Pedagogikaliq instituti

Uristin` qatti baslaniwi. 

Frantsiyadag`i  ishki  ko`terilislerden,  o`z-ara  feodalliq  tartislardin  paydalang`an  Angliya  koroli 

Genrix-5  1415-jili  uristi  qayta  baslap  jiberedi.  Anglichanlar  Senya  da`r`ya  alabina  60-min`  a`sker, 

Arman`yak degen jerge 100-min` a`sker toplap, 1415j oktyabr`de Azenkur janindag`i sawashta frantsuzlardi 

jen`ip, ko`p ritsarlardi qolg`a aladi. Orlean gertsogida qolg`a tu`sedi. Na`tiyjede anglichanlar Normandiyani 

ha`m Ma`ndi qalasin basip aladi.  

1356-jili Frantsiyanin` armyasi azayadi ha`m qa`rejeti kemeyedi. Frantsiya ma`mleketi endi mayda 

gertsoglarg`a bo`line baslaydi. Frantsiya korolina gertsoglar bag`inbaydi.  

Burgundiya  gertsogi  o`zin  g`a`rezsiz  ma`mleket  dep  ja`riyalaydi.  O`z  g`a`rezsizligin  saqlap  qaliw 

ushin Burgundiya gertsogi anglichanlar menen kelisip, Frantsiya korolina qarsi dushpan bolip shig`adi.  

Na`tiyjede 1420-jili Frantsiya Trua qalasinda Angliya menen awir kelisim du`ziwge ma`jbu`r boladi. 

Kelisim  boyinsha  Angliyag`a  g`a`rezli  bolip  birikken  angliya-frantsuz  korollig`in  du`ziwge  qayilshiliq 

beredi. 

Karl-VI  tusinda  Frantsiyani  Angliya  koroli  Genrix-5  basqaradi.  Sha`rtnama  boyinsha  keleshekte 

anglo-frantsuz korollig`i Genrix-5tin` balasi Genrix-6 menen Karl-6nin` qizi malika Ekaterinag`a o`tiw kerek 

boladi.  

1422-jili avgustta Genrix-V 36-jasinda qaza tabadi. Sol jili oktyabrde Karl-VI  da o`ledi. El ishinde 

siyasiy  jag`daylar  o`zgeredi.  Angliya  ha`m  Burgundiya  gertsoglari  Anglo-Frantsiya  Koroli  dep  10  jasar 

Genrix-6 ni dag`azalaydi. 

 

33 

 

Frantsuzlar  kelisimdi  buzip,  Frantsiya  koroli  etip  Karl-VI  nin`  balasi  Dofin  Karldi  G`Karl-VIIG` 

degen  at  penen  ja`riyalaydi.  Uris  jillari  Frantsiyanin`  ahwali  siyasiy  ekonomikaliq  jaqtan  awir  boladi. 

Frantsiyanin` Arqa oblastlarin Angliya iyeleydi. Burgundiya Angliyani quwatlaydi. Frantsiyanin` biyliginde 

tek  orayliq  ha`m  qubla  rayonlari  boladi.  Angliyalilar  basip  alg`an  Frantsuz  jerlerin  o`z-ara  bo`lisip  ala 

baslaydi. Bug`an Frantsuzlardin` ar-namisi kelip, xaliq narazilig`in tuwdiradi. 

Anglichanlar  o`z  a`skeriy  gornizonlarin  du`zip,  basip  alg`an  qalalarina  ornalastirip,  u`lken  bekinis 

qorg`anlar sala baslaydi. Qala do`geregindegi xaliqti o`zlerine isletip, ko`p ja`bir beredi. 

Æàííà

Æàííà

Æàííà

Æàííà    ä

ä

ä

ä «

 «

 «

 «Àðê

Àðê

Àðê

Àðê»»»»    

Uristin`  uzaqqa  soziliwi  Frantsiya  qalalarin  dushpannin`  basip  aliwi,  Burgundiya  gertsoglarinin` 

satg`inlig`i  Frantsiyanin`  jag`dayin  qiyinlastiradi.  Uris  da`wirinde  frantsuzlar  o`z  Watanin  azat  etiw  ushin 

partizanliq  ha`reketlerin  baslap  jiberedi.  Frantsiya  tariyxinda  partizanliq  uris  ha`reketi  Janna  d  G`ArkG` 

diyxan  qizi  ati  menen  baylanisli.  Ol  qiz  1412-jili  Domreme  degen  awilda  tuwiladi.  Dushpannin`  xaliqqa 

bergen azabina namislanip dushpannan o`sh aliw ushin o`z o`mirin azatliq ushin gu`reske bag`ishlaydi. 

1428-jili  anglichanlardin`  Orleon  qalasin  qamaqqa  alg`anin  esitip,  ju`da`  qiynaladi.  Janna  d  Ark 

erkek  kiyimlerin  kiyip,  o`zinin`  batirlig`i,  aqillig`i  menen  adamlardin`  isenimine  erisedi.  Janna  d  Ark 

Vokular  qalasinin`  komendantinan  at  a`skeri  qural  alip,  angliya  a`skerleri  basp  alg`an  jerler  arqali, 

burgundiyadan o`tip, korol` Karl-VII turg`an Shinon qalasina baradi.  

1429-jili Korol`  Karl-VII  Janna  d  Arkti  qabil  etip,  onin`  xaliq  arasinda  abroyg`a  eriskenine  isenip, 

oni  armiya  basshisi  etip  tayarlaydi.  Uris  taktikasina  tu`singen  batir  qiz  1429-jili  mayda  o`zi  basqarg`an 

a`skerleri menen Orleon qalasina kelip, 1429-jili mayda Orleon qalasi dushpannan azat etiledi. Janna d Ark 

Orleon qizi degen ataq aladi. Bul xabar pu`tkil elge taraladi.  

Frantsuz a`skerlerinin` ruxi ko`teriledi. Orleonnan keyin Janna d Ark Reyms qalasina kelip, koroldan 

taji  kiyiwdi  o`tinedi.  Budan  keyin  frantsiyada  Janna  d  Ark  ha`m  koroldin`  abroyi  o`se  baslaydi.  Jen`iske 

isenim  ku`sheyedi.  Biraq  Janna  d  Arktin`  abroyinin`  o`siwi  ko`plegen  korol`  do`geregindegi  sen`orlarg`a 

jaqpaydi.  Janna  d  Ark  Parij  qalasin  azat  etiw  ushin  ju`ris  baslaydi.  Biraq,  Parijde  anglichanlardin`  jaqsi 

qurallang`an, ko`p sanli a`skerler qoyg`an edi. Sonliqtan Janna d Arktin` bul ha`reketi sa`tsizlikke ushiraydi. 

