-babalari  menen  aralasiadi.  Vengerler  bul  jerde  diyxanshiliq,  sharwashiliq  penen 

shug`illanadi. IX-a`sir aqirinda Dunay da`r`ya alabinda feodalliq Vengriya ma`mleketi payda boladi. 1001-

1038-jillari  Vengriyani  Arpad  ruwinan  shiqqan  Ishtaven  basqaradi.  1002-1004-jillari  Vengerler  Xristian 

dinin  qabil  etedi.  Venger  Aristokrat  feodallari  o`z  jerlerinde  erikli  diyxanlardi  bekeitip,  olardan  oborok, 

barshina tu`rinde saliq to`letip aladi. Ma`mleket jerinde otirg`an puxaralar ma`mleketke jallanip, a`skerlikte 

xizmet etetug`in bolg`an.  

XII-XIII-a`sirlerde  Evropada  aqsha-tovar  qatnasiqlardin`  o`siwi  menen  feodallar  saliqlardi  aqshalay 

to`lewdi talap ete baslaydi. 1205-1235-jillari Karol` Endre-II tusinda ko`pshilik egiske jaramli jerler shirkew 

ha`m feodal aristokratlarg`a beriledi. Vengriyada feodalliq qatnasiq o`siwi menen jersizlengen diyxanlardin` 

narazilig`i kelip shig`adi. Xaliq narazilig`in qala xalqi, ritsarlar quwatlaydi.  

Korol`  Endre-II  1222-jili  G`Altin  bullyaG`  degen  pa`rman  qabil  etedi.  Pa`rman  altin  mo`r  menen 

basilg`ani  ushin oni  Altin bullya  dep  ataydi.  Altin  bullyada Karol` jer  iyeleri  shirkew  basshilardin`  ma`pin 

jaqlap,  olardi  awir  saliqlardan  azat  etedi.  Feodal-aristokratlar  bullani  orinlawdi  talap  etedi.  Karol`din` 

 

43 

 

quwatlawi  menen  feodal-aristokratlar  ma`jilis  shaqirip  turadi,  iri  jer  iyelerinin`,  shirkew  basshilarinin` 

bayiwi,  XII-XIV-a`sirlerde  Vengriyada  Karolg`a  bag`inbaytug`in  feodalliq  anarxiyanin`  payda  boliwin 

payda etedi.  

Vengriya  karollig`i  sirtqi  siyasatti  German  imperiyasina  qarsi  uris  alip  baradi.  Germaniya 

Vengriyanin`  russlar  menen  o`z-ara  siyasiy  qatnasti  boliwin  qa`lemeydi.  1030-jili  German  imperatori 

Konrad-II Vengriyag`a topilis jasaydi. Bul topilis Vengriya karoli Ishtvan-I ta`repinen qaytariladi.  

1091-jili  Evropada  qa`wip  tuwg`izip  turg`an  ko`gpeli  polovetsler  (qipshaqlar)  din`  de  Vengriyag`a 

topilisi na`tiyjesinde boladi. 1077-1095 jillari Karol` Laslo da`wirinde Vengriya Slovakiyani basip aladi. Al, 

1095-1116 jillari Karol` Kal`man Xorvatiyani jawlap aladi. Solay etip, XI-a`sirdin` aqirinda Vengriya ha`m 

Xorvatiya korollig`i du`ziledi.  

1240-jili  aqirinda  Batiy  baslag`an  tatar-mang`ollar  armiyasi  Vengriya  aymag`ina  basip  kiredi. 

Vengriya  karoli  Belya,  Shayo  da`r`ya  boyinda  tatar-mang`ollardan  jen`ilip,  Avstriya  gertsogina  qaship 

panalaydi. Belanin` tatar-mang`ollarina qarsi gu`resinde, papa ha`m Avstriya gertsogi ja`rdem etpeydi. 1242-

jili tatar-mang`ollar Adriat ten`iz jag`alarina shekem barip, jazda mang`ollar o`z kewlin russ jerlerine qarap 

awdaradi.  

Russlardin`  tatar-manqollar  menen  gu`resi,  Vengriyani  biraz  waqit  bolsada  tatar-manqollar  eziwinen 

qutqaradi.  

