Pedagogikaliq instituti

XI-XV-a`sirlerde Ispaniya ha`m Portugaliya. 

JOBASI: 

1. Ispaniyani arablardin` jawlap aliwi. 

2. Ispaniyada rekonistlik ha`reketler. 

3. Portugaliya ha`m kortestler. 

4. Kastiliya menen Aragonnin` birigiwi. 

Tayanish tu`sinigi. 

Èñïàíèÿäà  àðàáëàð.  Ïèðåíèé  ÿðûì  àòà7ûíäà  Êîðäîâà  õàëèôàòû  81ì  Õðèñòèàí 

ì1ìëåêåòëåðè.  Ðåêîíèñòà  îíû4  òèéêàð2û  ýòàïëàðû.  Ðåêîíèñòåäå  äèéõàíëàð,  3àëàëàð, 

ðûöàðëàðäû4  ðîëè.  Äèíèé-ðûöàðü  îðäåíëåðè.  Ðåêîííèñòëåðäè4  æå4èñè.  Ïèðåíåé 

êîðîëëû3ëàðû. 

Aragon, Katolina, Portugaliyanin` tariyxiy rawajlaniw o`zgeshelikleri. Kastiliyanin` Aragon menen birlesiwi 

ha`m  Ispan  korollig`inin`  payda  boliwi.  XV-a`sirde  diyxanlar  urisi.  Ispaniyada  katolik  shirkew.  Inkvizatsiya. 

Grenadtin` azat etiliwi XV-a`sirde Ispaniya onin` o`siwi. Ma`deniyati. 

A`debiyatlar: 

Orta a`sirler tariyxi. 2-kitap. M. 1991. 

Korsunskiy A.R. Istoriya Ispanii v IX-XIII vv. M. 1976g. 

Istoriya Ispanii. T. v M. 1957g. 

Kirass M.B. Rekonkista i Kolonizatsiya v istorii kasti`skogo krest`yanstva, M., 1962g. 

Istoriya srednix vekov Pod red.  

Udal`tsova Z.V. i Karpova S. M., 1991. T.1. 

 

VIII-a`sirdin` basinda arablar Pireney yarim atawin basip alip, Kordova A`miratin du`zedi. X-a`sirden 

baslap, ol Xalifat dep ataladi. Bas qalasi Kordova bolg`an Xalifatta X-a`sirde 500 adam jasaydi. Na`tiyjede 

Pirenat  yarim  atawinin`  ko`pshilik  jeri  arablar  ha`m  arqa  Afrikadan  kelgen  barbar  (mavr)  lerdin`  qolina 

o`tedi. 

Arablar Ispaniyadag`i Vesgot, Ispan-Rim aristokretleri, kotolik shirkew iyelerinin` jerlerin bo`lip alip, 

qullar ha`m kolonlardin` ku`shinen paydalanadi. 

Arablardan  qoriqqan  ko`pshilik  Vestgot  aristokratlari  Asturiyanin`  tawli  rayonlarina  qaship  ketedi. 

Arablar jergilikli xaliqqa Islam dinin zorlap qabil ettiredi. Xristianlardi quwdalaydi. Bunday siyasat jergilikli 

xaliqlardin` narazilig`in keltirip shig`aradi.  

Pirenet  yarim  atawina  kelip  ornalasqan  arablar  shig`is  eller  menen  ekonomikaliq,  ma`deniy  sawda 

baylanista  boladi.  Arablar  awil  xojaliq  eginlerinen  shali,  qant  la`blebisi,  finiki  pali,  masin,  anar,  tut 

ag`ashlarin a`kelip, ispanlardi tanistiradi. 

Arablar  tusinda  Ispaniyada  suwg`ariw  tarawlari  ken`eyip,  diyxanshiliktin`  o`nimi  o`sedi. 

Ju`zimgershilik  ken`  rawajlanadi.  Juzimnen  ko`plep  vino  islew  jolg`a  qoyiladi.  Mal  sharwashiliqta  iri  qara 

mallar, qoy, eshki, jilqi asraydi. 

Orta a`sirde Ispaniya qalalarinin` sani o`sedi, X-a`sir basinda qalalardin` sani 100 ge jetedi. 

Ispaniya  qalalari  ten`iz  arqali  suw  jollari  menen  Afrika,  Aziya,  Vizantiya  elleri  menen  baylanis 

jasaydi.  Ispaniya  sawdagerleri  o`z  tovarlarin  Indiya,  Orayliq  Aziya  ellerine  jetkeredi.  Ispaniya,  Frantsiya, 

Angliya, Germaniya elleri menen de sawda baylanisi boladi. 

