Pedagogikaliq instituti

XIV-XV a`sirlerde Frantsiya  

Evropada, Frantsiya oraylasqan ma`mleketke aylannan son`, onin` ekanomikasi tez pa`t penen o`se 

baslaydi. Qaladag`i aqsha-tawar qatnasiqlarinin` o`siwi, awillarg`a ta`sir etedi. Buring`i o`nermentshilik tsex 

qurilisinda  o`zgerisler  boladi.  Bayig`an  u`lken  tsexler  kishi  tsexlerdi  konkurentsiyada  jen`ip  alip,  o`zine 

qosip  aladi.  Masterler  o`z  ja`rdemshilerine  kem  ayliq  to`legeni  ushin,  olar  ustaxana  ashalmaytug`in 

da`rejesine  tu`sip  qaladi.  Ko`p  g`ana  sha`kirtler  endi  jallanip  isleytug`in  rabochiy  da`rejesinde  boladi. 

Frantsiya  qalalarinda  awildan  qan`g`irip  kelgen,  jarlilang`an  tsex  ag`zalari,  ju`k  tasiwshi,  waqitsha 

 

29 

 

jumisshilar,  u`ysiz  adamlardin`  sani  ko`u`eyedi.  Na`tiyjede  bay  ha`m  jarlilang`an  ka`mbag`allar  arasinda 

sotsialliq  kelispewshilikler  payda  boladi.  Geyde  bul  kelispewshilikler  ko`terilisti  payda  etedi.  Frantsiyada 

awil-xojalig`ida jaqsi bolmaydi. Iri jer iyeleri jersizlengen jarli puxaralardi jallaydi. Aqsha-tawar qatnastin` 

o`siwi, zatlar aqshag`a satila baslaydi. Sen`r sawdager qolina aqsha toplanadi.  

XIV-a`sirler  basinda  burin  Angliyag`a  qarag`an  Langadok  graflig`i  1285-1314-jillari  Filipp-IV 

shirayli  basqarg`an  waqitta  Frantsiyag`a  o`tedi  ha`m  jeri  ken`,  o`nimli,  qaz-ilma  baylig`i  ko`p  Shampon` 

graflig`inda Frantsiyag`a qaraydi. Biraq Flandriya graflig`i Angliya qarawanda qalip qoyadi. 

 

Flandriya graflig`i ekonomikaliq jaqtan Angliyag`a baylanisli edi. Bul jerde ju`nli qoy asiraydi. Ja`ne 

Flandriya qalalari Frantsiya korolina bag`ing`isi kelmeydi. 

 

1302-jili  Frantsiyanin`  Flandriya  qalalarin  ku`sh  penen  aliw  siyasatina  qarsi  Bryuge  qalasinda 

ko`terislis  kelip  shig`adi.  Ko`terlis  basinda  o`nermentshi  Pver  Koning  turadi.  Ko`terlisshiler  frantsuz 

armiyasina tosinnan topilip, olardi o`ltiredi. Bul ko`terilis ta`siri Flandriyanin` basqa qalalarina o`tedi. 

 

Filip-IV ko`terlisti basiw ushin qurallang`an a`sker jiberedi. Biraq 1302-jili Korol` a`skerleri Kurtre 

janindag`i sawashta jen`ilip qaladi. Na`tiyjede Flandriya g`a`rezsiz wa`layat dep ja`riyalanadi. Frantsiyanin` 

Flandriyani  qaytip  aliw  ushin  bolg`an  siyasati  keleshekte  Angliya  menen  urisqa  alip  keledi.  Frantsiyani 

ja`nede  oraylastiriw  ushin  Filipp-IV  uris  alip  baradi.  Uris  ko`p  qa`rejetti,  aziq-awqat  adam  ku`shin  talap 

etedi.  Saliqtin`  tu`ri  ko`beyedi,  soldatliqqa  ma`jbu`riy  aladi.  Filipp-IV  da`wirinde  Frantsiya  qalalarinin` 

huqiqlari sheklenedi. Filipp-IV shirkewlergede saliq saladi. Koroldin` bul siyasati papa Bonifatsiya-VIII din` 

narazilig`in keltirip shig`aradi. Na`tiyjede 1296-jili Korol` menen papa arasinda kelispewshilik payda boladi. 