XIII-a`sirde  Vengriya  feodalliq  qatnasiqlardin`  o`siwi  menen  iri  jer  iyeleri  feodal-aristokratlar 

ku`sheyedi.  Nemetuyvar,  chak,  Aba,  borits  graflari  Vengriya  karolin  siyasiy  jaqtan  moysinbay,  o`zleri 

basqarg`an jerlerinde o`zinshe siyasat ju`rgizedi. Bul graflar o`z a`skeriy dushpanlarina iye boladi. Karolg`a 

bag`ing`isi  kelmeydi.  1095-jili  iri  jer  iyesi  magnatlardin`  shirkew  iyelerinin`  siyasiy  huqiqlarin  sheklewge 

uring`an korol` Maslo-IV Magnatlar ta`repinen uslanip qamaqqa alinadi.  

A`lbette, 1273-1308-jillarg`i Vengriyanin` siyasiy turmisinda ju`z bergen bul anarxiya, feodalliq o`z-

ara bo`liniwshilik eldin` ekonomikasina awir ta`sir jasaydi. A`sirese, Vengriya puxaralari magnat-feodallari 

ta`repinen  qatti  eziledi.  Diyxanlar  barshinalardan  basqa  ja`ne  qosimsha  ko`p  mug`darda  saliq  to`lewge 

ma`jbu`r boladi.  

Eger  XIII-XIV-a`sirlerde  diyxanlar  bir  jer  iyesinen  ekinshi  jer  iyesine  erikli  tu`rde  bara  alatug`in 

bolsa, al XIV-a`sirdin` I-yariminda bunday erkinlik qadag`an etiledi.  

Bunday  awir  sotsial  turmis  jag`daylar  puxaralardin`  narazilig`in  tuwdiradi,  olar  shiday  almay 

tog`aylarg`a, qalalarg`a qaship ketip saliq to`lewden bas tartadi. 

1437-1438-jillari  Vengriyada  diyxanlardin`  u`lken  ko`terilisi  kelip  shig`adi.  Biraq  bul  naraziliqlar 

karol` a`skerleri ta`repinen o`z waqtinda bastirilip turadi.  

XIII-a`sirde  Vengriyada  feodalliq  qatnasiqlardin`  o`siwi  menen  feodalliq  qalalar  o`sedi,  qalalar 

ma`deniy,  diniy,  sawda,  o`nerment  orayina  aylanadi.  XIII-XIV-a`sirdegi  Vengriyanin`  u`lken  qalalarina 

Buda, Penit, Estergom, D`er, ShopropYu, Sekeshfexervar, Pojon` (ha`zirgi Bratislav) kiredi. Bunnan basqa 

awilliq jerlerde qala tu`rdegi elatlar payda boladi. Eger u`lken qalalar o`zin-o`zi basqariwg`a ha`reket etse, 

kishi qalalar feodallarg`a g`a`rezli bolip qala beredi.  

Qala  o`nermentleri  awsiq  tovarlarin  bazarlarg`a  satadi.  O`nermentler  ka`sibi  boyinsha  tsexlarg`a 

bo`linip isleydi. XIV-a`sirde Vengriya qalalarinda o`nermentshiliktin` 25 tu`ri bolg`an. U`lken qalalardi bay 

sem`yalardan shiqqan patritsiyler basqaradi. 

XIV-XV-a`sirlerde  Vengriyada  taw  ka`ni,  o`ndirisi,  yag`iniy  ren`li  metallardi  o`ndiriw  olardi  qayta 

islew  tsexlari  rawajlanadi.  1308-1342-jili  Vengriya  koroli  Karl  Robort  1327-jili  taw  reformasin  o`tkeredi. 

Vengriyadag`i taw ka`n bayliqlarin endi korol`din` o`zi qadag`alap baratug`in boladi.  

XIII-a`sirde  Vengriyada  baslang`an  feodalliq  anarxiyag`a  bo`liniwshilikke,  yag`iniy  (1446-1458) 

ha`m Xun`yad basqarg`an jillari tiyim salinadi. 

