Polimerlar,plastmassa,olardin’ aliniwi,o'zgeshelikleri ha'm isletiliwi

Polimerlar,plastmassa,olardin’ aliniwi,o'zgeshelikleri ha'm isletiliwi.
O'zbekstanda islep shig'ilatug'in polimer materiallar
Polimerlar (yun.polymeres — kóp bólimlerden shólkemlesken) — molekulaları (makromolekulalar) bir yamasa bir neshe túrli kóp sanlı tákirarlanıwshı gruppalar (monomer zvenolari) den shólkemlesken joqarı molekulyar massalı (bir neshe mıńnan bir neshe millionǵa shekem) ximiyalıq birikpeler. Makromolekula quramındaǵı atomlar bir-biri menen tiykarǵı yamasa koordinatsion valentlik kúshi jardeminde baylanısqan.
P. tábiyiy — biopolimerlar (rksillar, nuklein kislotalar, tábiyiy smoladar) hám sintetik (polietilen, polipropilen, fenolformaldegid smolalar) P.ga bulinadi. P. birdey struktu-rali zvenolar (mas, polivinilxlorid — CH2 CHCl—) yamasa óz-ara gezeklashuvchi túrli qasiyetke iye zvenolar (ılaydan islengen ıdısimer) den shólkemlesken boladı ; vi-nilxlorid hám vinilatsetat ılaydan islengen ıdısimeri buǵan mısal bóle aladı. Bir neshe kishi ápiwayı molekulalardıń birigiwinen payda bolǵan P. oligomerlar dep ataladı. Monomerning 2 mo-lekulasi qosılıwınan payda bolǵan molekula d i m ye r dep ataladı. Bunday birikpeler óziniń ózgesheligine kóre, tómen hám joqarı molekulalı birikpeler aralıǵindaǵı orında turadı.
P. molekulaları polimerlanish hám polikondensatlanish usılları menen payda etinadi. 20 -ásirdiń 2 yarmidan baslap P. sintezining jańa usılların islep shıǵıldı, mısalı : a) tayın P.ga qandayda bir jańa, qosımsha monomerni ximiyalıq " sabıw". Bul tayın P. molekulasınıń aktivlesiwine hám erkin radikallar payda bolıwına járdem beredi. Bunda P. dıń sızıqsimon molekulasına polimerlanuvchi qosımsha monomer qaptal tarmaqshası " japsarlanadi"; b) eki tayın P. shınjırın kúshli mexanik tásir astında úzip, makromolekula bóleklerin biriktirip, jańa makromolekulalar, yaǵnıy " blok polimerlar" xreil etiwi. Bul usıllar polimer ónimleriniń ózgesheliklerin (puqtalıǵı, ximiyalıq sabırlılıǵı, elektr ótkermaslik hám t.b. ) ózgertiwge múmkinshilik beredi.
P. dıń quramı hám sintez usıllarına kóre, olardan qattı hám elastik, puqta hám mort, ıssı hám suwıqqa chi-damli, ximiyalıq tásirinlerge sabırlı hám t.b. qasiyetke iye bolǵan ónimler alıw múmkin. Ónim payda etiw ushın P.ga toldırgichlar hám basqa elementlar qosıladı. P. dıń zárúrli xu-susiyati mınada, olardan shtampovkalash, presslash sıyaqlı ápiwayı usıllarda buyımlar tayarlaw múmkin.
Polimerlar. daslep quramalı bolmaǵan elementlar, kumir hám aǵashnı qayta islew ónimleri (mas, fenol, formalın hám basqalar ) ga tiykarlanǵan edi. Keyinirek P. alıw ushın neftni kayta islew ónimleri, tábiyiy gaz, qattı janar maylardı qayta islew ónimleri, yogoch hám túrli ósimlik sheki onimleri shıǵındıları isletiletuǵın boldı. Ózgesheliginiń jaqsılıǵı hám xalıq xojalıǵına keltiretuǵın paydasınıń úlkenligi hám de sheki onim rezervleriniń kópligi P. ni keń kólemde óndiriske múmkinshilik berdi.