1430-jili  mayda  Komp`en  qalasi  janindag`i  sawashta  Janna  d  Ark  Burgundiyalarg`a  bende  bolip 

tu`sedi.  Burgundiya  gertsogi  Janna  d  Arkti  Anglichanlarg`a  10  min`  altin  ten`gege  satadi.  1430-jildin` 

aqirinda anglichanlar Janna d Arkti ruan qalasinda otqa jag`ip o`ltiredi. Solay etip Frantsuz qizi Janna d Ark 

o`z eli, jurti ushin qaharmanlarsha o`lip ketedi. Onin` ati Ja`han Xaliqlar Tariyxinda jazilip qaladi.  

Ju`z jilliq uristin` tamam boliwi ha`m onin` juwmag`i. 

1430-jili Janna d Ark qaza tapqani menen Frantsuzlardin` eldi azat etiwge qaratqan, anglichanlarg`a 

qarsi  azatliq  ha`reketi  dawam  etedi.  Janna  d  Ark  alip  barg`an  urislari,  onin`  dushpanlar  u`stinen  jen`isi-

Frantsuzlardi  ruxlandiradi.  Ko`plegen  frantsuz  gertsoglari  qurallang`an  menen  Korol`  Karl-VII  armiyasina 

kelip qosilip, dushpang`a qarsi urisqa qatnasiwg`a tilek bildiredi.  

1435-jili  Burgundiya  gertsogi  Karl-VII  menen  tinishliq  kelisim  du`zedi.  Na`tiyjede  Frantsuzlar  san 

jag`inan  ko`beyip,  birigip  ha`reket  etkennen  son`,  1436-jili  Parij,  Ruan,  Normandiya,  Borda  qalalari 

Angliyadan azat etiledi. Tek, Anglichanlardin` qolinda ten`iz jag`asindag`i Kale qala porti qaladi.  

1453-jili Angliya-Frantsiya arasindag`i uzaq dawam etken uris tamam boladi. Frantsuzlar o`z jerinen 

Angliyalilardi quwiwg`a erisedi. Uristin` aqibeti frantsiya ushin ju`da` awir boladi. Ko`plegen egislik jerler 

bosap  qaladi,  awillar,  qalalardi  adam  sanlari  kemeyedi.  Xaliqtin`  3/1  bo`legi  urista  o`ledi.  Qunarli  egislik 

jerler tog`ayg`a aylanadi. Biraq uris na`tiyjesinde Frantsuz xalqinin` awizbirshiligi ku`sheyedi, milliy sanasi 

o`sedi. Frantsiya XV-a`sirde Korol` Lyudovig tusinda birikken ma`mleketke aylanadi.  

Al XVI-a`sirde Frantsiya Batis Evropada en` rawajlang`an elge aylanadi. 

Qadag`alaw sorawlar. 

1. XII-XV a`sirlerde Evropada siyasiy jag`daylar. 

2. Angliya-Frantsiya arasindag`i qarama-qarsiliqlar. 

3. Uristin` baslaniw sebebi. 

4. Frantsiyadag`i partizanliq ha`reketler. 

5. Janna d Ark qizdin` Orleondi azat etiwi. 

6. 100 jilliq uristin` juwmag`i. 

 

TEMA:  XII-XV a`sirlerde Germaniya. 

REJE: 

 

1. Germaniyanin` siyasiy ekonomikaliq jag`dayi. 

 

2. Germaniya imperiyasinin` du`ziliwi. 

3. Germaniyanin` sirtqi siyasati. 

Tayanish tu`sinikler: 

Germaniya  ma`mleketinin`  payda  boliwi.  Awil  xojalig`i  o`sip  shig`ariwinin`  o`siwi.  Qalalari. 

Germaniya feodallarinin` slavyan jerine basip kiriwi. El`banin` arqasinda nemets feodal mu`lklerinin` payda 

boliwi.  Prussiya  ha`m  Pevton  ordeninin`  Orta  Dunay  jerlerine  aliwi.  Avstriyanin`  o`siwi.  Germaniya 

imperiyasinin` idiray baslawi. Imperator taxti ushin gu`resler. Gabsburglar sulalasi. Lyuksumburglar sulalasi. 

Lyudvig Bavarskiy XIV-XV shi a`sirlerde imperiyanin` jag`dayi. Imperiyanin` idiray baslawi. 

A`debiyatlar: 

 

1. Orta a`sirler tariyxi. T.1.  M.1991. 

 

34 

 

 

2. Orta a`sirlerde Evropa ekonomika ha`m politika ha`m ma`deniyat. M.1972. 

 

3. Agbalova E.V, Donskoy G.M. «Istoriya drevnix vekov» M.1992. 

4. Istoriya srednix vekov. Xrestomatiya. Tuzuvchilar Stepanova V va Shevlenko A.  M.1974. 

 

 

XII-a`sirde  Geramaniyag`a  Saksoniya,  Frantsiya,  Tyuringiya,  Bavariya,  Kotoringiya,  Avstriya, 

Shtariya grafliqlari. 

 

Chex,  Lombordiya,  Toksana,  Burgundiya  korolliqlari  qaraydi.  XIII-a`sirde  Nemetsler  Order  ha`m 

Visla aralig`indag`i pruss qa`wimlerinde qaratip aladi.  

 

Misali:  XII-XV  a`sirlerde  Frantsiya,  Angliya  birikken  ma`mleketke  aylana  baslaydi.  Germaniya 

mayda  korol` grafliqqa bo`linip jasaydi. Sonliqtan Germaniyadag`i  korol` graflar, o`zlerinin` ekonomikaliq 

rawajlaniw jag`inan bir tegis bolmaydi.  