Ispaniyadan shet ellerge awil-xojaliq o`nimlerin, taw ka`nlerin, o`nerment buyimlardi shig`aradi. Shet 

ellerge  qullardi  aparip  satadi.  Shet  ellerden  qimbat  kiyimler,  bezeniw  zatlari,  qural-jaraqlar  a`kelinedi.  XI-

XV-a`sirlerde  Ispaniyada  ma`deniyat  ilim  o`sedi.  XI-XV-a`sirlerde  Kardovada  u`lken  bay  kitapxana  ha`m 

Universitet  isleydi.  Universitette  shipakerler,  matematika,  geografiya,  ilimleri  oqitiladi.  Orta  a`sirlerdegi 

belgili  filosof  Ibn-Roneda  (Averroesa)  ha`m  ilimpaz  Maymonida  Ispaniyadan  shig`adi.  Ispaniya, 

 

39 

 

Maverannaxr  menen  baylanista  boladi.  Bug`an  misal  Temur  sarayina  Ispaniya  elshisi  Klavixonnin`  keliwi 

ha`m Temur haqqinda jazip qaldiriwi misal boladi. 

Orta  a`sirdde  Ispaniyada  ko`rkem-o`ner,  a`debiyat,  a`sirese  poeziya  rawajlanadi.  Evropadan  kelgen 

ko`p  g`ana  adamlar  Ispaniyadag`i  Kardova  universitetinde,  Sevil`ya,  Malaga,  Grinad  qalalarinin`  oqiw 

orinlarinda oqip bilim aladi. 

Evropa  ma`mleketleri  Kardova  xalifati  arqali  arab-parsi  ilimpazlarinin`  miynetleri  menen  tanisadi. 

A`sirese,  Evropa  ellerine  matematika,  astronomiya,  geografiya,  fizika,  ximiya,  shipakerlik,  anatomiya, 

zoologiya, filosofiya ilim jan`aliqlari taraladi. IX-XI-a`sirlerde Ispaniyada Meshit ha`m kristian shirkewleri 

salinadi.  XIII-XV-a`sirlerde  arxitekturaliq  qurilis  o`sedi.  Ma`selen,  Grinad  qalasinda  Al`gambra  sarayi, 

Sevil`de Al`kasar saraylari quriladi. 

Rekonistikaliq  ha`reketler:  VIII-a`sirde  Pireney  yarim  atawinin`  arqa  ta`repinde,  g`a`rezsiz  jasag`an 

Asturiya, Galisiya, Baskoniya wa`layatlarinda Ispaniya jerlerin arablardan azat etiw ushin gu`res baslanadi. 

Buni Ispaniya tariyxinda Rekonista dep ataydi. Ken` ma`nisinde, Rekonista so`zi Ispan xalqinin` arablarg`a 

qarsi 8 a`sir dawaminda, yag`iniy VIII-a`sirden XV-a`sir ortasinda arablardin` Ispaniyadag`i son`g`i jeri dep 

esaplang`an Grinadan` azat etkenge shekem uzaq dawam etken azatliq gu`resi Rekonista dap ataladi. 

Rekonistler 718-jili Kovodong qalasi janindag`i sawashta, Peloy basshilig`inda arab a`skerlerine soqqi 

beredi.  X-a`sir  basinda  Asturiya  o`zinin`  shegaralarin  Batisqa  qaray  ken`eytedi.  Leon  qalasin  orayg`a 

aylandiradi.  Bunnan  keyin  Asturiya,  Leon  korollig`i  dep  ataladi.  X-a`sir  ortasinda  Leon  aymag`inan 

Kastiliya  bo`linip,  1037-jili  Kastiliya  korollig`i  dep  ataladi.  XI-a`sirdin`  ekinshi  yariminda  Kastiliya  Taxo 

da`r`ya  boylarin  o`zine  qaratadi.  1085-jili  Kastiliya  koroli  Al  Fans  VI-vestgot  korollig`inin  buring`i  bas 

qalasi Toledoni o`zine qaratadi. Bul jerler Jan`a Kastiliya dep ataladi. VIII-a`sirdin` aqirinan baslap franklar 

Nireney  yarim  atawinin`  arqa-shig`is  jerlerin  qaratadi.  Usi  waqittan  baslap  bas  qalasi  Barselon  bolg`an 

Ispaniya markasi du`ziledi.  

XI-a`sirde  Pireney  yarim  atawinin`  arqa  shig`isinda  Navarra  korollig`i  du`ziledi.  XI-a`sirde  Aragon 

graflig`i payda boladi. 1137-jili Aragon Ispaniya markasina qosiladi ha`m olar Kataloniya yamasa Barselon 

graflig`i  dep  atala  baslaydi.  Ispaniya  oraylasqan  ma`mleket  bolmasada,  Ispaniyanin`  arqa  rayonindag`i 

xaliqlar birlesip azatliq ushin gu`res alip baradi.  

