Pirus L. avlodiga mansub turlar va ularning morfologik tuzilishi bilan tanishish Nok

2-amaliy mashg’ulot. Nok (Pirus L.) avlodiga mansub turlar va ularning morfologik tuzilishi bilan tanishish


Nok. Olmadan keyin eng ko‘p tarqalgan meva ekini bo‘lib, tahminan 1 mln gektar maydonda etishtiriladi. Mevasining mazaligi bilan qadrlanadi. Nok mevalari yangiligicha iste’mol qilinadi, qoqi, konserva, sukat, povidlo, murabbo, sharbat, vino, bekmes (nok asali) tayyorlanadi. O‘zbekistonda etishtiriladigan nok tarkibida 10,8-12,7 % gacha shakar, 0,13-0,30 % kislotalar, 0,35 % ga yaqin pektin va 0,31 % kul bor. O‘zbekistonning iqlim sharoiti nok uchun unchalik qulay emas, lekin shunga qaramasdan bizda qurg‘oqchilikka, issiqqa, kasallik va zararkunandalarga chidamli mahalliy navlari mavjud.
Nokning Evropa navlari shox-shabbasi siyrak, ixcham, ko‘pincha piramida shaklida, novdalari yuqoriga tik o‘sgan bo‘lib, yo‘g‘on shoxlarida hosil novdalari zich joylashgan, ularda barglar hamda hosil organlari juda ko‘pligi bilan xarakterlanadi.
Nok ayrim mahalliy navlari bir tup daraxtdan 1000-1400 kilogrammgacha hosil berishi mumkin. Nok olma kabi mo‘tadil iqlim o‘simligi bo‘lsada, issiqlikni ko‘p talab qiladi, sovuqqa kamroq chidamli va olmaga nisbatan uzoq yashaydi, 100-150 yil, ba’zan esa 200 yilgacha umr ko‘radi. Bizning sharoitimizda 10 ga yaqin mahalliy navlari o‘stiriladi. Nokning 60 ga yaqin yovvoyi turlari uchrab, shundan mevachilikda: Jaydari nok, O‘rta osiyo noki, Turkman noki, Ussuri noki, Nashvati, Tol bargli nok va regel noki ahamiyatga ega.
Jaydari nok (Pirus Communis) O‘rta Osiyo va Qozog‘istonda yowoyi turlari bor. Mevasi mayda, yeyishga yaroqli emas. Baquwat payvantag sifatida foydalanish mumkin.
O‘rta Osiyo noki (Pirus Asiae mediae) shox-shabbasi yoyiq, tikansiz, mevasi yirik, sersuv, shirin. Yovvoyilashgan nok hisoblanadi. Payvantag sifatida foydalaniladi.
Nashvati (Pirus serotina) vatani Xitoy, daraxtining bo‘yi 15 m gacha, tikansiz, mevasi mayda, yumaloq, vegetativ ko‘payadi.
Tol bargli nok (Pirus Salicifolia) 10-12 m balandlikkacha o‘sadi. Mevasi o‘rtacha yirik, yumaloq, kam yetiladi, qurg‘oqchilikka chidamli.
Regel noki (Pirus Regelii) Bo‘yi 5-6 m, uzun tikanlari bor. Mevasi mayda, donador, urug‘i yirik, O‘rta Osiyoda payvantag sifatida foydalaniladi.
Nok (Pirus L.) ning morfologik tuzilishi
Insonlar nokni daraxt deb hisoblashga odatlangan (uning kattaligidan qat'i nazar), lekin ba'zida u buta kabi o'sadi.
Yosh o'simliklarning tanasi va shoxlari silliq to'q kulrang, och jigarrang yoki och qizil qobiq bilan qoplangan bo'lib, u ba'zi shakllarda yoshga qarab ajralmaydi va ko'p qatlamli bo'lib, ko'plab chuqur bo'ylama va ko'ndalang yoriqlar bilan qoplangan, boshqalarida esa. qobiq vaqti-vaqti bilan olma daraxtiga o'xshab tashqariga burilgan katta qopqoqlar shaklida ajralib turadi.
Yog'och oq rangga ega, havoda tezda oksidlanadi, jigarrang rangga ega bo'ladi. Yillik kurtaklar tuksiz yoki tukli.
Barg kurtaklari mayda, odatda tuksiz, kamdan-kam tukli, konussimon, doʻlma yoki tuxumsimon, generativ kurtaklari yirikroq boʻlib, qisqargan shoxlarda, baʼzan bir yillik kurtaklarda toʻplangan. Barglarning joylashishi muqobildir. Har xil oʻlcham va shakldagi barg poʻsti, koʻpincha tuxumsimon yoki dumaloq, uchi uchi uchli yoki oʻtmas, vegetatsiya boshida har xil darajada oʻsib chiqadi, keyinroq tuksiz, baʼzan oʻsish davri oxirigacha pastki yoki ikkala tomonda oʻsadi. Barglarning chetlari tishli, ba'zan butun. Turli uzunlik va qalinlikdagi, yalang'och yoki tuksiz.
To'pguli - kalta poyada joylashgan 4-19 guldan iborat korimb. Gullar yakka yoki guruh bo'lib joylashadi. Turli uzunlikdagi tuklar bilan qoplangan, ba'zan yalang'och. Gullari ikki jinsli, kosacha, gul tojibarg, tuguncha va changchilardan iborat. Gulbarglari oq yoki pushti tusli.
Mevasi yumaloq yoki oval shaklda. Meva eti suvli, toshli hujayralarni o'z ichiga oladi. Urug'lari yumaloq yoki oval shaklda, to'q jigarrang yoki jigarrang-qizil.