 

XII-XIII  a`sirlerde  Germaniyanin`  awil  xojaliq  tarawinda  da  o`zgerisler  boladi.  Jan`a  egislik  jerler 

o`zlestirilip,  diyxanshiliqtin`  tarawlari  ken`eyedi.  Egislik  atizlar  jergilikli  to`ginlerden  ko`plep  shig`ariw 

na`tiyjesinde,  awil-xojaliq  eginlerinin`  o`nimi  artadi.  Awil-xojalig`inin`  o`nermentshilikten  bo`liniwi, 

Germaniyada  qalalardin`  o`siwine  a`keledi.  XII-a`sirde  Germaniyada  50  den  aslam  qala  bolsa,  XIII-a`sir 

basinda qalalardin` sani 500 ge jetedi. Sawda ma`deniy orayi bolg`an Kal`en, Strasburg, Bonn, Ul`em qala 

xaliqlari mayda o`nermentshilik penen shug`illanadi. 

 

Germaniya qalalarinda temirshilik, zergerlik, toqimashiliq etikshilik, teri yilew, nanbayxana, o`ndiris 

ka`rxanalari  isleydi.  Germaniyada  taw  ka`nleri,  altin,  gu`mis,  temir,  jez,  mis  t.b.  metallardi  o`ndiriw  ha`m 

olardi qayta islew o`ndiris ka`rxanalari isleydi. 

 

1099-1128  j.j  Germaniyadag`i  qala  o`nermentleri  o`z  ka`sipleri  boyinsha  tsex  sho`lkemlerine 

birigedi.  Qala  o`nermentleri  bay  sen`orlarg`a  qarsi o`z  huqiqlari ushin  gu`resip, Freyburg,  Gos  qalalarinin` 

basqariw Ken`esine o`z adamlarin saylap qoyatug`in boladi. Biraq ko`pshilik jag`dayda nemets qalalarinda 

siyasiy  biylik  sen`orlardin`  qarawinda  qala  beredi.  Qalalarda  o`nermentshiliktin`  ko`beyiwi,  qala  xalqinin` 

o`siwine sebep boladi. Qala xalqinin` ko`beyiwi, awil xojaliq o`nimlerine bolg`an talapti ku`sheytedi.  

  Awilliq  jerlerdegi  feodalliq  barshinaliq  is  usillar  diyxanlardin`  o`nimli  miynet  islewine  tosqinliq 

jasaydi. Qalalar menen awillar arasinda ekonomikaliq baylanislardin` o`siwi awillarda da miynetke aqshalay 

haqi to`lew usilinan taraliwina alip keledi. Awillardag`i erikli diyanlar, jerlerdi arendag`a alip isley baslaydi, 

biraq bay sen`erlar diyxanlardi awir sha`rtnamalar menen isletip, ko`p payda tu`siredi. Ko`pshilik jag`dayda 

mayda jer iyeleri jersizlenip, qarizlanip, jarli adamlarg`a aylanip qaladi.  

XII-XIII a`sirlerde nemets diyxanlari o`zlerinin` sotsialliq da`rejesin jaqsilaw ushin gu`res alip baradi. 

Diyxanlar jeke menshik jerge iye boliwg`a, iyelik etken jerlerdi na`sillikke qaldiriwg`a, saliqti qisqartiwg`a, 

a`dil  sha`rtnamalar  du`ziwdi  talap  etedi.  Diyxanlar  gu`resi  ha`r  tu`rli  formada:  sen`orlarg`a  bag`inbay, 

o`ndiriske ziyan tiygiziw, tog`aylarg`a qaship ketiw tu`rlerge de o`tedi. 

Biraq feodallar qashqan puxaralardi uslap, o`z jerine qaytarip beriw haqqinda o`z-ara kelisim du`zedi. 

Ekinshi ret qashsa, loardi qatti jazalaytug`in boladi.  

XII-a`sirlerde  nemets  knyazlari  o`z  territoriyalarin  ken`eytiw,  maqsetinde,  qon`si  slavyan`  jerlerine 

topilis  jasaydi.  Nemets  knyazlarinin`  basip  aliwshiliq  siyasatin,  evropadag`i  kotolik  shirkewleri  qollap 

quwatlaydi.  

El`ba da`r`yasinin` to`mengi alabinda Meklenburg gertsoglig`i du`ziledi. Nemetsler Oder ha`m Visla 

da`r`ya aralig`indag`i slavyan` jerlerin basip alip, diyxanshiliqqa jaramli jerlerdi nemets feodallarg`a bo`lip 

beredi.  

Korolingler  imperiyasi  qulag`annan  son`.  Onnan  Batis  Frank  ma`mleketi  (Frantsiya)  ha`m  Shig`is 

Frank  ma`mleketi  (Germaniya)  bo`linip  shig`adi.  843-jili  Verden  kelisimi  boyinsha  Reyn  da`r`yasinin` 

shig`is bo`lekleri Ulli Karldin` aqlig`i Lyudovikke qaraydi. X-a`sir basinda Germaniya quramina Saksoniya, 

Tyuringiya  (Reyn,  El`ba  aralig`i)  Frankoniya  (Mo`min  ha`m  Reyn  da`r`ya  orta  boylari),  Baveriya 

(Dunaydin` orta boylari) gertsoglari qaraydi. 

X-a`sir basinda Saksonlar dinastiyasinan (919-1024) shiqqan Genrix-I Qus basi Korolliq qilg`an 919-

936 jillari Germaniyadag`i Gertsoglar bir ma`mleketke birige baslaydi.  

X-a`sirde  Germaniya  Tevton  korollig`i  dep  ataladi.  (B.e.sh.  II-a`sirdegi  Germaniyanin`  tevton 

korollig`i  atinan  kelip  shiqqan  nemetslerdin`  ati  da  tevtonlardan  kelip  shig`adi  yamasa  usidan  ha`zirgi 

Germaniya ati payda boladi). 

Korolliqti bekkemlew ushin Genrix-I  Qus basi a`skeriy reforma o`tkeredi. IX-a`sirde Garmaniyanin` 

qon`si  Vengrler  Batis  Evropa  ha`m  Germaniyag`a  atlanis  jasap  turadi.  Genrix-I  sirtqi  dushpang`a  qarsi 

gu`resiw ushin o`z zamanina sa`ykes atli a`sker du`zedi. Uris taktikasin u`yrenedi. Seksoniya ha`m Tyuring 

shegaralarina jaqin jerlerge  bekinis  qorg`anlar  (bugr) saladi. 933-jili  nemetsler, Vengriya  armiyasi  u`stinen 

jen`iske erisedi. Genrix ishki ha`m sirtqi siyasatti feodallarg`a, episkop, abbatlarg`a su`yenip, alip baradi. 