Ispanyadag`i Rekonistlik ha`reketler XII-XIII a`sirlerde ja`nede ku`sheyedi. 1085-jili Ispaniyanin` en` 

u`lken  qalasi  Toleda  azat  etiledi.  Arablar  o`zlerinin`  jag`dayin  jaqsilaw  ushin  arqa  afrikadag`i  berber 

mavrlardi ja`rdemge shaqiradi. 1212-jili Kastiliya, Aragon, Portugaliya, Naverr korolliq-grafliqlari birlesip, 

Las-Naves de Tolos qalasi janinda Movrlardi jen`edi. 1236-jili Kordova, 1248-jili Sivil`ya azat etiledi. 1229-

1235jj.  Aragon  korollig`i  Balear  atawin,  1238-jili  Valensiya  qalasin  iyeleydi.  1262-jili  Kastil`ler  Kadis 

qalasin  azat  etip,  o`z  aymag`in  Atlantik  okeani  jag`alarina  shekem  ken`eytedi.  1262-jildan  keyin  arab-

mavrlar qolinda Grinad qalasi ha`m Grinad a`mirati saqlanip qaladi. Bul jerler de 1492-jili azat etiledi. Solay 

etip, XV-a`sir aqirinda Ispan jerleri arablardan birotala azat boladi. 

Ispaniyadag`i  Rekonistlik  ha`reketke  ispan  xalqinin`  ba`ri  qatnasadi.  Biraq  bul  uzaq  dawam  etken 

gu`resten  keyin,  xaliqtin`  azatliq  ushin  qaharmanliq  gu`resi  haqqinda  ko`p  a`debiyat  kitaplar  shig`adi. 

Solardan  Side  poemasi  boladi.  Poemada  o`z  eli  ushin  qaharmanlarsha  gu`resken  Kastil  dvoryan-ritsari 

maqtanish penen so`z etiledi. 

IX-a`sirde Ispan birliginen (markasinan) Navarra keyin ala Kataloniya ha`m Aragon bo`linedi. 1137-

jili Kataloniya ha`m Aragon birigip, bir Aragon korollig`in payda etedi.  

1095-jili  Pireney  yarim  atawinin`  batisinda  Portugaliya  graflig`i  du`ziledi,  bul  grafliq  XII-a`sirde 

korolliqqa  aylanadi.  1095-jili  Portugaliya  bas  qalasi  Duero  da`r`ya  boyindag`i  oporta  bolip  keyin  1147-jili 

bas qala Lissabon boladi. 

XII-a`sirde Pireney yarim atawinda arablar 20 g`a jaqin a`mirabqa bo`linip, o`z-o`zi siyasiy u`stemlik 

ushin gu`res alip baradi. Pireney yarim atawi xaliqlari usinda siyasiy jag`daydan paydalanip, arablarg`a soqqi 

beredi. 

KASTILIYa 

Ispaniya  tilinde  Kastiliya  qalalar  eli  degen  ma`niste.  Kastiliya  Pireney  yarim  atawinin`  3/5  bo`legin 

quraydi.  Kastiliyada  arablarg`a  qarsi  gu`reske  qatnasqan,  ju`da`  urispaz  dvoryanlar  ko`p  boladi.  Bul 

dvoryanlar korol siyasatin quwatlap, is alip baradi. 

Rekonistlik  ha`reketi  da`wirinde  kotolik  shirkew  basshilari  ko`p  jerlerge  iye  bolip,  bayip  ketedi. 

Azatliq  urista  qatnasip,  azap  shekken  puxaralar  o`nermentlerdin`  sotsial  jag`dayi  jaqsi  bolmaydi.  Biraq 

diyxanlarg`a  Kostiliya  dvoryanlari  azatliq  bere  baslaydi.  Kastiliya  diyxanlari  o`z-ara  qa`wimlerge  birigip 

jumis  qiladi.  Olar  Begetriyalar,  yag`iniy  erikli  qa`wimler  dep  ataladi.  Qa`wim  ag`zalari  o`z  basshilarin 

saylap  qoyatug`in  huqiqqa iye  boladi. Kastiliyanin`  tawli  rayonlarinda  mal  asirawshiliq, ju`nli,  go`shli  qoy 

asirawshiliq  o`sedi.  Kastiliya  qoylarinin`  ju`nlerin  Italiya,  Frantsiya  bazarlarinda  shig`ariladi.  Kostiliya 

dvoryanlar tawdag`i jaylawlarda ko`p mallarg`a iye boladi. 