1459-jildan baslap ma`mleket qaznasina tu`setug`in da`ramatlardi korol` o`zi belgilep, keyin magnat-

dvoryanlar qatnasiwi menen jiynalista qarap shig`atug`in bolg`an.  

XIV-a`sirden baslap Evropada Vengriya siyasiy jaqtan ku`shiye baslaydi. 1456-jili Vengriya Belgrad 

janinda Tu`rk-osman armiyasin jen`edi. 

1458-1490-jillari Korol` Mat`yash Xun`yad tusinda Vengriya ja`ne de bekkemlenedi. Na`tiyjede XV-

a`sirdin`  aqirinda  Vengriya,  Maraviya,  Sileziya,  joqarg`i  Avstriya  jerlerin  qaratadi.  Vengriya  Evropada 

oraylasqan ku`shli ma`mleketke aylanadi. 

Tekseriw sorawlari. 

1. Vengriyada feodalliq qatnasiqlar. 

2. Vengriya korolinin` sirtqi siyasati. 

3. Vengriya qalalari, sawda, o`nermentshilik. 

4. Vengriya-Turkiya qatnasiqlari. 

 

TEMA: XI-XV-a`sirde Valaxiya, Moldaviya, Transil`vaniya. 

ÆÎÁÀÑÛ

ÆÎÁÀÑÛ

ÆÎÁÀÑÛ

ÆÎÁÀÑÛ````    

1. XI-XIII a`sirlerde Valaxiya, Moldaviya, Transil`vaniya. 

2. Valaxiya ha`m Moldaviyada, Transil`vaniyadag`i feodalliq ma`mleketler. 

3. Valaxiya, Moldaviya, Transil`vaniyanin` sirtqi dushpanlar menen gu`resi. 

Tayanish tu`sinigi. 

 

44 

 

Erte  Orta  a`sirde  Valaxiya,  Moldaviya  ha`m  Transil`vaniyanin`  siyasiy  jag`dayi.  Feodalliq 

qatnasiqlardin` o`siwi. Valash ha`m Moldaviya knyazlikleri. XIV-XV a`sirlerde Zalasiya ha`m Moldaviyada 

feodalliq  qatnasiqlar.  Qalalari.  Valash  ha`m  Moldaviya  knyazliklerinin`  Osman-Tu`rklerge  qarsi  gu`resi. 

Sawda. Ma`deniyat. 

 

A`debiyatlar. 

Orta a`sirler tariyxi. T-1. M. 1991. 

Tixvinskiy S.L. Vsemirnaya istoriya. M., 1988. 

Istoriya srednix vekov. Xrestomatiya M., 1974. 

 

Korpot taw etekleri, Dunap jag`alarina shekem araliqta erte orta a`sirde Dak qa`wimleri jasaydi. VI-

VII  a`sirde  bul  jerge  Slavyanlar  aralasiadi.  Bul  slavyanlar  Valaxlar  dep  ataladi.  IX-a`sirlerde  ha`zirgi 

Ruminya  aymag`inda  da  valaxlar  jasaydi.  IX-XI  a`sirlerde  Valaxiya,  Moldaviya,  Transil`vaniyalardin` 

qubla-shig`is  ta`repinde  Slovyanlar jaylasip  olar  arasinda  qarim-qatnas  ku`sheytedi.  IX-X-a`sirlerde  Dunap 

menen Qubla Karpar aralig`in Bolgar patshalig`i jawlap aladi.  

Basip alg`an jerlerinde Balgar feodallari jergilikli diyxanlardi o`zlerinin` jerine bekitip isletedi. 865-jili 

Valaxiya,  Transil`ya  ha`m  Moldaviya  jerlerine  Xristian  dini  taraladi.  Bul  jerlerde  shirkewler  salinip 

ko`plegen qayim jerleri shirkewge o`tedi.  

Na`tiyjede IX-XI-a`sirlerde Valaxiya, Transil`vaniya, Moldaviya iri jer iyeleri knezatlar payda boladi. 

