Поэмалар «Қарақалпақстан»

Екинши тараў 
 
ДӘРЬЯ БОЙЫНДАҒЫ КЕШ 
1 
Қолында китабы, кӛзлери ойшаң,
Кӛшеде асықпай барар Арыўхан,
Қызғыш биртартары от қусап лаўлап,
Желбирер кӛргенниң кӛз нурын аўлап, 
Жолыққанлардан ол шетлеп барады,
Минекей, артына бир жалт қарады.
Жигит сәл жасқанды оннан албырап,
Сӛйледи Арыўхан жигитке қарап: 
А р ы ў х а н 
Мен саған бир ермек болған қусайман,
Неге ергишлейсең изимнен, Айман? 
А й м а н 
Ол не дегениңиз? Ергени неси?
Жол болған соң ... жолдан жүрмей ме киси?
Мәлел берген болсам мен сизге, айым,
Басқа кӛшеден-ақ кете қояйын ... 

---

А р ы ў х а н 
Жолымыз бир түскен болсалар, Айман,
Шынында ҳақым жоқ қуўыўға жолдан.
Мейли, оннан қайта, ўақыт тапсаң сен,
Жағада сайранлап жүрейик аз-кем? 
2 
Айманның бул сӛзден туўлап жүреги,
Жигит шадлығының болмады шеги.
Бирақ, кеўилдеги тасқын сӛзимди,
Айта алар ма адам бундай гезинде. 
Екеўи дизилисип, минди жағаға,
Тӛменде лепирип дәрья ағады,
Жасыл шатыр тигип суў жағасына,
Тӛрткүл қушақ жаяр жаз шуғласына,
Ӛрлеп туў алыста барар пароход,
Кешки қуяш тынық кӛкке қояр от ... 
А р ы ў х а н 
Ҳаял жаралмаған болыў ушын қул ...
А й м а н 
Аўа, Әбекеңниң айтқан сӛзи бул,
Есиңе түскен ғой ... 
А р ы ў х а н 
Түспеске неге? 
Бул сӛз тек мен емес, унар ҳәммеге,
Бундай сӛзди айтар кең, сулыў жүрек,
Оны жақсы ҳаял сүйиўи керек.
Мен оны сүйер едим ... 
А й м а н 
Әбдираманды?
А р ы ў х а н 
Аўа, от жүрекли сол бир адамды,
Сӛзсиз сүйер едим. Бирақ, мен оған
Минасип бола алсам ... 
А й м а н 
Қойың, Арыўхан.
Дурыс, Әбдираман – азамат киси.

---

Бирақ, сиз түсиниң... Арыўхан, түсин:
Ӛйтип, сен ӛзиңди тӛмен услаўға
Ҳақың жоқ ... 
А р ы ў х а н 
Айтқаның туўры. Сонда да ...
Қандай бахытлысаң сен ӛзиң, Айман. 
А й м а н 
Мен ҳәзир бахыттан бийҳуш қусайман, -
Сен барсаң қасымда ... 
А р ы ў х а н 
Жоқ, түсинбедиң,
Мен саған мынадай демекши едим:
Сен жап-жас жигитсең, қатарда нарсаң,
Кӛп болса, он сегиз жаста шығарсан... 
А й м а н 
Жигирмаға кирдим, жылымыз - улыў ...
А р ы ў х а н 
Аўа, қандай жақсы жас жигит болыў,
Турмысқа шықпайсаң ерикли-ериксиз,
Жасқаныў, жалтаңлаў болмайды ҳәргиз,
Қатын болып енбейсең жат босағадан.
«Меники бол» демес дус келген адам ...
Саған қызығаман, булай дегеним,
Кеўлиңе келмесин. Егер мен сениң,
Күшиңе, жигитлик тәбиятыңа
Ийе болсам еди ... 
А й м а н 
Арыўхан, тыңла, 
Жулғандай гүл болса сол айтқанларың,
Етеклеп шашар едим жолыңа бәрин,
Бәрин берер едим жалғыз күлкиңе ... 
А р ы ў х а н 
Кӛрдиң бе, сӛзге де шеберсең бәле,
Ҳәр сӛзиң дәл тийер мирдиң оғындай, 
Ким ойлаған сени шайыр деп бундай?
Аўа, айтқаның дурыс, мен неге сонша,
Ӛкинемен ҳаял болғанлығыма?
Жоқ, бул - күстанылық, бул - тек те мениң