ARAGON: Aragon korollig`i XII-XIII-a`sirlerde Pireney yarim atawinin` azg`antay aymag`in iyelep, 

kotoloniya  ha`m  Valens  jerleri  esabinan  du`ziledi.  Eger  Kastiliya  qurg`aqtag`i  ma`mleket  bolsa,  Aragon 

ten`iz  ma`mleketi  bolg`an.  Biraq  Aragon  Kastilyag`a  qarag`anda  o`nermenti  az,  sawdasi  to`men  o`sken  el 

bolg`an. Eldin` siyasiy basqariw isleri Aragon dvoryanlarinin` qolinda bolg`an. Diyxanlar jerlerge bekitilip, 

awir  jag`dayda  jasag`an.  Aragon  dvoryanlari  o`z  diyxanlarina  o`lim  jazasin  beriwge  huqiqi  bolg`an.  eger 

diyxannin`  balasi  bolmasa,  yamasa jas  bolsa,  diyxannin`  mal-mu`lki  sen`erdin`  menshigine  o`tken.  Aragon 

feodallari o`z-ara kelisimler du`zip, korol`di alip taslap, qayta saylap qoyiwg`a huqiqi bolg`an. XIII-a`sirde 

 

40 

 

Aragong`a Balear atawlari, 1302-jili Sitsiliya, 1324-jili Sardiniya ha`m 1442-jili Neopolitan jerleri qosiliwi 

na`tiyjesinde, Aragon u`lken ten`iz ma`mleketke aylang`an. 

Portugaliya Pireney yarim atawindag`i u`shinshi korolliq Portugaliya esaplanadi. Portugaliya siyasiy-

ekonomikaliq  jaqtan  o`siwi  Kastiliyag`a  bir  qansha  jaqin  boladi.  Sebebi,  Portugaliya  jeri  uzaq  waqit 

da`wirinde  Kastilyag`a  qarag`an.  XII-a`sirdin`  ortasinda  Portugaliya  Koroli  Leona  Kastilyadan  bo`linip 

shig`ip, papag`a g`a`rezli bolip turg`an. 

Portugaliyanin` siyasiy turmisinda shirkew u`lken orindi iyelegen. Portugaliyada payda bolg`an diniy-

ritsar ordenler, rekonistlik ha`reketke qatnasip, ko`p jerge, malg`a iye bolip bayig`an. 

XIII-a`sirde Portugaliya qalalari, Angliya, Frantsiya ha`m Jer Orta ten`iz wa`layatlari arasindag`i suw 

jollarinda  jaylasqanlig`i  sebepli,  bir  qansha  o`sedi.  XIII-a`sirde  Evropadag`i  en`  u`lken  sawda  ha`m 

ma`deniy orayi Lissabon qalasi boladi. 

XIV-a`sirde Portugaliyanin` Qubla rayonlarinda Mavr ha`m arablar tez-tez shabul jasap turadi. Sirtqi 

dushpanlarg`a  qarsi  gu`resiw  ushin  Portugaliya  a`skeriy  korabl`ler  sog`iwg`a  ma`jbu`r  boladi.  Ko`p  suw 

a`skeriy  keme  korabiline  iye  bolg`an  ten`iz  ma`mleketi,  Portugaliya  Evropadag`i  koloniyasi  ko`p 

imperiyag`a aylanadi.  

 

Korol` hu`kimeti ha`m Kortestler. 

Pireney  yarim  atawindag`i  korolliq  ma`mleketlerde  korol`din`  siyasiy  huqiqlari  kortestler  ta`repinen 

sheklenip qoyiladi. 

Kartes  XII-a`sirde  payda  bolip,  ol  o`nerment,  ruwxaniy,  dvorin  wa`killerinen  turg`an  sotsialliq 

toparlar.  Bular  o`zleri  jiynalislar  o`tkerip  turg`an.  Kastil  Kartesi  3  palatadan:  ruwxaniy,  dvoryan,  qala 

wa`killerinen turg`an. XV-a`sirge shekem qala ha`m awil wa`killeri birigip ma`jilisler o`tkerip turg`an.  

Aragon  ko`terlisleri  mayda-orta  dvoryanlar,  iri  jer  iyeleri  wa`killerinen  turg`an.  Aragon  Kortesi  4 

palatadan joqari ag`su`yekler, kishi ha`m orta dvoryanlar, ruwxaniylar ha`m qala wa`killerinen turip is alip 

barg`an. 

Kertesler  korol  huqiqin  sheklew  menen  birge,  saliq  mug`darin  qarap  belgilegen,  siyasiy  tartis 

ma`selelerin sheshken. 

XIV-XV-a`sirlerde  Aragong`a  qarag`anda  Katoloniyada  korollar  qalalar  sani  ko`birek  boladi. 