Knezatlar basinda knyazler turadi. Bir neshe knyazlar birigip veovot yamasa gaspaler dep ataladi. Solay etip, 

IX-XI-a`sirlerde ha`zirgi Ruminya, Moldaviya aymag`inda feodalliq qatnasiqlar qa`liplesip o`se basladi. X-

XI-a`sirlerde  Moldaviya,  Valaxiya  jerlerinin`  bir  bo`legi  Kiev  knyazligine  o`tedi.  1116-knyaz  Vladimir 

Monomyax bul jerlerdi basqariw ushin o`z wa`killerin jiberip turadi. 

XII-a`sirde bul jerler Ganits knyazi qarawina o`tedi. XI-XIII-a`sirlerde Valaxiya, Moldaviya, Raman, 

Sachoviya,  Galich,  Valaxda-Arjep  Tirgoviyt  qalalari  Transil`vaniyada  Kuloj  Alba,  Yuliya,  Orada,  Mariya 

qalalari  o`sedi.  IX-XI  a`sirlerde Valaxiyada ha`m  Moldaviya jerleri sirtqi  dushpanlar  ta`repinen  ko`p  ta`sir 

etedi. XI-a`sirde ha`zirgi Ruminya aymag`ina pechenegler, XII-a`sirde Kumanlar qipshaqlar topiladi. 1241-

jili  Mang`ol-tatarlar  basip  aladi.  Tatar-Mang`ollardin`  ketiwi  menen  Moldaviya  ha`m  Ruminiya 

knyazlerinin` birigiwine jag`day tuwadi.  

XIV-a`sir  basinda  Dunep  ha`m  Korpot  aralig`indag`i  veovodlar  bas  qalasi  Kimpulun  bolg`an  bir 

ma`mleketke  birigedi.  Rus  jillari  namyanlarinin`  jazasina  qarag`anda  1324-jili  veovot  Basrap-I  tusinda 

Ruminiya  patshalig`i  payda  boladi.  Bul  el  geyde  Valaxiya  dep te ataladi.  Ruminiya  Vengerlerdi  tez  toplap 

turadi. Basrab-Idin` Nikolay Aleksandr (1352-1364) qanisi Serbiya, Bolgariya patshalarinin` ja`rdemi menen 

Vengerlerdin` topilisi toqtaydi. Moldaviya jeri XIV-a`sirde Altin Orda keyin Vengriyag`a qaraydi. 1359-jili 

boyarin Bogdannin` Vengerler quwiladi ha`m Moldaviya g`a`rezsiz ma`mleket dep ja`riyalanadi. Biraq ko`p 

uzamay  Moldavyan  palyaklari  jawlap  aladi.  Bauinnin`  uli  Latsu  (1365-1375)  da`wirinde  Moldaviya 

polyaklarg`a  g`a`rezli  bolip  katolik  dinin  qabil  etedi.  Sonin`  menen  birge  Moldavyanlar  uzaq  da`wir 

dawaminda polyaklarg`a qarsi azatliq gu`resin dawam etedi. Moldavyanlar azatliq ushin gu`resine Ruminiya 

patshasi Marche Sar (1386-1418) ja`rdem beredi. 

XIV-XV-a`sirlerde Moldaviya ha`m Valaxiyada feodalliq o`ndiris qatnasiqlari tez o`sedi. XV-a`sirde 

diyxanlar  iri  jer  iyelerine  bekitilip  qoyiladi.  Puxaralardin`  da`rejesi  to`menleydi.  Na`tiyjede  XIV-a`sirde 

diyxanlardin`  Transil`vaniyada,  1435-jili  fagarashta  ko`terilis  baslanadi.  1490-1492-jillari  Moldaviyanin` 

arqa ta`repinde Muxo basshilig`inda ko`terilis bolip, boyar ha`m panlardin` ja`rdeminde o`rteydi. Biraq xaliq 

narazilig`i feodallar ta`repinen bastiriladi. 