Diniy ruwxaniyler korolg`a saliq to`lewden bas tartadi. Flandriya jeri ushin Angliya menen uristi toqtatiwdi 

talap  etedi.  1302-jili  Filipp-IV  ruwxaniy,  dvoryan,  qala  wa`killerin  jiynap,  ma`jilis  o`tkeredi.  Bul  ma`jilis 

Frantsiya  tariyxinda  Bas  shtatlar  dep  ataladi.  Ma`jilistin`  qarari  menen  papa  Frantsiyanin`  ishki  islerine 

aralasip  atir  degen  siltaw  menen  papanin`  Frantsiyag`a  jiberip,  tayarlag`an  wa`killerin  (legatin)  qamaqqa 

aladi. Papa Bonifatsiy-VIII qaytis bolg`annan son`, onin` ornina Filipp usinisi menen Frantsuz arxiepiskopi 

papa bolip saylanip, Kliment-V degen at aladi. Kliment-V o`z orayin Rimnen Frantsiyag`a ko`shiredi. Papa 

orayi da`slep Lionda keyin Avin`on qalasinda ornalasadi. Papanin` orayi 70-jil dawaminda (1308-1378) usi 

qalada boladi. Solay etip Filipp-IV papani o`zine g`a`rezli etip, onin` huqiqlarin shekleydi.  

Korol`  Filipp-IV  Tamplier  ordenine  ko`p  qarizdar  bolg`ani  ushin  1309  jili  bul  ordendi  tarqatip 

jiberedi. Solay etip Filipp-IV tusinda Frantsiya Evropada bir qansha ku`sheyedi.  

Qadag`alaw sorawlar. 

1. Frantsiyanin` siyasiy jag`dayi. 

2. Frantsiyada absolyutlik monarxiyaliq du`zim. 

3. Frantsiya qalalari, o`nermentshilik, sawda. 

4. Frantsiya ha`m Rim papasi qatnasiqlari. 

 

XI-XII-a`sirlerde Angliya. 

JOBASI: 

1. Angliyani Normandlardin` jawlap aliwi. 

2. Kiyamet da`pter haqqinda. 

3. Angliyanin` siyasiy ekonomikaliq jag`dayi ha`m Ulli erkinlik partiyasi. 

4. Angliyada parlamenttin` baslaniwi. 

5. Uot Tayler qozg`alan`i. 

6. Angliya ma`deniyati. 

Tayanish tu`sinigi. 

 

Angliyada feodalliq qatnasiqlardin` o`siwine normanlardin` ta`siri. Korol hu`kimetinin` ku`sheyiwi. 

1086-jili  jerlerdi  esapqa  aliw,  G`Qorqinishli  sud  kitabiG`.  Diyxanlar  jag`dayi.  Genrix-I  din`  ha`kimligi. 

Genrix-II nin` reformasi. Richard-I din` basqarg`an da`wirde Angliya. 

 

XIII-a`sirde  Angliyanin`  ekonomikasi.  XIII-a`sirde  Angliyanin`  awil-xojalig`inin`  o`siwi. 

Diyxanlardin` awhali. Koroldin` ishki ha`m sirtqi siyasati. Baronlardin` narazilig`i. Erkinlikler ulli xartiyasi. 

Siyasiy gu`resler, parlamenttin` payda boliwi.  

 

XIV-a`sirde Angliyada 1348-jili taralg`an Qara a`jel: jumisshi Zakoni. Djon Vikler. Lolaridler Djon 

Lold. Uot Tayler basshilig`inda qozg`alan`. 1381-jilg`i qozg`alan`nin` jen`iliw sebebi ha`m na`tiyjesi. 

 

XV-a`sirde  awil-xojalig`i,  jan`a  ha`m  eski  dvoryanlar.  XV-a`sirde  Angliyada  feodalizm  krizisi. 

Lenkasterler  sulalasi.  Djek  Kod  basshilig`inda  qozg`alan`.  Feodal  anarxiyasi.  Qizil  ha`m  Aq  Rozalar  urisi. 

Angliya milletinin` qa`liplesiwi. 

A`debiyatlar. 

Orta a`sirler tariyxi. T-1, M. 1991. 