1202-jili  Papa  Innionkentidin`  quwatlawi  menen  Tevton  qilishlilar  ordeni  du`ziledi.  XIII-a`sir 

ortasinda qilishlilar ordeni Latviya, Estoniyanin` qubla jerlerin basip aladi. 1126-jili Tevton qilishlilar ordeni 

Baltik  boyi  pruss  qa`wimlerin  jawlap  aladi.  Tevtonimler  basip  alg`an  jerlerge,  Germaniyadan  adamlardi 

a`kelip, qonislastiradi. Tevton ritsarlari Russ jerlerin basip aliwg`a umtiladi. 

1242-jili  Chud  ko`linde  sawashta  Novogorod  Knyaz`  Aleksandr  Nevskiy  ta`repinen  tevton  ritsarlari 

jen`ilip qaladi. Na`tiyjede olardin` russ jerlerin basip aliw niyeti iske aspay qaladi. 

Germaniyani 1152-1190 jillari Shtaufen dinastiyasinan shiqqan Fridrix-I Barbaross (Sari saqal) qorliq 

qiladi. Fridrix Italiyanin` orayliq wa`layatlarin aliwdi a`rman etedi. 1154-jili Fridrix-I Rimge atlanis jasaydi. 

 

35 

 

Usi  waqitlari  Italiyada  Rim  papag`a  qarsi  Arnol`d  Breshiansk  basshilig`inan  qozg`alan`  kelip  shig`adi. 

Fridrix  bul  ko`terlisti  basiwg`a,  Rim  papasina  ja`rdemlesedi.  Na`tiyjede  Rim  papasi  Fridrixtin`  ja`rdem 

bergeni  ushin,  Germaniya  koroli  Fridrix-I  Barbaross  (sari  saqalg`a)  imperator  tajisin  kiygizedi.  Biraq 

Italiyada nemets ritsarlarinin` zulimina qarsi xaliq qozg`alan`i kelip shig`adi. Fridrix-I Italiyani taslap ketedi. 

1158-jili  Fridrix-I  Italiyag`a  2-ret  atlanis  jasap,  Arqa  ha`m  Orayliq  jerlerin  qaratadi.  1158-jili  11-

noyabrde  Fridrix  Ronkol  da`r`ya  jag`asindag`i  P`yachentsa  qalada  Italiya  wa`killerinin`  qatnasiwi  menen 

ma`jilis  o`tkeredi.  Bul  seyimde  Ronkol  qarari  qabil  etilip,  onda  Italiya  imperatori  sheksiz  huqiqqa  iye  dep 

ja`riyalaydi.  Imperator  Italiyada  ten`ge-pullar  basip  shig`ariwg`a,  jer-mu`liklerdi  bo`listiriwge,  qala 

ha`kimlerin,  konsullarin  tayarlawg`a,  orninan  aliwg`a  huqiqi  boladi.  Biraq,  burin  siyasiy  jaqtan  g`a`rezsiz 

bolip  jasag`an,  o`zin-o`zi  basqarip  kelgen  Lombordiya  qalalari,  Imperator  siyasatina  narazi  bolip,  ko`terlis 

shig`aradi. Bul ko`terlisti sawdager o`nermentler ha`m Milan qalasi quwatlaydi. 

1162-jili  Fridrix-I  Milan  qalasin  alip,  ko`terlisshilerdi  jazalaydi.  Qala  xalqi  8-ku`n  ishinde  taslap 

ketiwge buyiradi. Qalanin` orayliq bo`limi su`rilip, duz sebiledi. Usinday jol menen imperator xaliqti ku`sh 

penen  qorqitadi.  Biraq  aradan  ko`p  waqit  o`tpey-aq,  Lombardiyada  nemetslerge  qarsi  Italiya  qalalarinin` 

Lombardiya  ligasi  du`ziledi.  Papa  Aleksandr-III  de  Ligani  quwatlaydi.  1176-jili  ba`ha`rde  Len`yano  qala 

janinda  Liga  a`skerleri  nemets  ritsarlarin  jen`edi.  Fridrix  qaship  ketedi.  1183-jili  Fridrix  penen  Italiya 

arasinda  (konstantsed)  tinishliq  kelisimi  du`ziledi.  Fridrix  endi  endi  papani  moyinlap,  ishki  islerge 

aralaspaydi. Italiya qalalari o`zin-o`zi basqarip , siyasiy biylikti qolg`a aladi. 

XIII-a`sirde  baslang`an  Muqaddes  Rim  imperiyasinin`  bo`lshekleniwi  XIV-a`sirde  dawam  etedi. 

(Germaniya imperiyasi X-a`sirde Otton-I da`wirinde du`zilip, ol Rim imperiyasi dep ataladi. Al XII-a`sirdin` 

aqirinda bul imperiya G`MuqaddesG` Rim imperiyasi dep atalg`an). 

XIII-a`sirde  Germaniyag`a  qarag`an  arqa  Italiya,  Chexiya,  Slavyan` jerleri o`z  aldina  g`a`rezsiz  bola 

baslaydi. Imperiyanin` bo`leksheleniwine qaramastan, qalalardin` sani o`sedi. Qalalar o`z awqamlarin payda 

etedi.  Qala  awqamlari  Lyubek  qalasinda  s`ezdlerin  shaqiradi.  G`azna  qala  awqamina  kirgen  qala 

sawdagerleri  Stokol`m,  London,  Novogorod  qalalarda  sawda  du`ka`nlarin  du`zedi.  G`azna  sawda  awqami 

u`stinen,  o`z  u`stemligin  ornatiwg`a  ha`reket  etken  Daniya  jen`ilip  qaladi.  G`azna  sawdagerleri  Daniya 

qalalarina barg`anda bajini kem to`leytug`in boladi.  

XIV-a`sirdin`  2-yariminda  Batis  Tu`slik  Germaniya  qalalari  awqamg`a  birigedi.  Bul  shvab  qalalar 

awqami  dep  atalip,  bul  awqamg`a  Dunay,  Remn  da`r`ya  boyi  qalalari  kiredi.  Bul  awqamg`a  90  qala  ag`za 

bolip,  olarg`a  Augsburg,  Ul`m,  Nyunberg  qalalari  basshiliq  etedi.  Germaniya  qalalari  Jer  Orta  ten`iz  jag`a 

qalalar menen sawda alip baradi.  