XIV-XV-a`sirlerde  Valaxiya  ha`m  Maldaviya  birikken  knyazlardin`  basinda  gosular  turadi.  Biraq 

Valaxiya  ha`m  Moldaviya  birikken  knyazlardin`  basinda  gosudar  turadi.  Biraq  Valaxiya  ha`m  Moldaviya 

boyarlaprdi  ele  ku`shli  bolg`anliqtan  gosudar  olarg`a  oylaspay  ma`sele  sheshpeydi.  XIV-XV-a`sirlerde 

Ruminiya,  Moldaviya  jerleri  Tu`rk-osmanlar  topilisina  ushirap  turadi.  1394-jili  ko`p  sanli  Turk  armiyasi 

Ruminyani jawlap aladi. Gosudar Vlad Tsenet (1456-1462) basshilig`indag`i Valaxiya a`skerelri Tu`rklerge 

bir  neshe  ret  soqqi  beredi.  Maldoviyag`a  Tu`rklerden  basqa,  Venger  koroli  arqada  polyaklar  qa`wip 

tuwg`izadi.  Moldviya  ha`kimi  Aleksandr  Dobr  (1400-1432)  o`lgen  son`  Moldaviya  bayarlari  arasinda 

ma`mleketke  basshi  qoyiw  ushin  tartis  baradi.  Bul  tartis  Stefan  II  da`wirinde  tamam  boladi.  Stefan  II  o`z 

dushpanlari menen kelisim du`zip, 1467-jili Venger armiyasin jen`edi. 1475-jili Mexmed-II basqarg`an 120-

min`  tu`rk  a`skerleri  Stefan  II  ta`repinen  jen`iledi.  Sog`an  qaramastan  1484-jili  ko`p  sanli  tu`rk  a`skerleri 

Moldaviyag`a  topilip  oni  ha`lsiretedi.  1489-jili  Pol`sha  Koroli  Kazimir  IV  kelisimdi  buzip  Moldaviyag`a 

topiladi. Moldaviya knyazi Stefan II tu`rkler menen tinishliq kelisim du`zip, ha`r jili Tu`rklerge 4 min` dukat 

mug`darinda aqsha to`lep turatug`in boladi. 1497-jili Pol`sha armiyasi jen`iledi. 1499-jili Moldaviya Pol`sha 

menen tinishliq kelisimge qol qoyadi. Solay etip Moldaviya o`z g`a`rezsizligin saqlap qaladi.  

Tekseriw sorawlar. 

1. Valaxiya, Moldaviya, Transil`vanyada feodalliq du`zim. 

2. Ruminiya, Moldaviya knyazlerinin` sirtqi dushpang`a qarsi gu`resi. 

3. Moldaviya-Turkiya qatnasiqlari. 

 

TEMA: XI-XV-a`sirlerde Vizantiya. 

 

45 

 

ÆÎÁÀÑÛ

ÆÎÁÀÑÛ

ÆÎÁÀÑÛ

ÆÎÁÀÑÛ````    

1. XI-XII-a`sirlerde Vizantiya. 

2. XIII-XV-a`sirlerde Vizantiya. 

3. Vizantiyanin` Osman-tu`rklerge qarsi gu`resi,  

   Konstantinopol`din` qulawi. 

Tayanish tu`sinigi. 

Feodalliq  qatnasiqlar.  XI-XII-a`sirlerde  Pironiy  sistemasi.  XIII-XV-a`sirlerde  Vizantiya  qalalari. 

Vizantiya  ha`m  Krest  atlanislari.  1261-jildan  son`  Vizantiya  imperiyasinin`  tikleniwi.  Qalalari.  Feodalliq 

urislar.  XIV-XV-a`sirlerde  Vizantiyanin`  ishki  awhali.  Kishi  Aziyada  Osman-tu`rkleri.  Tu`rklerdin` 

Vizantiyag`a ju`risi. Dardanell ha`m Frantsiyanin` aliniwi. Konstantinopoldin` qa`wip astinda qaliwi. 1439-

jili  Florestiya  uniyasi.  Muxammed-II  ha`m  Konstantinopol`din`  basip  aliniwi.  Vizantiyanin`  qulawi.  XV-

a`sirde Osman imperiyasi. Tu`rkler qol astindag`i xaliqlardin` awhali. 

A`debiyatlar. 

Orta a`sirler tariyxi. T. 1-M, 1991. 

Kojdan A.P. Vizantiyskaya kul`tura  M. 1968. 

Istoriya Vizantiy, T-1-3 M, 1967. 

Istoriya srednix vekov. M., 1974. 