Evropada aqsha-tovar qatnastin` o`siwi menen diyxanlar qala bazarlari menen baylanista boladi. Biraq awil 

diyxanlari jersizlenip qala xalqinin` sanin ko`beytedi. Diyxanlar awildan qaship Barselon t.b. qalalarg`a kelip 

jumis  izlep  ju`redi.  Kotoloniyada  diyxanlar  o`z  uyimlarin  du`zip,  azatliq.  Jer  ushin  gu`res  alip  baradi. 

Diyxanlar  ko`terlisi  Kotoloniyada  1462-1472-jillari  bolip  o`tedi.  Ko`terlisshiler  jerge  iye  boliw,  adamdi 

satiw da`stu`rin biykarlawdi talap etedi. Verntal`yat basshiliq etken Kostolondag`i diyxanlar ko`terlisi u`lken 

ku`shke  aylanadi.  Bul  gu`resten,  Kotoloniya  feodallarinin`  dushpani  Aragon  korol`i  Xuan-2  paydalanadi. 

Xuan  2,  Verntal`yat  penen  kelisim  du`zip,  ja`rdem  beremen,  diyxanlardin`  turmisin  jaqsilayman  dep  so` 

bergen. 

Na`tiyjede Xuan 2, Verntal`ya ja`rdemi menen Kotoloniyada o`z hu`kimin ju`rgizedi. Al, Verntal`tiri 

jer  iyesine  aylanip,  vikont  degen  ataq  aladi.  Biraq  ko`p  uzamay  Xuan  2  bergen  jen`illiklerdi  Kortes 

ta`repinen biykarlanadi.  1434-jili xaliq ko`terlisi qaytadan baslanadi. Bul sapari ko`terliske Pedro Xuan Sala 

basshiliq  etedi.  Biraq  korol`  a`skerleri  Salani  uslap  o`ltiredi.  Sog`an  qaramastan  ko`terlis  dawam  etedi.  

1486-jili  ko`terlistan  qa`wipsingen  hu`kimet  diyxanlarg`a  erkinlik  beredi.  Solay  etip,    XV-a`sirdegi 

Ispaniyadag`i diyxanlar azda bolsa jen`iske erisedi. 

Kastiliyanin` Aragon menen birlesiwi. 

XIV-XV  a`sirlerde  shirkewge,  qala  ha`m  kishi  dvoryanlag`a  su`yenip,  sawdadan  ko`p  bayliqqa  iye 

bolg`an  Aragon  ha`m  Kastiliya  korollari  el  ishindegi iri  feodallardin`  huqiqin  shekleydi.  XV-a`sir  aqirinda 

feodallarg`a  ten`ge  basip  shig`ariwina,  uris  ashiwina  shek  qoyadi.  Olardin`  ko`p  artiq  jerlerin  tartip  aladi. 

1479-jil Aragon ha`m Kastiliya bir ma`mleketke du`ziledi. Olar bul dinatsiyaliq nikah menen tastiyiqlaydi. 

Yag`iniy  Malika  Izabella  Kastilskaya  Aragon  shahzadasi  Firdinandqa  ku`yewge  shig`adi.  Na`tiyjede 

Ispaniyada  koroldin`  huqiqi  orni  huqiqi  kuise  baslari  korollar  o`zlerinin`  siyasiy  ekonomikasin jag`daydin` 

jaqsilap alip, arabdi waqtinan birge saqlanip kelgen Grinad a`miratina turmis jasap, 1492-jili oni jen`ip aladi. 

Solay etip, Pinerey yarim atawindag`i Portrntsiya dan`qa basqa jerlerdin` ba`ri Ispaniyag`a o`tedi. Ferdinand 

ha`m Izobello tusinda Ispaniyada absolitets Monorxiya du`zim ornatiladi. 

Qadag`alaw sorawlari. 

1. Pireniya yarim atawinin` geografiyaliq orni ha`m korolliqlar 

2. Arablardin` basip aliwi. 

3. Rekonkist ha`rekettin` baslaniwi. 

4. Rekonkist ha`reket juwmag`i. 

5. Kastiliya ha`m Aragon korolliqlari. 

 

TEMA: XI-XV a`sirlerde Skandinoviya ma`mleketleri. 

 

JOBASI: 

1. XI-XV-a`sirlerde Skandinaviya ellerinin` siyasiy jag`dayi. 

2. XII-XIII-a`sirlerde Norvegiya, Shvetsiya, Daniya. 

3. Kal`mar upiyasi. 

 

41 

 

Tayanish tu`sinigi. 