XIV-a`sirde  Germaniyada  ritsarlardin`  uyimi  du`ziledi.  Na`tiyjede  qalalar  awqami  menen  ritsarlar 

awqami  arasinda  qarama-qarsiliq  payda  boladi.  1388  jili  ritsarlar,  qala  awqamin  jen`ip,  ko`pshilik  qala 

awqamlari taralip ketedi. 

XII-XIV-a`sirlerde Germaniyada auil xojalig`i o`sedi, egislik jerler ken`eyedi, ju`zimgershilik, kenep, 

zig`ir  o`simlikleri  ko`p  egiledi.  Qoy  o`siriwshilik  o`sedi,  g`a`lleni  jaqsi  o`ndirip,  awsiq  g`a`lleni  sirtqa 

shig`aradi (eksportqa). Awil xojalig`inda tawar-aqsha qatnasida o`sedi. Awildan jumis izlep kelgen adamlar 

shaxtada, taw ka`nlerinde isleydi. Germaniyada kapitalistlik qatnaslar qa`liplese baslaydi.  

XIII-XV-a`sirlerde  Germaniya,  Batis  Evropadag`i  Angliya,  Frantsiya  ellerine  qarag`anda  ele 

oraylaspag`an  knyaz`lerge  bo`linip  jasap  keledi.  Ha`r  bir  knyaz`  imperatordan  bo`lek,  siyasiy  jaqtan 

g`a`rezsiz jasawg`a umtiladi. 

1273-jili  Germaniyanin`  imperatori  bolip  graf  Rudol`f  Gabsburg  saylanadi.  Germaniyanin`  qon`sisi, 

Chexiya  koroli  nemetslerdi  ku`shi  menen  qorqitip  turg`an.  Rudol`f  Chexlerge  qarsi  urisip,  oni  jen`ip  ko`p 

jerlerge  iyelik  etedi.  Germaniya  knyaz`leri  imperator  saylawg`a  kurfyura  huqiqqa  iye  boladi.  Kurfyurstler 

gezektegi  saylawda  Gababurglardin`  ornina  Lyuksenburg  wa`killerinen  imperator  saylaydi.  Genrix-VII 

Lyuksenburg (1308-1313jj) o`lgennen keyin, Kurfyurstler bavar gertsogi Lyudovich Bavarskiydi imperator 

dep  ja`riyalaydi.  Ol  1314-1347  jillari  basqaradi.  Lyudovich  o`z  jerlerin  ken`eytiw  ushin  Italiyag`a  atlanis 

jasaydi. Biraq uristi qa`lemesten germaniya knyaz`leri imperator etip Lyuksenburglardan Karl`-IV saylaydi. 

Karl`-IV  Chexiya  korolinin`  qizina  u`ylengeni  ushin,  Chexiya  koroli  dep  te  atalg`an.  Karl`-IV 

Germaniyani  basqarg`an  1347-1378  jillari  G`Altin  bullaG`  degen  nizam  shig`arip,  Germaniya  imperatordi 

jeti kurfyustler ta`repinen saylap qoyilatug`inin qabillaydi. Demek, Karl`-IV nemey knyaz`larinin` huqiqlarin 

G`Altin  bullaG`  menen  tastiyiqlaydi.  Olardan  u`shewi-Maynts,  Kol`n,  Trir  arxiepiskoplari  ha`m  to`rtewi 

Chex koroli, Reyn pfal`tsgrafi, Saksoniya gertsogi, Brandenburg, Markgraf knyaz`lerinen turg`an.  

Altin  bulla  ha`r  bir  nemets  knyaz`larinin`  o`zleri  basqarip  atirg`an  jerlerinin`  g`a`rezsiz  ha`kimi  dep 

ja`riyalaydi. Olar o`z jerlerinde sud islerin, baji aliw, ten`ge basip shig`ariw, taw ka`nlerin o`zlerine o`ndiriw, 

ha`tteki urislar apariwg`a erikli boladi.  

Biraq  imperatordin`  bul  siyasatina  nemets  puxaralari  qarsi  boladi.  Xaliq  narazilig`ina  nemets 

byurgerleri  quwatlaydi.  byurgerler  oraylasqan,  ku`shli  Germaniya  ma`mleketin  du`ziwge  shaqiradi. 

Germaniyanin` birikpewinen paydalang`an Frantsiya Germaniyanin` Qubla-Batis jerlerin qaratadi. 

1460-jili  Frantsuzlarg`a  qarsi  G`bashmaklarG`  ko`terlisi  kelip  shig`adi.  XV-a`sirdegi  xaliq 

qozg`alan`i,  knyazlardin`  birikpewi,  nemets  ritsarlarinin`  sirtqi  dushpannvn  jen`iliwi,  nemets  xalqin  bir 

ku`shli ma`mleketke birigiwge shaqiradi. 

XV-a`sir aqirinda Germaniyanin` qubla-batis aymag`inda siyasiy a`skeriy shvabak awqami du`ziledi. 

Onin` basinda Maynts arxiepiskop Bartoled turadi. Og`an Germaniya ritsarlari, qalalari kiredi. 

 

36 

 

1495-jili ha`m 1500-jili nemets (rema atinda) kn`yaz  byurgerler G`Imperiya reformasinin` jobasinG` 

islep  shig`adi.  Jobada  imperiyani  G`Zemskiy  mirG`  dep  ataydi.  Elde  tinishliq  ornatiwdi  basli  ma`sele  etip 

qoyadi.  Biraq  bul  joba  orinlang`anda  nemets  knyaz`lari  o`z  huqiqlarinan  ayrilip  qalar  edi.  Sonliqtan 

knyaz`lerdin`  o`z-ara  awiz  birigiwi  bolmay,  joba  iske  aspaydi.  Solay  etip  XV-a`sirde  Germaniyada  bir 

oraylasqan ma`mleket du`ziw jobasi iske aspay qaladi. Elde siyasiy krizisler dawam etti.  

Òàÿíûø

Òàÿíûø

Òàÿíûø

Òàÿíûø    òòòò6

6

6

6ñèíèãè

ñèíèãè

ñèíèãè

ñèíèãè    

1. Germaniya ma`mleketinin` Evropada tutqan orni. 

2. Germaniyanin` xojalig`i. 

3. Germaniyada korol hu`kimetinin` bekkemleniwi. 

4. Germaniya puxaralarinin` sotsial-ekonomikaliq jag`dayi. 

5. Korol Karl`-IVnin` siyasati. 

 

XI-XV-a`sirlerdegi Italiya. 