 

XI-XIII-a`sirlerde  Vizantiyada  feodalliq  qatnasiqlar  rawajlanadi.  Erikli  diyxanlardi  iri  jer  iyeleri, 

shirkewler o`z jerlerine bekitip, olardin` ku`shinen paydalanadi. Usi da`wirde Vizantiyada orta a`sir qalalari 

ko`beyedi.  

Vizantiyada  qalalardi,  imperatorlar  tayarlag`an  stratigler  basqaradi.  U`lken  qalalardin`  basinda 

otirg`an  strategiya  jallanba  a`skerlerine  iye  boladi.  Vizantiya  qalalari  ulli  jipek  jolinda  jaylasqani  ushin 

sawda o`sedi, ha`r jili yarmarkalar o`tkiziledi.  

Orta a`sirlerde Vizantiyanin` sirtqi qa`wipli dushpani Tu`rk-sil`dtukleri ha`m Normanlar boladi. XII-

a`sirde  Tu`rk-sil`dtukleri  Vizantiyadan  Kishi  Aziya  jerlerin  basip  aladi.  1081-jili  Normanlar  Vizantiyanin` 

Durraxi  Port  qalasin,  Epar  Makedoniya,  Fessaits  jerlerin  aladi.  1085-jili  imperator  Aleksey  Komnin, 

Venetsiya sawdagerlerinin` ja`rdemi menen Normanlardi Balkan yarim atawina quwip shig`aradi. XI-a`sirde 

Pechenegler polovets (qipshiq) lar menen birigip, Vizantiyag`a topilip onin` jasawina qa`wip tuwdiradi. Usi 

jag`daydan  tu`rkler  Konstantinopol`  qalasin  qamaqqa  aladi.  Bul  jag`daydan  qoriqqan  Vizantiya  imperatori 

Aleksey  Batis  Evropa  Kotolik  ellerinen  a`sker  ja`rdem  soraydi.  Aleksey  pecheneglerdi  palovetslerge  qarsi 

qoyip,  1091-jili  pecheneglerdi  jen`iliske  ushiratadi.  Na`tiyjede  Aleksey  Kishi  Aziyanin`  arqa-batis  jerlerin 

Vizantiyag`a qayta qosadi. Biraq 1176-jili imperator Manual-I Kamnin Turk-sel`tukleri armiyasi ta`repinen 

jen`iliske ushiraydi.  

Manual-I  o`lgennen  son`,  ma`mleket  basina  jas  Aleksey-II  otiradi.  Aleksey  tusinda  el  ishinde  para 

aliwshiliq, imperiya qaznasin toltiriwshiliqqa jol qoyiladi.  

1183-1185-jillari  Vizantiyani  Andronik  Komnin  basqaradi.  Androniktin`  siyasatina  qarsi  bolg`an 

feodallar til biriktirip, 1185-jili oni o`ltiredi.  

1185-1195-jillari  Vizantiyada  imperator  bolip  Isaak-I  Angel  saylanadi.  Isaak  tusinda  Vizantiya 

bo`lsheklene baslaydi. 1185-jil Kipr, 1187-jili Bolgariya Vizantiyadan bo`linip shig`adi. 

XII-a`sirdin`  90-jillari  Serb  knyazi  Trapezchund  o`z  g`a`rezsizligine  iye  boladi.  Isaak-I  o`zinin` 

tuwisqan  inisi  Aleksey-III  ta`repinen  taxtan  alinip,  ko`zi  oyiladi.  Aleksey-III  Vizantiyani  1195-1203-jillari 

basqaradi. Biraq Vizantiya bul da`wirde siyasiy jaqtan a`zzilene baslaydi.  

VIZANTIYa   XIII-XV-a`sirlerde. 