---

Ӛзиме тән бослығым, ӛз әззилигим.
Усындай натықлығым бираз жерлерде
Жүзимди қаратып болды-аў тӛменге.
Бул қурлақым тилге келгеннен кейин,
Саған бир қызық сӛз сӛйлеп берейин:
Мине, он күн болды, бунда бир адам
Ерип кӛлеңкедей жүрипти маған,
Дәслеп ол жиберди маған файтонын.
Барғанша мақсетин билмедим оның.
Кирип барсам, отыр бир муртлаш киси,
Әллен ўаққа дейин болмады иси.
Бир гезде қағаздан кӛтерип басын,
Бир жат күлки менен сыйпады шашын.
Мейли күлгенинде бар қандай исим,
Билемиз ғой еркеклердиң күлкисин.
Бирақ, бир мәҳәли шоршып жалма-жан,
Албырақлап ушып турдым орнымнан:
Ӛйткени, таныдым ғарры сағалды,
Толды бир елеске кӛзимниң алды:
Биз танысқан едик тӛрт-бес жыллықта,
Ол гезде жүр едим мен тоқаллықта.
Журттан тасаланып бир күни түнде,
Бир «жүриўши» түсти байдың үйине.
Бай сонда қылпылдап, жүгинип саққа,
Дәрҳал бир семиз қой сойды қонаққа.
Түңликти түсирип сӛйлести олар,
Есите алмадым, не дести олар.
Ал, мени кӛриўден қонақ ӛзгерди,
Байға «қызың ба?» деп сыбырлай берди.
Бай тез аңлап қонағының шамасын,
Шығып кетти, «қыс - деп - қәйниңниң басын»... 
Сумырай шал суўқылдап әлемди қуртқан,
Ергенекти илип кетипти сырттан.
Түлки кӛрген ийттей бас салды қонақ,
Менде де жоқ емес екен күш бирақ,
От басында жатқан садық атӛшгир
Күниме жарады сол жерде де бир ...
Есикти тайдырып, далаға қаштым,
Жылап жийделикте маўқымды бастым,
Келди кӛз алдыма сол қорлықлы түн,
Дирилдеп, ӛзимди жоғалттым пүтин.
Ал енди, сол сағал шақырып мени,
Кеширим сорап жүр усы күнлери.
Ҳайран болып жүрмен мен басым қатып,
Ҳеш адамға айта алмайман уқсатып,
Қысқасы бир аман қалған пазнадан,
Уўлы шӛп пе, деп ойлайман, бул адам. 
А й м а н 
Бул әжеп ис екен. Ертең азанда,
Ойлассаң қәйтеди Әбдираманға? 

---

А р ы ў х а н 
Шақырған гезиңде барып еле мен,
Және бир-еки рет сынап кӛремен,
Егер терис пикирли болса ол адам,
Дәрҳал жуп жағадан тутып аламан. 
(Куўақыланып, рольге кирип) 
«Аҳа, ғарры сағал, түстиң бе қолға» -
Деп, оны әкетип халықтың алдына,
Сотлайман. Сот ағасы ӛзим боламан.
Жаўдың басына бир зәўлим саламан:
«А, ну-ка, айтыңшы мынадай ўақта, 
Болғансыз ғой байдикинде конақта?»
«Мениң есимде жоқ», «Как, есиңде жоқ?
Соттың ӛзи гүўа, былшылдамаң кӛп.
Ал, мына атӛшгир екинши гүўаң ...» 
А й м а н 
(күлип) 
Сен нағыз артистсең, олла, Арыўхан.
Саған жарасады ҳәр қандай хызмет,
Мақтағаным емес ... мени әпиў ет. 
А р ы ў х а н 
(және қуўақыланып) 
Жоқ, әпиў етпеймен мен сени, Айман,
«Әпиў етсин» десең, қулақ сал маған:
Отыр усы жерде кӛзиңди ашпай
Ҳәм де жүзге дейин сана алжаспай. 
«Арыўхан, сүйиклим, жипек минезлим,
Сениң ҳәзилиңнен де сулыўлық сездим,
Мейли, жүз мәртебе жүзди санайын,
Мейли, алсын мени толқын я жайын,
Тек сен кеўлиң толып, болсаң шадыман,
Соның ӛзи де тек зор бахыт маған.» 
Деп Айман қайырда кӛп ўақыт жатты,
Кӛзин жумып, шийрин қыялға батты.
«Ларс» етти бир ўақта суўға бир нәрсе,
Ҳаўлығып, кӛзлерин ашып жиберсе,
Ҳеш ким жоқ, тек ғана анадай жерде,
Қулаған дегиштиң айдынын кӛрди.