Gutnova E.V. XIV-XV-a`sirlerde Angliyada feodalliq ma`mleket. M. 1987. 

Angliya tariyxi. M. 1860. 

Tixvinskiy S.L. Vsemirnaya istoriya M., 1988. 

 

 

XI-a`sir  ortasinda  Angliyada  feodalliq  qatnasiqlar  tez  o`se  baslaydi.  1066-jil  Normandiya  gertsogi 

Val`gel`m ta`repinen Angliya jawlap alinadi. Vil`gel`m 15 min` a`sker meen La-man`sh bug`azi arqali o`tip 

Angliyag`a basip kiredi. Vil`gel`m a`skerleri arasinda Frantsiya, Italiya ha`m t.b. Evropanin` ellerinen kelgen 

adamlar bar edi. Olar Angliyadan jan`a o`nimli jerlerge iye boladi. 

 

30 

 

 

Bul urista Angliya koroli Gorol`d Normanlardan jen`ilip qaladi. Angliyanin` Arqa ha`m Orta Shig`is 

rayonlarindag`i  feodallar  korolg`a  ja`rdem  bermeydi.  1066-jili  Gostings  qala  janindag`i  awashta  korol` 

jaradar bolip o`ledi. Vil`gel`m Londondi basip alip, Vil`gel`m-I basip aliwshi degen atanip, 1066-1087 jillar 

aralig`inda Angliyada korol boladi. 

 

Korol`  Vil`gel`m  anglo-saks  aristokratlarinin`  jerlerin  konfiskalap,  normandiya  boronlarina  alip 

beredi. Norman boranlari bul alg`an jerlerde jergilikli xaliqtin` ku`shinen paydalanip isletedi. Sonin` ushinda 

Vil`gel`m ishki ha`m sirtqi siyasati xaliq ta`repinen quwatlanbaydi. 1069-1071-jillari Angliyada u`lken xaliq 

narazilig`i  kelip  shig`adi.  Naraziliq  korol`  ta`repinen  bastiriladi.  Xaliq  narazilig`i  bolg`an  da`wirde  ko`p 

g`ana  jerler  egisten  shig`ip,  bosap  qaladi.  Jaqsi  o`nimli  jerler  Normandiya  feodallarina  bo`lip  beriledi. 

Buring`i  anglo-saks  episkoplar  ornina,  korol`  o`zine  jaqin  adamlarin  tayarlaydi.  Angliyadag`i  tog`aylar, 

ko`ller, koroldin` menshigine, tuwisqanlarina o`tedi. Bul jerlerge jergilikli diyxanlardi bekitip qoyadi.  

 

1086j. Vil`gel`m korolliq etken da`wirde Angliyada jerlerdi esapqa aliw baslanadi. Jerdin` ko`lemi, 

ku`sh-ko`likler haqqinda adamlar duris mag`liwmat beremen dep wa`de beredi. Sonliqtan jer esabin alatug`in 

kitap G`Qiyamet da`pterG` dep ataladi. 1086-jili korolg`a, sen`erlarg`a, ritsar` shirkewge tiyisli jerlerdin`de 

esabi  alinadi.  Ol  jerlerde  isleytug`in  adamlar  sani,  o`ndiris  qurallari,  ku`sh-ko`liklerdin`  tu`rleri  ha`m 

jerlerden alinatug`in da`ramatlar da esapqa kiredi. Bul esapqa aliw eki maqsetti ko`zge tutadi. 

 

1. Korol` Angliyadag`i jerlerdin` ko`lemin, onnan alinatug`in da`ramatlardi aniqlaw. 

 

2.  Xaliqqa  qansha  saliq  saliw  kerekligin  biliw.  Usi  da`ramatlar  tiykarinda  a`skerlerdin`  sanin 

ko`beytiw kerek edi. 

 

Bul o`tkizgen esap tiykarinda, diyxanlar iri jer iyelerine ju`da` g`a`rezli bolip, hesh jaqqa shig`ip kete 

almaytug`in bolip qaladi. Esap tiykarinda XI-XIII-a`sirlerde Angliyada 1.5 mln. adam bolip, sonin` 95 payizi 

awilliq jerlerde jasaydi. Angliyada diyxanshiliq, sharwashiliq, o`nermentshilik o`sedi. Ju`nli qoy o`siriledi. 