Skandinaviya  mmleketlerinde  feodalliq  qatnasiqlardin`  qa`liplesiwi.  Ruwshiliqtin`  idirawi, 

klasslardin`  payda  boliwi.  Skandinaviyada  Xristian  dinin  qabil  etiwi.  Daniya,  Shvetsiya  ha`m  Norvegiya 

korolliqlarinin`  payda  boliwi.  Diyxanlar  ha`reketi.  Skandinaviya  ma`mleketlerinin`  siyasiy  du`zimi. 

Norvegiyada  erkin  diyxanlar.  Orta  a`sir  qalalari.  XIV-a`sirde  Norvegiya,  Daniya,  Shvetsiya  feodalliq 

ma`mleketler. Kal`mir uniyasi ha`m Norvegiya Shvetsiya, Daniya, Shvetsiyanin` g`a`rezsizlik ushin gu`resi. 

1434-jili diyxanlar ha`reketi. Ma`deniyat. Sawda. 

A`debiyatlar. 

Orta a`sirler tariyxi T-I. M, 1991. 

Kan A.S. Skandinoviya ellerinin` tariyxi. M, 1971. 

Istoriya srednix vekov pod red. Bragina L.M. M., 1991. 

 

Skandinoviya  Daniya,  Shvetsiya  ha`m  Norvegiya  ellerinen  turiwi  bul  ellerdin`  gegratsiyaliq 

jag`daylarina baylanisli feodalliq qatnasiqlar XII-XIII a`sirlerde qa`liplesip o`sedi. Feodalliq qatnasiqlardin` 

o`siwine shekem, bul ellerdi erikli diyxanlar qa`wimlerge bo`linip jasag`an. Jer, suw, jaylaw tag`i basqalar 

qa`wimlerdin` menshigi dep esaplang`an. Skandinaviyada hawa rayi suwiq jeri tawli tog`ayli el bolg`annan 

son`  diyxanshiliq  kemirek  rawajlang`an.  Xaliqtin`  basli  tarawlari  mal  asirawshiliq,  baliqshiliq,  an`shiliq 

bolg`an. Ten`iz da`r`ya jag`asindag`i qalada keme, korabl` sog`iw, o`ndiris ka`rxanalari rawajlang`an.  

Skandinaviya  ellerinde  o`zin-o`zi  basqariw  orinlari  tu`ngi  xaliq jiynalislari  bond  dep  atalg`an.  Iri jer 

iyeleri o`z jerlerinde jazalang`an diyxanlardi yamasa urista qolg`a tu`sken bendelerdi bekitip Skandinoviya 

ellerinde  siyasiy  jaqtan  bul  ma`mleketke  birigiw  VIII  a`sirden  baslanadi.  950-986  jillari  Daniyani  Korol` 

Xaryaliya Sinezubiy basqaradi. 

1016-1028 jili Norvegiya Karol` olardi Xaraledssin qaytis bolg`annan son` Leonits Karol` Kunt (1018-

1035 j) Norvegiya ha`m Angliyani Daniyag`a qosip aladi.  

Kunt  o`lgennen  son`  Norvegiya  ha`m  Angliya  o`z  g`a`rezsizligine  erisedi.  Skandinaviya  Karoli 

Xaraleds  ishki  ha`m  sirtqi  siyasiy  Xristiyan  shirkew  basshilari  menen  kelisip  alip  olardi  1103  jili 

Skandinaviya  elleri  boyinsha  Lund  qalasindag`i  uliwma  bir  arxietani  du`zedi.  Na`tiyjede  Korol`din` 

quwatlawi menen shirkewler ko`p jerge ha`m huqiqqa iye boladi. Korol`din` o`zi u`lken jer iyesine aylanadi.  

Skandinoviyadag`i  ma`mleketleri  ishinde  feodalliq  qatnasiqlardin`  a`ste  o`sken  el  Norvegiya  boladi. 

Taw  tog`aylar  menen  qorshalg`an  Norvegiyada  egislikke  jaramli  jerleri  az  boladi.  Olarg`a  iri  jer  iyeleri 

iyelep  egip,  onda  diyxanlardi  qulday  jumsag`an.  Feodalliq  qatnasiqlardin`  o`siwi  menen  jersizlengen 

diyxanlardin` sani ko`beyiwi olardin` narazilig`i kelip shig`adi.  

1174-jili  Sverrir  basshilig`indag`i  berkinbeker  yag`iniy  berezadem  qala  qa`wimlerdin`  ko`terlisi 

boladi. Na`tiyjede puxaralardin` qollawi menen Sverrir sa`sleket basina keledi. (1184-1209j). Biraq Sverrir 

iri jer iyelep quwatlan siyasiy ju`rgiziwler ha`m shirkewlerdin` huqiqlig`in shekleydi. Bug`an narazi bolg`an 

papa  Sverrir  dinsiz  dep  shirkewden  bo`linedi.  Sverrir  o`z  na`tiyjesine  papanin`  tayarlag`an  epislewtug`in 

Norvegiyani quwip jiberedi. XIII a`sir basinda jersizlenip diyxanlar Koroldin` zulimina ha`m iri feodallarg`a 

qarsi  narazilig`i  dawam  etedi.  Xaliq  narazilig`i  Sverrir  qaytis  bolg`annan  keyinde  dawam  etedi.  Bunnan 

qa`wipsingen iri jer iyeleri Korol` do`geregine ja`mlenip, naraziliqti basadi. 