XIII-a`sir  basinda  Germaniya  Venetsiyanin`  quwatlawi  menen  bolg`an  4  salib  ju`rislerinen  keyin, 

Vizantiya  imperiyasi  qulaydi.  Onin`  ornina  1204-jili  Latin  imperiyasi  du`ziledi.  Latin  imperiyasi  basinda 

Balduan  Flandrskiy  (1204-1205)  turadi.  Usi  waqitta  Batis  Evropa  feodallari  Frakiya,  Makedoniya,  Orayliq 

Gretsiya  jerlerin  o`zlerine  qaratadi.  Balkan  yarim  atawindag`i  slavyan`  ha`m  grekler  Batis  Evropa  ellerine 

g`a`rezli bolip qaladi ha`m o`z azatliqlari ushin gu`res alip baradi. Usi jag`dayda Latin imperiyasinda siyasiy 

jaqtan  turaqli  bolmaydi.  1261-jili  greklerdin`  uzaq  dawam  etken  azatliq  gu`resinen  keyin,  Latin imperiyasi 

qulaydi ha`m onin` ornina Vizantiya ma`mleketi qayta tiklenedi.  

1259-1282-jillari  Vizantiya  imperatori  bolip  Mixayl-VIII  Paleolog  tayinlanadi.  Biraq  Vizantiya 

imperiyasi  buring`i  aymag`in  qayta  tikley  almaydi.  XIII-a`sir  aqirinda  Vizantiyag`a  tek  arqa-batis,  Kishi 

Aziya, Frakiya, Makedoniya, Fessalonik, Peloponnes kiredi. Al, Trapezund ha`m a`pir jerleri g`a`rezsiz bolip 

qaladi.  

Siyasiy jaqtan bo`lsheklengen a`zzi Vizantiyag`a shig`istan Tu`rkler, arqa ta`repten serbler, bolgarlar, 

batistan neapolitian sitsiliya koroli Karl Anjuyskiy qa`wip tuwg`izip turdi.  

XIII-a`sirde Vizantiya mine usinday sirtqi ku`shlerge qarsi gu`res alip baradi. 

XIII-XV-a`sirlerde VIZANTIYa 

XII-XIII-a`silerde Vizantiyada feodalliq qatnasiqlar toliq qa`liplesedi. Feodallar erikli diyxanlardi o`z 

jerlerinde uslap, olardi g`a`rezli etip jumsaydi. Eger diyxan bir jer iyesinin` jerinen ekinshi jer iyesine qaship 

barsa,  onda  oni  qaship  kelgen  jerine  qaytip  beriwi  kerek  boladi.  XIII-XIV-a`sirlerde  diyxanlardan  renta 

salig`in  aqshalay  beriwdi  talap  etken.  Bunnan  basqa  feodallar  jaylaw  jerlerden  paydalang`ani  ushin, 

ko`llerden baliq awlasa, jel digirmanlardan paydalansa ko`p haqi alg`an.  

 

46 

 

XIII-XIV-a`sirlerde  Paloponnes  Epirdin`  tawli  rayonlarinda  erikli  diyxanlar  o`z  huqiqlarin  saqlap 

qalg`an.  

XIV-XV-a`sirlerde  Vizantiya  qalalarinda  aqsha-tovar  aylanisi  o`sedi.  Awisiq  o`nimler  bazarlarg`a 

shig`ariladi. Sawda baylanislar o`sedi. Biraq Vizantiya qalalari Latin imperiyasi waqtinda to`menlep ketedi. 

Vizantiyada  feodalliq  eziwshilikke  qarsi,  diyxanlar  ha`m  qala  o`nermentlerinin`  narazilig`i  kelip  shig`adi. 

XIV-a`sirdin`  40-jillari  xaliq  narazilig`i  Frakiya  ha`m  Makedoniyada  bolip  o`tedi.  Xaliq  o`zinin`  sotsial 

turmisin jaqsilaw  ushin  gu`resse,  ekinshi jaqtan,  bir topar  feodal-aristokratlar  bul  naraziliqti  o`z  maqsetleri 

ushin paydalaniwdi maqul ko`redi.  

Bir topar feodal-aristokratlar, eldi basqarip turg`an Palelog dinastiyasi wa`kili Isaann-V di qollasa, 2-

topar aristokratlar Ioann-VI Kantakuzindi qollaydi. 1342-jili Fessalonikani ko`terlisshiler g`a`rezli respublika 

dep ja`riyalaydi. Ko`terliske plebeyler, diyxanlar, sawdager-o`nermentler qatnasadi. 