Kitap  boyinsha  XII-XIII-a`sirlerde  Angliyada  100  den  aslam  qala  bolip,  olarda  xaliqtin`  5  payizi 

jasag`an.  En`  u`lken  qalalarda  (London,  Sendvich,  Boston)  ha`r  jili  yarmarkalar  bolip,  sirt  el  sawdagerleri 

kelgen. 

Angliyada iri jer iyeleri norman boronlari bolip, olar korol`g`a xizmet etken. Baronlar ha`m feodallar 

Korol`g`a  jallanip  a`skerlikte  xizmet  etken.  Ritsarlar  Korol`g`a  xizmet  etkeni  ushin  ant  bergen.  Angliyada 

korol`  sheksiz  huqiqqa  iye  bolg`an.  Normanlar  Angliyani  jawlap  alg`annan  son`,  feodalliq  qatnasiqlar 

toqtamaydi. Angliya sirt el qalalari menen sawda, ma`deniy baylanista boladi. 

Vil`gel`m-I  din`  uli  Genrix-I  (1100-1135)  korolliq  qilg`an  da`wirde,  ma`mleketti  basqariw  ushin 

korol`  ken`esi  (kuriya)  du`ziledi.  Korol`  kuriyasina  Sud,  aqsha  basqariw  orinlari  qaraydi.  Aqsha  palatasi 

du`zilip, ol korol` qaznasina tu`sken da`ramatlardi, paydalang`an aqshi mug`darlarin qadag`alap turg`an. 

1135-jili korol` Genrix-I o`lgennen keyin onnan ul bala qalmaydi. Sonliqtan Angliya korollig`i ushin 

onin` qizlari arasinda uzaq waqit tartis boladi. Na`tiyjede korol` tajisi Genrixtin` jiyeni Stefan Bluasskiyge 

o`tedi. Onin` atasi Frantsiya grafi Blua edi. Genrix-I din` qizi Matil` korol` bolaman dep, ja`njel shig`aradi. 

Matil` Frantsiyadag`i Anjul grafi Jofrua Plantagenetke turmisqa shig`adi. Endi Stefan menen Matil` arasinda 

Angliya  koroli  tajisi  ushin  gu`res  baslanadi.  Bul  ja`njel  20  jil  dawam  etip,  tek  1154-jili  kelisimge  kelip, 

Angliya koroli bolip, matil`din` uli Genrix-II Plantagenet saylanadi.  

Genrix-II  (1154-1189)  jillari  Angliyani  basqaradi.  Usi  da`wirde  Angliya  aymag`i  ko`beyedi. 

Angliyag`a  Normandiyadan  basqa,  Frantsiyadag`i  korol`g`a  miyras:  Anju,  Puatu,  Turen`  jerleri  qaraydi. 

Genrix-II 1174-jili Irlandiyani qaratadi. Genrix-II Angliyada sud reformasin o`tkeredi. Endigiden bilay ja`bir 

ko`rgen Angliya puxaralari baron, senor sudlarinan basqa, aqsha to`lep korol` sudina arza jaziwg`a huqiqli 

boladi. Bul korol` sudinin` abroyin ko`teredi ha`m korol` qaznasina da`ramat tu`sedi. 

Bunnan keyin Genrix-II Angliyada a`sker reformasin o`tkeredi. Korolg`a jaqsi xizmet etken a`skerler 

ritsarlardin` waqtin qisqartadi. A`skerlikten azat bolg`an feodallar, ritsarlar korol` qaznasina azat bolg`anlig`i 

ushin qalqan pulin to`leydi. Bul pulg`a korol` ja`ne jallanba a`sker aladi.  

Genrix-II  shirkewlerdi  o`zine  qaratip,  korol`  sudinin`  qarawina  o`tkizbekshi  boladi.  Biraq 

Angliyanin`  shirkew  baslig`i  Kenterberi  arxiepiskopi  Formas  Bekettin`  qarsilig`ina  ushiraydi.  Koroldin` 

buyrig`i  boyinsha  Beket  o`ltiriledi.  Bul  is  korol`  siyasatina  narazi  bolg`an  ruwxaniy  baronlardin`  ja`njelin 

payda  etedi.  Papa  koroldi  shirkewden  bo`leklep  quwaman  dep  xabar  beredi.  Na`tiyjede  Genrix-II  bul 

reformadan bas tartadi. 