JOBASI: 

1. Italiyanin` sotsial-ekonomikaliq jag`dayi. 

2. Rim respublikasi ha`m Germaniya qatnasiqlari. 

3. Italiyada kapitalistlik o`ndiris qatnasiqlarinin` o`siwi. 

Tayanish tu`sinigi. 

Orta  a`sirde  Italiyanin`  rawajlaniw  jollari.  Italiya  qalalari.  Kommuna  qalalarinin`  payda  boliwi.  XI-

XV-a`sirlerde  awil  xojalig`i.  Awil  kommunalarinin`  qalalarg`a  boysiniwi.  Lev`yano  janindag`i  sawash. 

Konstants  pitimi.  XIII-XV  a`sirde  Arqa  ha`m  Orta  Italiyanin`  awil  xojalig`inin`  rawajlaniwi.  XI-XIII-

a`sirlerde papa wa`liyati. Papa siyasati. Rim respublikasi. Batis Italiyadag`i turmis. Normanlardin` aralasiwi.  

XIII-XV  a`sirlerde  Batis  Italiyanin`  ekonomikaliq  ha`m  siyasiy  rawajlaniwi.  Sitsiliyada  Fridrix-II 

da`wirinde naraziliq. Orta ha`m Orta Italiya ushin Fridirix-II ha`m papa ortasinda gu`resler. Qubla Italiyada 

Anjuy  ha`m  Aragoniya  sulalalari.  XIV-a`sirde  Arqa  Italiyada  kapitalistlik  qatnasiqlardin`  o`siwi.  Yek 

du`ziminin` idirawi. Manufakturanin` payda boliwi. Bank. 

XV-a`sirde  Italiyanin`  ekonomikasi.  Italiyada  Tiranlar  hu`kimetinin`  ornatiliwi.  Florentsiyada 

Medicheler hu`kimeti. Frantsiya korolinin` Italiyag`a ju`risi. Italiyada erte kapitalistlik qatnasiqlardin` payda 

boliwi.  

A`debiyatlar: 

Orta a`sirler tariyxi. M. 1991. 1-kitap. 

Gusarova G.P. Orta a`sirlerde Italiya qalalari ha`m awil xojalig`i. M. 1983j. 

Kotel`nikova L.A. XIII-XV-a`sirlerde Italiya qalalari ha`m feodalizm. M. 1987g. 

Tixvinskiy S.L. Vsemirnaya istoriya M., 1988. 

 

XI-XII-a`sirlerde  Italiya  siyasiy  jaqtan  ele  birlespegen,  oraylaspag`an  ma`mleket  edi.  Sog`an 

qaramastan, Italiya qalalarinda o`nermentshilik jaqsi o`sedi. Ko`pshilik qala do`geregindegi awilliq jerlerdi 

o`zlerine  qosip  alip  u`lkeyedi.  Bul  iri  jer  iyelerinin`  narazilig`in  keltirip  shig`aradi.  Sog`an  qaramastan, 

qalalardin`  o`siwi,  olarda  o`nermentshiliktin`  ko`beyiwi,  aqsha-tawar  qatnasti  payda  etedi,  bul  o`z 

na`wbetinde awilliq jerlerge o`z ta`sirin tiygizedi. Awil xojaliq o`nimlerine talaptin` ko`beyiwi, jan`a jerlerdi 

o`zlestirip, o`nimnin` o`siwine alip keledi. Ko`p g`ana qala do`geregindegi jerler qala ha`kiminin` qarawina 

o`te  baslaydi.  Bay  adamlar  jerlerdi  satip,  keyin  ol  jerlerdi  arendag`a  berip,  ko`p  payda  aladi.  XI-XII-

a`sirlerde  Italiya  puxaralari,  qa`wimlerge  birlesip,  qa`wim  jerlerin  birge  islep,  sen`erlarg`a  qarsi  gu`resip, 

o`zin-o`zleri basqariwg`a erise baslaydi. Qala o`nermentshileri, puxaralardin` bul gu`resin quwatlaydi ha`m 

ja`rdem beredi. 

Awildag`i qa`wimlerge birikken puxaralar, qala ma`mleket qarawina o`tiwi na`tiyjesinde, awillarda da 

aqsha-tawar  qatnastin`  o`siwine  a`keledi.  XIII-XIV  a`sirlerde  awil  puxaralari  qa`wimlerge  birigip,  siyasiy 

erkinlikke shig`ip, kommuna du`zedi ha`m olardi konsullar basqaradi, aqsha bo`limlerine, sud mekemesine 

iye boladi.  

Italiyanin`  orayliq  bo`limindegi  jerler  papag`a  tiyisli  bolg`an.  Papa  sol  wa`layattin`  ha`m  Evropa 

katolik  shirkewlerinin`  basshisi  boladi.  Papanin`  Evropa  katolikleri  arasinda  siyasiy  ta`siri  ku`shli  boladi. 

Papa  wa`layatina  Italiyanin`  arqa  ta`repindegi  Takson  jerlerine  qarag`anda  papa  wa`layati  ekonomikaliq 

jaqtan  ku`shli  o`sken jer  boladi.  Shirkew  iyeleri  o`z  jerlerinde  puxaralardi  uzaq  waqit  hesh jaqqa jibermey 

jumis isletedi. Papanin` basqariw orayi Rim qalasinda jaylasadi. Rim qalasinda o`zin-o`zi basqariwg`a erisiw 

ushin  papag`a  qarsi  gu`resedi.  1143-jili  Rim  qala  o`nermentleri,  sawdagerler,  qala  xalqi  birlesip,  Rimdegi 

kapitalistti basip alip, Rim respublikasi dep dag`azalaydi. Respublikani siyasiy jaqtan basqariw ushin senat 

saylaydi.  Bul  xaliq  ko`terlis  basinda  Arnol`d  Breshianskiy  turadi.  Ko`terlisshiler  diyxanlarg`a  jer  beriwdi, 

shirkew  basshilarinin`  o`zlerinin`  ko`p  jerlerinen  bas  tartiwin,  Italiyada  oraylasqan  ma`mleket  du`ziwdi 

waziypa  etip  qoyadi.  XII-a`sirde  Italiya  jerlerin  Fridirix-I  Barbaros  basqarg`an  germanlar  basip  alg`an  edi. 