 XIII  a`sir  ortasinda,  Mangus  nizam  shig`ariwshi  tusinda  Narvegiyada  Korol`  hu`kimetine 

bekkemlenedi. 

qwur-æûëû Ìàíãóñ Íîðâåãèÿäàí 8ó3û3ëàð òîïëàíûï øû2àðàäû. Îíäà äèéõàíëàðäû4 ñèÿñèé 

èñëåðãå 

3àòíàñû7ûí 

øåêëåéäè, 

îëàðäû4 

æåð 

èéåëåðèíå 

øèðêå7ãå 

3àòíàñû7ûí 

21ðåçñèçëèãèí òàñòûé3ëàéäû.  

ShVETsIYa:    XIII-XV-a`sirlerde  Shvetsiyada  feodalizm  qatnasiqlardin`  o`siwi  menen  feodal  ha`m 

diyxan  klasslari  qa`liplesedi.    1284-jili  Shvetsiyada  iri  jer  iyeleri  ha`m  shirkew  episkoplardin`  jiynalisinda 

(Xovdagta)  Karol`di  saylap  qoyiwi  eldin`  siyasiy  biyligi  feodal-aristokratlar  qolinda  bolatug`inin 

tastiyiqlaydi.  

1131-jili  Shvetsiya  feodal  aristokratlari  Karol`di  alip  taslap  onin`  ornina  Norvegiyag`a  jas  Mangus 

Eriksandi  Karol`  dep  dag`azalaydi.  Solay  etip  birinshi  Shvetsiya  Norvegiya  Karollig`i  1319-1363  jillari 

o`mir  su`redi.  1363-jili  Shved  feodallari  Mangus  jaqpag`an  son`  onin`  ornina  nemets  gertsogi  Al`brkt 

Maklenburgti Karol` dep ataydi. Al`brekt penen birge Shvetsiyag`a ko`pg`ana nemets feodallari kelip, ko`p 

g`ana  jerlerge  iye  boladi.  Bug`an  narazi  bolg`an  Shvetsiya  xalqi,  Daniya  ma`mleketinin`  ja`rdemi  menen 

Al`brektti  orninan  tu`siredi.  Biraq  1397-jili  kelisim  boyinsha  Shvetsiya  Daniyag`a  g`a`rezli  bolip  qaladi. 

Shvetsiyanin`  XV-XVI-a`sirlerdegi  siyasiy  tariyxi  Daniyadan  g`a`rezsizligi  ushin  gu`res  tariyxi  bolip 

esaplanadi. Shvetsiya tek XVI-a`sir basinda g`ana Daniyag`a g`a`rezsiz elge aylanadi. 

DANIYa:  Skandinoviya  elleri  ishinde,  feodalliq  qatnasiqlar  tez  ha`m  ko`birek  o`sken  ma`mleket 

Daniya  boladi.  1157-1182  jillari  Daniyag`a  Karol`  Val`demor  sirtqi  ha`m  ishki  siyasatin  shirkewge, 

ruwxaniy  basshilarina  su`yenip  alip  baradi.  Ruwxaniylar  Karoldan  Immunitet  huqiq  alip  ko`p  jerlerge  iye 

boladi.  XII-a`sirdin`  II-yariminda  Daniya  Karol`i  sol  da`wirine  sa`ykes  ritsarliq  armiya  du`zedi  ha`m 

a`skerlerin jaqsilap qurallandiradi. A`skerlikte xizmet qilg`ani ushin adamlar awir saliqlardan azat boladi.  

1250-jili  egislik  jerlerden  ha`r  bir  paznadan  alinatug`in  awir  saliqqa  shidamay  Karol`  Erak  IV  qarsi 

xaliq  narazilig`i  boladi.  Karol`di  xaliq  aqsha  plug  G`aqshapazinaG`  dep  ataydi.  XII-XIII  a`sirlerde  Daniya 

Karoli  quwatli  armiyag`a  iye  bolip  Baltik  boylap  slavyanlardi  Germaniyanin`  arqa  wa`layatlarin  basip 

 

42 

 

aliwg`a  tayarlanadi.  Karol`  Vladimir  II  (1202-1241)  tusinda  Germaniyanin`  Gol`netin,  Gamburg  jerleri 

Daniyag`a  qaradi.  1227-jili  bul  jerler  azat  etiledi.  1367-1370  jillari  Daniya  Karol`i  Germaniyanin`  Gazna 

knyazligi menen uris alip baradi. Bul urisqa Daniya jen`ilip, 1370-jili Shtral`zund kelisimi du`zilip, kelisim 

boyinsha  Baltik  ten`izi  boylarinda  Gaznya  sawdagerleri  erkin  ju`rip  sawda  etetug`in  boladi  ha`m  Daniya 

Karol`i Gaznya knyazlarinin` kelisimisiz Karol` tajisin kiye almaydi.  