Angliyada siyasiy gu`resler Genrix-II nin` kishi uli Ioann (1119-1216) korol` bolg`an jillari dawam 

etedi. Ioannin` sirtqi siyasatina narazi bolg`an baron ha`m ruwxaniyler awiz biriktirip qarsi shig`adi. 1202-

1204 jillari Frantsuz koroli Filipp-II  Avgust bul siyasiy jag`daydan paydalanip, Angliyadan Normandiyani, 

Anju, Ma`n, Turen`, Luatu jerlerin basip aladi. Ioann, Kenterberidegi arxiepiskop saylawina aralasqani ushin 

papa  Innokentiy-III  penen  ja`njellesip  qaladi.  Papa  Ioanndi  shirkewden  bo`leklep,  Angliya  koroli  tajisi 

Frantsuz koroli Filipp-II ge tiyisli dep dag`azalaydi. Bunnan qoriqqan Ioann 1213-jili o`zin papag`a g`a`rezli 

dep  tanip,  ha`r  jili  papa  qaznasina  1  min`  funt  sterling  pul  to`lewge  wa`de  beredi.  Bul  waqiya  Angliya 

xalqinin`  ar  namisina  tiyedi.  1215-jili  baronlar,  ritsarlar,  qala  xalqi  korolg`a  qarsi  shig`ip,  Londonda 

ko`terilis payda boladi. Bunnan qoriqqan Ioann 1215-jili 15-iyun`da Ulli Erkinlikler Xartiyasina qol qoyadi. 

Xartiyada:  Korol`  shirkewdin`  saylawlarina  aralaspaytug`in  boladi.  Korol`-feodal  boronlardin` 

kelisimsiz  qalqan  pulin  almaytug`in  boladi.  Korol`  ken`esinin`  ag`zalari  korolg`a  da`ramat  keltirip  turg`an 

baronlardan saylanadi. Korol` baronlardi qamaqqa almaydi, t`yurmag`a baspaydi, mal-mu`lkinen ayirmaydi, 

ma`mleketten quwmaydi. Qalalarg`a erkinlik beriledi. Bul xartiyada jazilg`an talaplardin` orinlaniwin baqlap 

bariw ushin 25 adamnan komitet du`ziledi.  

 

31 

 

Xartiyada  Angliyadan  adamlardin`  erikli  tu`rde  ketiwine,  qaytip  keliwine  ruxsat  etedi.  Bul 

xartiyadag`i  talaplar  orinlana  baslaydi.  Angliyada  koroldin`  huqiqin  bir  qansha  sheklewi  a`hmiyetke  iye 

boladi. Mine usi tiykarda XIII-a`sir basinan baslap Angliyada parlamentlik toparlar payda bola baslaydi.  

Ioann  qaytis  bolg`annan  son`,  onin`  ornina  korol`  bolip,  balasi  Genrix-III  (1216-1272)  tayarlanadi. 

Genrix-III  papa  menen  birge  kelisip  siyasat  ju`rgizedi.  Ol  Frantsiyadan  hayal  alip  u`ylengeni  ushin, 

Frantsiyadan  kelgen,  hayalinin`  tanislarina  jer  beredi.  Hayalinin`  ta`sirinde  siyasat  ju`rgizedi.  Bul  Angliya 

baronlarinin`  narazilig`in  keltirip  shig`aradi.  1258-jili  Genrix-III  papanin`  talap  etiwi  boyinsha,  Italiyag`a 

ju`riske tayarlanadi. Bunnan narazi bolg`an baronlar, elde siyasiy reforma o`tkeriwdi talap etedi. Na`tiyjede 

baronlar Oksfordta jiynalip magnatlar ken`esin du`zip, Oksford priviziyasin (huqiqin) qabil etedi. Hu`kimetti 

basqariw  15  adamnan  du`zilgen  baronlar  ken`esinin`  qolina  o`tedi.  Korol`  baronlardin`  kelisimi  menen 

siyasat  ju`rgize  baslaydi.  Bunday  siyasiy  siyasat  ju`rgizgen  ritsar  ha`m  qala  wa`killerinin`  narazilig`in 

tuwdiradi. Na`tiyjede 1265-jili Angliyada ken`eytilgen quramda parlament du`ziledi. Og`an baron, episkop, 

ritsar (ha`r bir topardan 2 adam), qala wa`killeri (ha`r bir qaladan 2 adam) kiredi. 