Rim  papasi  Andrian-IV  o`zin  qollag`ani  ushin  Fridrixqa  imperator  tajisin  kiygizedi.  Na`tiyjede,  1155-jili 

Rim  respublikasi  tarqatilip  jiberiledi.  Fridirix-I  din`  tapsirmasi  boyinsha  ko`terlis  basshisi  Arnol`d 

Breshianskiy uslanip o`ltiriledi.  

XI-XII-a`sirlerde Italiya sityasiy jaqtan ele birikpegen ma`mleket bolmasa da, Italiya ko`p qalalarg`a 

iye  boldi.  Qala  xalqi  o`nermentshilik  penen  shug`illanadi.  O`nermentler  o`z  ka`sipleri  boyinsha  tsex 

sho`lkemlerine birigip isleydi. 

 

37 

 

Italiyanin` arqa aymag`inda jaylasqan Smend, Milan qalasinda toqimashiliq, Kremonda, kenepti qayta 

islew, Lukxada-jipekshilik, Venetsiya, Genuyada-korabl`, kemeler sog`iw o`ndirisleri o`sedi.  

Italiya  qalalarinda  ha`r  jili  2-4  ret  u`lken  yarmarkalar  bolip  turg`an.  Yarmarkag`a  Evropa,  Aziya 

ellerinen sawdagerler o`z tavarlari menen kelip satqan. Genuya qala sawdagerleri Arqa Afrika jerlerinde o`z 

du`ka`nlarin  payda  etken.  XII-XIII-a`sirde  Italiya  qalalardi  basqariw  papa  ta`repinen  tastiyiqlanatug`in 

episkoplar  qolinda  bolg`an.  Sonliqtan  qalalar  o`zin-o`zi  basqariwg`a  iye  boliw  ushin  episkoplarg`a, 

sen`erlarg`a  qarsi  gu`resler  alip  barg`an.  1044-jili  Milan  qalasi,  I-ret  o`zin-o`zi  basqaratug`in  da`rejege 

erisken.  Basqa  qalalar o`z  wa`killerin episkop  ken`eslerine, sud  islerine  qatnasatug`in  huqiqqa iye  bolg`an. 

Keyin-ala  qalalarda  basqariwdi  konsuslar  kollegiyasi  alip  barg`an.  Konsul  ag`zalari  bay  adamlardan 

aristokratlardan,  (val`vassor)  ha`m  sawdagerlerden  turg`an.  Qaladag`i  sawdadan  tu`setug`in  da`ramat  baji 

ha`m saliqlardin` bir bo`legi qala ekonomikasin rawajlandiriw ushin jumsala baslag`an. XII-a`sirde Italiyada 

kishkene  qala  ma`mleketler  payda  boladi.  Ol  qalalar  qatarina  Siena,  Milan,  Venetsiya,  Genuya,  Piza  t.b. 

kiredi. 

XIII-a`sirden baslap Italiyanin` Arqa ha`m Orayliq wa`layatlarinda tovar-aqsha qatnasiqlardin` o`siwi, 

diyxanlardin`  turmisina ta`sir jasaydi. 1256j.  Italiyada  qabil etilgen  G`Beyish  aktiG`  menen  Bolon` jerinde 

krepost`noy huqiq biykar etilip, feodallar jerinde barshina menen ku`n ko`rip ju`rip, 400 diyxan azat etilgen. 

1289-jili  diyxanlardi jerlerge  bekitip  qoyatug`in  huqiq  Florentsiyada  biykarlanadi.  Krepostnoy  huqiq 

biykarlang`an  wa`layatlarda  diyxanlardin`  awhali  birden  jaqsilanbaydi.  Burin  feodal  jerlerinde  bekitilip 

qoyilg`an, sol jerdi islep berip, ku`n ko`rip ju`rgen diyxanlar azat bolip, jerden ayrilip, awir sha`rtler menen 

jallanip islewge ma`jbu`r boladi. 

XIII-a`sirdin`  aqirinda  awildan  jersizlenip,  jumis  taba  almag`an  diyxanlar  qala  xalqinin`  sanin 

ko`beytip,  o`nermentlerge  jallanip  isleydi.  Bir  bo`leki  diyxanlar,  qaladan  jumis  taba  almay,  ja`ne  feodallar 

jerine  qaytip  barip,  awir  sha`rtnamalar  menen  jerdi  aren`dag`a  alip  isleydi.  Sha`rtnama  menen  arendada 

islegen  diyxanlar,  sol  waqiti  tamam  bolmag`ang`a  shekem,  hesh  jaqqa  kete  almag`an,  eger  qaship  ketip 

uslansa, qatti jazalanatug`in bolg`an. 

XIII-XIV-a`sirlerde  awir-sotsial  ekonomikaliq  jag`daylar  Italiyada  tez-tez  naraziliqlardi  keltirip 

shig`arg`an.  Ko`terlisler  geyde  diniy  tu`rlerge  engen.  XIII-XIV-a`sirlerdegi  Italiyadag`i  ko`terliske 

qatnasiwshilar,  ko`p  bayliqqa  qarsi,  a`dillikti  talap  etken.  Ko`terlis  basshilari:  papa,  shirkew  basshilari, 

episkoplar, manarxler ba`ri o`ledi, onin` ornina G`Qudanin` min` jilliq awil patshalig`i boladiG` dep xaliqti 

isendirip, olardin` tez o`liwin ku`tip, o`ltiriwge ha`reket etken, o`liwin qudadan sorag`an. 

1459-jili diyxanlardin` ko`terlisi Kalaberinde kelip shig`adi, og`an 20-min`nan aslam adam qatnasadi. 

Ko`terlisshiler  Italiya  oshaq  basinan  alinatug`in  saliqti  biykarlawdi,  ten`likti  talap  etedi.  Biraq  ko`terlis 

korol` a`skerleri ta`repinen bastiriladi.  

XIV-a`sirde  Italiyanin`  Arqa  ha`m  Orayliq  oblastlarinda  kapitalistlik  qatnasiqlar  janlana  baslaydi. 

XIV-a`sirde  rabochiylar  isleytug`in  G`ManifakturaG`  ka`rxanasi  payda  boladi.  Kapitalistlik  o`ndiris 

qatnasiqlardin`  o`siwine  buring`i  u`lken  ha`m  kishi  tsex  sho`lkemleri  taralip,  ondag`i  o`mirinshe  sha`kirt 

bolip islep ju`rgen adamlar, u`lken o`ndiris ka`rxanalarinda jallanip isleydi.  