Plastmassa ózgesheligine kóre, tómendegilerge bólinedi: kauchuklar — keń temperatura aralıǵinda qayısqoklik ózgesheligin joǵatmaytuǵın P.; plastmassalar — joqarı temperaturada yumshaydigan hám keń temperatura aralıǵinda júdá puqta, qattı, salıstırǵanda qayısqaq P.; sintetik talshıqlar — joqarı temperaturada (180—200°) yumshaydigan hám sol temperaturada puqta sabaq bolıp shózılatuǵın P.; lok hám boyawlar — jeyiliwge shıdamlı, metall, aǵash hám shıyshege jabıwatuǵın, atmosfera hám mexanik tásirinlerge shıdamlı P. Polimerlarning ózgesheligi túrlishe bulganligidan olar kora hám reńli metallar, aǵash, tas, suyek, shıyshe hám basqa urnida isletiledi. Birpara sintetik P. ion alma-shuvchi smolalar, qan plazmasi orın -basari retinde, topıraqtı strukturalawda hám basqalarda qollanıladı.
Termoplastlardan ishlangan buyumlar kimyoviy taʼsirlarga oʻta chidamli (fotoplastlar, polistirol, polietilen, vinilplast), yeyilmaydigan (poliamidlar, polietilente-reftalat), optik shaffof (polimetil -metakrilat, polistirol) boʻladi.
Reaktoplastlar tarkibida isitilganda yoki katalizatorlar (fenolformaldegid va karbamid smolalar) hamda qotirgichlar (epoksid smolalari, polisiloksanlar, toʻyinmagan poliefirlar) taʼsirida toʻrsimon tuzilishga ega boʻlgan polimerlar hosil qilib qotadigan polimerlar boʻladi. Reaktoplastlardan tayyorlangan buyumlar qotganidan keyin issiqlik taʼsirida buzilmagunicha oʻzining shishasimon holatini saklaydi. Reaktoplastlarning tarkibida toʻldirgichlar, chiziqsimon polimerlar: qotish jarayonini rostlagichlar, boʻyagichlar, termostabilizator, antiseptiklar boʻladi. Reaktoplastlar toʻldirgichlar turiga koʻra, kukunli (yogʻoch uni, asbest kukuni, kvars uni va h.k.), tolali (ip-gazlama, asbest tolasi, shisha tolasi), listli (qogʻoz, ip-gazlama, shisha toʻqimasi, yogʻoch shpon) xillarga boʻlinadi. Qotirilgan P. dan tayyorlangan buyumlar 100—350°da kuchning uzoq, muddatli taʼsiriga bardosh beradi (polimer va toʻldirgich turiga qarab). Reaktoplastlar yuqori kuchda ishlaydigan, issiqqa uzoq chidaydigan, keskin atmosfera taʼsiriga bardosh beradigan va yaxshi dielektrik xossali boʻlgan mahsulotlar ishlab chiqarishda qoʻllaniladi.
Tabiiy smolalar (kanifol, shellak, bitum va boshqalar) asosida olinadigan P. qadimdan maʼlum. Sunʼiy polimer — nitrotsellyuloza (sellyuloza nitrati)dan tayyorlangan eng dastlabki P. selluloid boʻlib, u 1872-yilda AQSH da ishlab chiqarila boshlagan. 1906—10 yillarda Rossiya va Germaniyada tajriba sanoa-tida 1-reaktoplastlar — fenol-formaldegid smolalar asosida olinadigan materiallar ishlab chiqarish yoʻlga qoʻyildi. 30-yillarda sobiq SSSR, AQSH, Germaniya va boshqa sanoati rivojlangan mamlakatlarda termoplastlar, polivinilxlorid, polimetilmetakrilat, poliamid, polistirollar ishlab chiqarishi tashkil etildi. Lekin P. sanoati 2-jaxon urushidan keyingina rivojlandi, 20-asr 50-yillarida koʻpchilik mamlakatlarda polietilen P. koʻplab ishlab chiqarila boshladi.
Oʻzbekistonda 10 ga yaqin korxona P.ni qayta ishlaydi. Shulardan Toshkent plastmassa zavodi, Ohangaron qurilish buyumlari zavodi, Jizzax plastmassa ishlab chiqarish zavodi ixtisoslashgan korxonalardir.