Solay  etip,  Angliyada  1265-jili  1-martta  uliwma  soslaviyaliq  parlament  kelip  shig`adi.  Biraq, 

Angliyada  parlamentlik  du`zim  korol`  Eduard  (1272-1307)  basqarg`an  jillari  qa`liplesip  isley  baslaydi. 

Korol`  parlamentke  su`yenip  siyasat  ju`rgizedi.  Parlamentke  erikli  diyxanlar,  mayda  o`nermentler 

qatnaspaydi. Korol` saliqtin` mug`darin, uris ashiw, pitim du`ziw ma`selelerin parlament penen kelisip alip 

baradi. 

XIV-a`sirdin` I-yariminda Angliya parlamenti 2 palatag`a bo`linedi. Joqarg`i palata lordlardan tursa, 

to`mengi palata obshinalar palatasi bolip, og`an ritsarlar qala wa`killeri qatnasqan. 

XIV-a`sirdin` I-yariminan baslap, Angliyanin` ekonomikasinda bir qansha o`zgerisler kelip shig`adi. 

Qalalardin` o`siwi, sanaat tovarlarinin` ko`beyiwi aqsha qatnasti payda etedi. Aqsha tawar qatnaslar awilliq 

jerlerge  ta`sir  etedi.  Tuyiq  feodal  xojaliqlar  idiray  baslaydi.  Lordlar,  baronlar  jerlerden  alinatug`in  saliqti 

aqshalay talap etedi.  

XIII-XIV-a`sirlerde  Angliyada  aqsha  rentasi  ko`birek  taraladi.  Buring`i  jerge  bekitilip  qoyilg`an 

diyxanlar, erikli puxaralarg`a aylanadi. Ko`plegen adamlar awillardan jumis izlep qalag`a keledi.  

1348-jili  Angliyada  chuma  epidemiyasi  taraladi.  Bul  tariyxta  qara  a`jel  dep  ataladi.  Usi  jillari 

qaladag`i  o`ndiriske,  awil  xojalig`ina  adamlar  jetispeydi.  Baronlar  adamlarg`a  az  haqi  to`lep,  ko`p  jumsa, 

payda ko`re baslaydi.  

1349-jili Korol`  Eduard  o`ndiris,  ka`rxana  baronlardin`  ma`pin  go`zlep, jasi 12-60 jastag`i  adamlar 

ma`jbu`riy jumis islesin degen pa`rman shig`aradi. Bug`an boysinbag`anlar jazalanadi, tyurmege, zindang`a 

taslanadi.  1351-1361-jillari  qosimsha  shig`arilg`an  pa`rmanlarg`a  muwapiq,  qashqinshi,  pa`rmang`a 

boysinbag`anlardi  uslap,  jazalap,  ha`tteki  denesine  qulday  tamg`a  basqan.  Bul  siyasat  el  ishinde  u`lken 

naraziliqti keltirip shig`aradi. Tog`aylarg`a qaship ketip qaraqshiliq penen shug`illaniwshilar ko`beyedi.  

XIV-a`sir  ortasinda  talawshi  Robin  Gud  haqqinda  an`iz  taraladi.  Robin  Gud  Angliya  tog`aylarinda 

o`z ta`repdarlari menen jasirinip ju`rip, Lord, korol` chinovniklerinen o`sh aladi.  

XIV-a`sir 2-yariminda Angliyada shirkew reformasin o`tkeriwdi talap etiwshilerdin` sani ko`beyedi. 

Onin`  basina  Oksford  universiteti  professorlari  Jan  Viklef  (1320-1384)  turadi.  Vikleftin`  pikirinshe, 

kotolikler papasiz jasay aladi. Angliya korolina hu`kimetti papa emes, quday beredi, dep papashiliqqa qarsi 

u`git-na`siyat  taratadi.  Angliya  hu`kimeti  Viklefti  jaqlaydi.  Biraq,  papa  Viklefti  sudqa  beriwdi  talap  etedi. 