1342-1343-jillari  ko`terlisshiler  basip  alg`an  jerlerinde  awir  saliqti  biykarlaydi.  Qala  plebeylerge, 

diyxanlarg`a jer beredi. Biraq 1449-jili ko`terilis basilip Fessalonike respublikasi qulatiladi. 

    

 

ÂÈÇÀÍÒÈß  Ò6ðê

ÂÈÇÀÍÒÈß  Ò6ðê

ÂÈÇÀÍÒÈß  Ò6ðê

ÂÈÇÀÍÒÈß  Ò6ðê----Îñìàíëàð ìåíåí ã6ðåñè.

Îñìàíëàð ìåíåí ã6ðåñè.

Îñìàíëàð ìåíåí ã6ðåñè.

Îñìàíëàð ìåíåí ã6ðåñè.    

Konstantinopol`din` qulawi. 

XIII-a`sir basinda Vizantiyanin` en` qa`wipli dushpani tu`rkler boladi. Tu`rkler, Vizantiyanin` siyasiy 

bo`lshekleniwi ha`m ishki qarama-qarsilig`inan paydalanip, 1331-jili Kishi Aziya, 1354-jili Gallipol qalasin 

basip aladi. 1363-jili Sultan Murad-I Adrianopol`di basip alip oni bas oray qala dep ja`riyalaydi. 

1389-1398-jillari  Balkan  yarim  atawi  jerlerin  aladi.  XIV-a`sir  basinda  Vizantiya  qarawinda  tek 

Konstantinopol` do`geregi, Egey ten`izindegi atawlar, Fossolonika, Peloponnes jerleri qaladi. 

XV-a`sirdin`  basinda  Tu`rkler  Konstantinopoldi  qamaqqa  aladi.  Biraq  1402-jili  Tu`rk-Osman 

imperiyasi Amir Temurdin` atlanisi Vizantiyanin` tez qulawin aman saqlaydi. 1402-jili Tu`rk-osman sultani 

Bayazid  a`skerleri,  Ankara  janindag`i  sawashta  Temurdan  jen`ilip  sultan  qolg`a  tu`sedi.  Temurdin` 

Tu`rklerdi jen`isi Evropa ellerin Tu`rklerdin` topilisinan saqlaydi. Bunnan keyin tu`rk imperiyasi taxti ushin 

gu`resler,  1405-1418-jillardag`i  Anatolidag`i  ko`terlisler,  tu`rk  imperiyasinin`    kewlin  ishki  islerine 

awdaradi.  

1422-jili  g`ana  Sultan  Murad-II  Konstantinopoldi  qamaqqa  aladi.  1430-jili  tu`rkler  Fessalonikani 

aladi, Vizantiya imperatorinin` Batis Evropa monarxlarinan sorag`an ja`rdemi na`tiyje bermeydi.  

1453-jili Sultan Mexmed-II Konstantinopoldi uzaq dawam etken qamawdan keyin iyeleydi. Qalani 3 

ku`n  dawaminda  talaydi.  Vizantiya  imperatori  Konstantin  XI  Paleolog  1453-jili  uris  waqtinda  o`ledi.  Qala 

xalqi  ko`p  ja`bir  ko`redi.  Qaladag`i  arxitekturaliq  qurilislar  buziladi.  1453-jili  Konstantinopoldin`  qulawi 

menen Vizantiya imperiyasi o`mir su`riwin toqtatadi. Konstantinopol` endi Stambul dep atalip, Tu`rk-Osman 

imperiyasinin` bas qalasina aylanadi. Na`tiyjede tu`rkler Vizantiyanin` basqa wa`layatlarin o`zine qaratadi.  

Vizantiya imperyasi XV-a`sirdin` ortasinda o`zinin` ishki ha`m sirtqi qarama-qarsiliqlarinan qulaydi. 

Tekseriw sorawlar. 

1. Vizantiyanin` geografiyaliq jaylasiwi. 

2. Vizantiyanin` sotsial-ekonomikaliq jaylasiwi. 

3. Vizantiya-Osman-Turkiya qatnasiqlari. 

4. Vizantiyanin` qulaw sebepleri.