XIII-XIV-a`sirde  Italiya  toqimashiliq,  keme  sog`iwshiliq  o`ndirisi  ko`birek  rawajlanadi.  Bul  sanaat 

orinlarinda  az  haqi  menen  14-16  rabochiylar  jallanip  isleydi.  Kapitalistlik  o`ndiris  qatnasiqlardin`  o`siwi, 

rabochiylardi ka`sibine qaray saylap, tan`lap, olardin` sebebinen Italiyada jumissizliq ko`beyedi. O`ndiriste 

normani orinlamag`an, keshigip kelgenler jumistan quwiladi.  

1345-jili Florentsiyada ju`n tazalawshi rabochiylardin` Chuto Brandin basshilig`inda ko`terilisi boladi. 

Ko`terlisshiler  G`ChompG`  tuwisqanlig`i  degen  uyim  du`zip,  jallanip  isleytug`in  rabochiylardin`  aylig`in 

ko`beytiwdi,  rabochiylardin`  sotsialliq  turmis  jag`daylarin  jaqsilawdi  talap  etedi.  Brandin  feodallar 

ta`repinen uslanip, qamaqqa aling`anda, oni azat etiwdi tadap etedi. Biraq ko`terlis tez basilip, Chut Brandin 

o`ltiriledi. Xaliq narazilig`i Italiyada 1378-1382 jillari bolip o`tedi.  

Fridrix-I  Barboros  Italiyada  Lombardiya  liga  a`skerlerinen  jen`ilgennen  son`,  papanin`  abroyi  o`se 

basladi. Shirkew basshilari papa abroyin ko`teriw ushin Papa Innokentiy (1198-1216jj) Evropa imperatorlari 

korollarinan  joqari  turadi.  Korol`  imperatorlar  papag`a  bag`iniwi  kerek  degen  rawyat  shig`arip,  papanin` 

siyasatin quwatlaydi. 

XIII-XIV-a`sirlerde  Papag`a  Italiya  Baloni,  Ferrare,  Urbino,  Perudja  qalalari  qaraydi.  Biraq  papa 

basqarg`an rayonlarda feodalliq o`ndiris qatnasiqlari a`ste o`sedi. 

XIII-a`sirdin`  aqirinda  Batis  Evropa  ellerinde  payda  bolg`an  jas  feodalliq  ma`mleketler  papag`a 

bag`ing`isi kelmeydi. Papanin` abroyin tu`sire baslaydi.  

1309-jili  papa  rezidentsiyasi  Avin`onnan  Italiyag`a  ko`shiriledi.  1347-jili  Rim  qalasinda  Kola  di 

Rientso  basshiliqinda  ko`terilis  kelip  shig`adi.  Ko`terliske  qatnasqan  qala  xalqi,  o`nermentler,  sawdagerler 

qaladag`i  kapitolidi  aladi,  ondag`i  Senatorlar  qaship  ketedi.  Ko`terlisler  Rim  respublikasi  dep  ja`riyalaydi. 

Rimde  siyasiy  basqariw  qala  xalqinin`  qolina  o`tedi.  Papani  ma`mlekettin`  basqariw  islerine  aralasiwdan 

shetletedi.  Papa  bulardi  eretik  dep  ja`riyalap,  Kola  di  Rientso  Rim  senatorlarin  Rim  respublikasina  xizmet 

etiwge  shaqiradi.  Rim  respublikasi  xaliqtan  alinatug`in  saliqtin`  mug`darin  qisqartadi.  Jan`a  ten`ge 

shig`aradi, og`an G`Rim du`n`ya basi tuwisqan tribunantG` dep oyip jazdiradi. 

Italiyanin`  basqa  qalalari,  Rim  respublikasin  quwatlamaydi.  Rimdi  ko`re  bilmeydi.  1347-jili  Rim 

respublikasi jen`iliske ushirap, Italiyada eski feodalliq du`zim qayta ornaydi. Kola da Rientso qaship ketedi. 

Biraq 1354-jili ol Rimge qaytip kelip, xaliqtin` ja`rdemi menen siyasiy biylikti ja`ne aladi.  

 

38 

 

Rim  respublikasinin`  g`a`rezsizligin  saqlap  turiw  ushin  ol  ko`p  mug`darda  jallanba  a`sker  du`zedi. 

A`skerlerdi uslap turiw ushin ko`p qa`rejet kerek boladi. Al qa`rejetti xaliqtan o`ndirip aliwg`a tuwra keledi 

ha`m  saliqtin`  mug`darin  ko`beytedi.  Na`tiyjede  og`an  qarsi  xaliq  narazilig`i  payda  bolip,  Kola  di  Rientso 

uslanip o`ltiriledi. Ko`terlis jen`iledi. 

XIV-XV-a`sirlerde  Papa  wa`layatinda,  Qubla  Italiyada,  Sitsiliyada  ele  feodalliq  o`ndiris  qatnasiqlar 

saqlanip  tursa  da,  Arqa,  Orayliq  Italiyada  kapitalistlik  qatnasiqlar  o`se  baslaydi.  XIV-XV-a`sirlerde  Arqa, 

Orayliq  Italiyada  respublikaliq  basqariwdan  monarxiyaliq  basqariw  tu`rine  o`tedi.  Ma`mleketti  bunday 

basqariw  tu`rleri  tariyxta  tiranliq  basqariw  dep  ataladi.  Italiya  XV-a`sir  aqirina  shekem  bir  oraylasqan 

ma`mleketke  birikpegenlikten,  1494-jili  Italiyag`a  Frantsuz  koroli  Karl-8  atlanis  jasap,  Neapolitan 

korollig`ina  shekemgi  jerlerdi  basip  aladi.  Na`tiyjede  Evropa  ma`mleketlerine  qarag`anda  Italiya  siyasiy 

sotsial-ekonomikaliq jaqtan to`menlep ketedi. Siyasiy jaqtan bo`lsheklene baslaydi. Tek, XVI-a`sirde g`ana 

Italiyada siyasiy ha`m ekonomikaliq jaqtan o`siw baslanadi.  

Qadag`alaw sorawlari: 

1. XI-XV a`sirlerde Italiyanin` siyasiy jag`dayi. 

2. Italiyanin` siyasiy jaqtan oraylasbaw sebepleri. 

3. Italiya qalalari, o`nermentshilik, sawda. 

4. Italiyada kapitalistlik o`ndiris qatnasiqlarinin` o`siwi. 

5. Rim papasi-Italiya qatnasiqlari.