Viklef pikirleri Angliya qala xalqi arasinda ken` taraladi ha`m oni quwatlaydi.  

Angliyada Vikleftin` ta`repdarlari Lollard dep ataladi. Lollard Vikleftin` ta`liymatan taratip, azatliqti 

maqtaydi. Adamlar ten` huqiqli boliwi kerek, jerdi kim islese, sog`an beriw kerek dep na`siyat ju`rgizedi.  

Vikleftin` ta`liymatin Jon Boll quwatlaydi. Oni arxiepiskoptin` buyrig`i menen qamaqqa aladi. 1381-

jili xaliq narazilig`inan Jon Boll azat etiledi. 1381-jili xaliq ko`terilisi Esseks graflig`inda bolip, ko`teriliske 

qatnasqan  puxaralar  saliq  jiynawshilardi  quwadi.  Ko`terilis  Kent,  Sefol`k,  Norfol`k  graflarinda  da  bolip 

o`tedi.  

A`piwayi  qurallang`an  puxaralar  saliq  tu`lewshilerdin`  dizimin  otqa  jag`adi.  Ko`terlisshiler  Kent 

qalasin  alip,  Wot  Tayler  basshilig`inda  Londong`a  atlanadi.  Londonnin`  puxaralari  ko`terlisshilerdi 

quwatlap, qala da`rwazasin aship beredi.  

13-15-iyun`  1381-jili  Angliya  paytaxti  qozg`alanshilar  qolina  o`tedi.  London  bas  sudyanin`  arxiv 

hu`jjetleri  otqa  jag`iladi.  Qalada  saraylar  buziladi.  Ko`terlisshiler  14-15-iyunda  Korol`  menen  ushirasip, 

G`Mayl-EndG` jobasin tapsiradi. Angliyada krepostnoy huqiqti, barshina saliqti biykarlaw, shirkew esabinan 

diyxanlarg`a  jer  beriw,  jaylawlardan  paydalaniwg`a  erk  beriw,  sotsialliq  ten`sizliklerdi  biykarlaw,  ha`mme 

jerde erkin sawda islew, ko`terliske qatnasqanlardi jazalamawdi, qutqariwdi talap etedi. Korol` puxaraladin` 

tileklerin  orinlayman  dep  wa`de  beredi.  Esseks  diyxanlari  bug`an  isenip,  Londonnan  shig`ip  ketedi.  Kent 

diyxanlari  Korol`  menen  ja`ne  ushirasiwdi  talap  etedi.  Diyxanlar  korol`din`  barliq  jo`nsiz  nizamlardi 

biykarlawdi,  shirkw  jerlerin  diyxanlarg`a  beriw,  Sen`orlardin`  basip  alg`an  jerlerin  qaytariw,  sen`orlardin` 

huqiqlarin sheklew, krepostnoy huqiqti biykarlwdi talap etedi. 

Bul  jasap  turg`an  feodalliq  du`zimge  qarsi  qaratilg`an  talap  etedi.  sonliqtan,  Korol` 

qozg`alan`shilarg`a qiyanet islep, ushirasqanda Wot Taylerdi uslap o`ltiredi. Bashsisiz qalg`an ko`terlisshiler 

qaladan  quwiladi.  Solay  etip  qozg`alan`  basiladi.  Ko`teriliske  qatnasqan  puxaralar  quwdalanadi,  uslap 

jazalanadi. Jon Bollda o`ltiriledi. Diyxanlar buring`iday o`z Sen`orlarg`a bag`inishli bolip qaladi. 

Ko`terilis  jen`ilgeni  menen  xaliq  narazilig`inan  qoriqqan  Sen`orlar  saliq  mug`darin  azda  bolsa 

qisqartadi. 

 

32 

 

Keyingi jillarda da Angliya xaliq narazilig`i ku`sheyip feodalliq gu`reslerde dawam etedi. Ma`selen 

Qizil ha`m Aq gu`ller urisi, Lankaster (alaya ha`m York(belaya) dinastiyalari arasindag`i siyasiy tartislardan 

keyin Lankaster dinastiyasinan shiqqan Genrix Tyudor 1485-1603-jillari Angliya koroli boladi. 

Qadag`alaw sorawlar. 