KAL`MAR  uniyasi:  Etikaliq,  ekonomikaliq  ma`deniy  jaqtan  o`z-ara  jag`in  Skandinoviya 

ma`mleketleri  siyasiy  awqam  du`zip  tariyx  t.b.  Kal`mar  uniyasi  dep  ataladi,  geyde  bul  kelisim  Daniyaliq 

na`sillik uniyag`a dep te ataladi. 

Daniya Karol`i Vladimor IV tin` qizi, Norvegiya Karol`i Gakon VI nin` hayali Margarita, 1375-jili o`z 

uli  Olafti  Daniya  taxtina  otirg`iziwg`a  ha`reket  etedi.  Norvegiya  Karol`i  Gakon  VI  qaytis  bolg`an  son` 

Norvegiya  Karolligi  Olafqa  o`tedi.  1387-jili  Olaf  o`lgennen  keyin,  Margaritanin`  o`zi  Daniyag`a  ha`m 

Norvegiyag`a  Karoleva  boladi.  1389-jili  Shvetsiya  feodallarinin`  kelisimi  menen  Margarita  Shvetsiyani 

basqaradi.  1389-jili  u`sh  Skandinaviya  feodallarinin`  quwatlawi  menen  Shvetsiyanin`  Kal`mar  qalasinda 

ma`jilis o`tkeriledi. Sol a`njumanda Margaritanin` nabirasi Erik Pomeranskiy Daniya, Shvetsiya, Norvegiya 

Karol`i dep dag`azalaydi. Kal`mer Unyasi boyinsha u`sh ma`mlekettin` basinda bir karol` otiriw kerek degen 

kelisimge  keledi.  Uris  bolsa,  bul  ma`mleketler  bir-birine  ja`rdem  beredi.  Biraq  bul  Kal`mer  Un`yasi  bul 

ma`mleketlerdin`  ekonomikaliq  jaqtan  o`siwin  teren`lestire  almadi.  Jaqsi  o`sken,  eller  ishinde  ko`zge 

ko`ringen  Daniya  boldi.  Tek  Un`ya  Karol`din`  abroyin  ko`terip  iri  jer  iyeleri  ja`ne  de  bayiwg`a  jag`day 

tuwg`izdi.  

Puxara  xaliqtin`  basim  ko`pshiligi  awil  elatlarda  turip,  feodal  jerlerinde  islep,  ku`n  ko`riwin  dawam 

etti. XIII-XIV a`sirlerde Shvetsiya, Norvegiyada xaliqtin` bir bo`legi taw ka`nlerin o`ndirip, awir jumislarda 

isleydi.  Evropada  mis  ha`m  temirge  bay  skandinaviya  jerleri  edi.  Jer  asti  bayliqlardi  o`ndirip  aliwshi 

ka`rxana basshilari nemets ha`m datchanlar boldi. Awir jumis, kem haqi to`lewshilik 1434-jili temir, mis, jez 

o`ndiriwshi  ka`rxanalarda ko`terlisti  keltirip shig`aradi.  Ko`terlisti  Engel`berkt  Engel`berketsson  basqaradi. 

Ko`terlisshiler saliqti qisqartiw, jumisti jen`illetiw, haqini ko`beytiwdi talap etedi. Biraq ko`terilis bastirilip, 

1436-jili Engel`berkt o`ltiriledi. 

Ko`terlis ta`siri Shvetsiya, Finlandiya, Daniya Ellerine tiydi. 1436-jili ko`terlis Osloda, 1441-jili Arqa 

Finlandiyada  bolip  o`tti.  Ko`terlisten  qoriqqan  Daniya  karoli  Erik  qashiwg`a  ma`jbu`r  boldi.  Ko`terlis 

jen`ilse de el basshilarin aylandira baslaydi.  

Tekseriw sorawlari. 

1. Arqa Evropa ellerine qaysi ma`mleketler kiredi. 

2. Tabig`iy sharayatlari qanday. 

3. Xaliqlardin` sotsialliq turmisi. 

4. Skandinaviya eller qalalari, sawda baylanislari. 

5. Ma`deniyati.