1. Angliyanin` siyasiy jag`dayi. 

2. Angliyanin` ekonomikaliq jag`dayi. 

3. Angliyada parlament. 

4. Angliya ma`deniyati. 

5. Ulli erkinlik Xartiyasi. 

TEMA: Ju`z jilliq uris. (1337-1453jj). 

ÆÎÁÀÑÛ` 

1. Uristin` kelip shig`iwi. 

2. Uristin` barisi. 

3. Partizanliq ha`reketler. Janna d.Ark xizmeti. 

4. Uristin` na`tiyjesi. 

Tayanish tu`sinigi. 

XIV-XV  a`sirlerdegi  Evropadag`i  siyasiy  jag`daylar.  Angliya  Frantsiya  ma`mleketleri  qarama-

qarsiliqlar,  100-jilliq  uristin`  baslaniwi.  Frantsiyanin`  jen`iliw  sebebi.  Janna  d,  Arktin`  partizanliq  erligi, 

Orleon qalasin azat etiwi. Uristin` tamam boliwi, na`tiyjesi. 

A`debiyatlar. 

Karimov I. Vatan ozodligi-oliy saodat. T., 1999. 

Orta a`sirler tariyxi. 1-kitap. M. 1991. 

Levandovskiy A.P. Janna d, Ark. M. 1962. 

Istoriya srednix vekov. Xrestomatiya M., 1974. 

Kurbangalieva R. Wrta asrlar tarixi. Wquv metodik qwllanma. T., 1995.  

Pamyatniki istorii Anglii XI-XVvv. M., 1986. 

1328-jili Kapetingler dinastiyasi ma`mleketti basqariwdi tamamlaydi. Korol` Filip o`lgennen keyin, 

Frantsiyag`a  Korol`  bolg`an  ullarinan  erkek  na`sil  qalmaydi.  Frantsuz  feodallari  frantsuz  koroli  etip, 

Kapetinglerdin`  qosimsha  shaqapshasinan  shiqqan  Filipp-VI  Valuani  saylaydi.  Ol  Frantsiyani  1328-1350j 

basqaradi. Biraq, Frantsiya korolinan tajisi ushin Filipp- IV qizinin` balasi, Filipptin` aqlig`i Angliya koroli 

Eduard tartisadi. Frantsiyani siyasiy biliw ushin uzaq waqit tartis urisqa aylanip ketedi. 

1337-jili  baslang`an  uris,  waqti-waqti  toqtap,  1453-jilg`a  shekem  dawam  etedi.  Uristin`  tiykari, 

Korol` tajisi ushin emes, al o`nermentshiligi o`sken, jeri qunarli, ekonomikasi rawajlang`an Flandriya jerlerin 

iyelew ushin boladi. 

Flandriya  burin  Angliyag`a  qarap,  Korol`  Ioann  tusinda  ja`ne  Frantsiyag`a  o`tken  edi.  Uris 

baslang`annan-aq  Angliya  a`skerleri  jen`iske  erisedi.  Flandriya  Brabant  oblastlarin  Frantsiyadan  Angliya 

qaytarip aladi. 

1347-1350  jj.  Angliya  floti  suw  jag`asindag`i  Kale  qalasin  iyeleydi.  Keyin  Puat`e  qalasinda 

Angliyag`a o`tedi. Angliya koroli o`z balasi Eduard G`Qara Shahzadag`aG` (Cherniy Prints), Frantsiyanin` 

Bordo qalasi ha`kimi etip tayarlaydi. 

Frantsuzlar  bul  urisqa  jaqsi  qurallanbay,  sho`lkemleskenlik  penen  gu`rese  almaydi.  Angliyalilar 

basip alg`an qalalarinan ko`p bayliq aladi. Parij qalasi janinda ko`plegen Frantsuz ritsarlari qolg`a tu`sedi. 

1350-1364jj. Basqarg`an frantsuz koroli Ioann dobriyda da dushpang`a bende boladi. Frantsuzlardin` 

basina  awir  ku`nler  tu`sedi.  Urista  jen`iliwi  xaliqtin`  ar-namisina  tiyedi.  Ha`tteki  korol`  siyasatina  narazi 

bolg`an xaliq, Jakeriya basshilig`inda (1358j) ko`teriliske shig`adi. 

II.