Pps-117 guruh talabasi O’rinboyev Murodjon Rahim o’g’lining Yosh fiziologiya fanidan tayyorlagan glossariysi

PPS-117 guruh talabasi O’rinboyev Murodjon Rahim o’g’lining Yosh fiziologiya fanidan tayyorlagan glossariysi.

Nafas olish va chiqarish harakatlarini to'g'ri bajarish nafas olish gigiyenasida muhim ahamiyatga ega.

Jismoniy tarbiya darslarida bolalarni to 'g 'ri nafas olishga o'rgatiladi. Nafas olish a'zolarini rivojlantirish uchun bolalarga o'tirish, yugurishda, suzishda, velosiped uchish va gimnastika bilan shug'ullanganda nafas olish qoidalarini o'rgatish, ya’ni ularni burundan nafas olishga o'rgatish kerak, chunki burundan nafas olganda organizmni yallig'lanish kasalliklariga va infeksiyalarga chidamlilik darajasi ortadi. O g'iz bilan nafas olganda kalla suyagining yuz qismida ko'krak qafasining rivojlanishida kamchiliklar kuzatiladi. Jismonan jihatdan chiniqqan bolalarda o'pka ventilatsivasi kuchli va nafas olish chuqur bo'ladi, bu yurak-tomir va asab tizimiga hamda boshqa a'zolarga ijobiy ta'sir ko'rsatadi. Bolalar va o'smirlar yilning barcha fasllarida imkoni boricha sof havoda ko'proq bo'lishi kerak. Bog'cha yoshidagi bolalar har kuni ochiq havoda kamida 5 soat, kichik maktab yoshidagi bolalar 3 soat bo'lishi shart. Maktab, litsey va kollejlarda sinf xonalari, laboratoriya, ustaxonani tez-tez shamollatib turish kerak. Bolalar yozda hovli yoki uyda derazani ochib qo'yib, qishda esa fortochkalarni ochib qo'yib uxlashi lozim. Ana shunda ular toza havodan yaxshi nafas oladilar. Sinf va o‘quv xonalarining shamolatilishini gigiyenik jihatdan baholash. Odatda, yopiq binolar havosining kimyoviy tarkibi va fizik xossalarini yaxshilash uchun ventilatsiva yoki shamollatish usulidan foydalaniladi. Bunda tabiiy va sun'iy ventilatsiya tafovut qilinadi. Tabiiy ventilatsiya deb o'zgarm agan tashqi havoning qurilish materialidagi teshiklar va eshik hamda derazalarning ochiq joylaridan xona ichiga kirishini tabiiy ventilatsiya deb atash rasm bo'lgan. Ayni vaqtda tashqari va ichkaridagi haroratning har xil bo'lishi, shuningdek, bosimlarning farqi va boshqa sabablar havo kirib turishiga sabab bo'ladi. Sun’iy ventilatsiya deb maxsus texnika qurilmalari vositasida havo kiritishga aytiladi. Bunda havoning tortilishini mexanik yo‘l bilan kuchaytirib beradigan elektr motor yoki deflektor havoni harakatlantirib turadi. Hojatxonalar, bufet-kutubxonalar va yechinish xonalarini shamollatish vaqtida tashqaridan kiradigan havo kamroq, tashqariga chiqadigan havo esa hammadan ko'p chiqishiga qarab borish zarur. Shunda o'sha xonalarning hidi ko'tariladi va o'quv xonalariga o ‘tmaydi. Havoning ioniashuvi. Sinf xonalari va boshqa binolarni shamollatish havoning kimyoviy tarkibini o'zgartiribgina qolmay, balki havoning elektr zaryadi va ion tarkibiga ham ta’sir qiladi. M a’lumki, toza havoda teng miqdorda manfiy va musbat ionlar bo'ladi. Odam ko'p bo'ladigan bino havosida nafas a ’zolariga yaxshi ta'sir ko'rsatadigan manfi\' ionlar soni kamayib qoladi, binolar shamollatilganida esa tashqaridan manfiv ionlar keladi. Yopiq binolar havosining ion tarkibini vaxshilash uchun ionizatorlar deb ataladigan maxsus asboblardan foydalanish mumkin. Bu asboblar havoga ionlar tarqatadi va shu yo'l bilan uning xossalarini yaxshilaydi. Havoning harorat rejimi. Zamonaviy maktab binolarida mo'tadil harorat rejimini saqlab turish uchun ko'pincha past bosimli suv bilan markazdan turib isitadigan tizimi o'rnatiladi. Biroq yana pechka bilan isitish usuli ham uchrab turadi, buni ba'zan mahalliv isitish usuli ham deb yuritiladi. Normal ish uchun sinfda harorat 16-22° atrofida bo'lishi zarur, rekreatsion binolar (tanaffuslar vaqtida bolalar chiqib yuradigan keng koridorlar) va jismoniy tarbiya zallarida harorat kamida +14° bo'lishi kerak, chunki bu joylarda bolalar harakat qilib turadi. Past bositnda suv bilan markazdan turib isitish tizimi bolalar muassasalari uchun juda qulay. U binolarda haroratning bir tekis bo'lishini ta'minlab beradi, havoni ortiqcha quritib yubormaydi, isituvchi asboblarda (radiatorlarda) chang qo’nmaydi. Bolalar jarohat olmasliklari uchun radiatorlar yog'och to'siqlar bilan to'silgan bo'lishi kerak. Sinf xonasining havo tarkibi va mikroiqlimi. Sinf xonasi tarkibidagi uglerod (CO,) - oksid miqdori 0.07-0,1 % dan oshmasligi kerak (ruxsat etilgan m iq d o r- 0.03-0,04 %), havo tarkibida uglerod (CO j - oksid ko'payib ketsa. o'quvchilar asab tizimining tez charchab qolishiga va o'tilgan fanlarni o'zlashtirilish darajasining pasayishiga sabab bo'ladi. Ayniqsa, qish faslida boshlang'ich sinflarda ba'zi o'quvchilar dars paytlarida uxlab qoladi. Bunga xona havosida uglerod (CO,) oksidining ko'payib ketishi sabab bo'ladi. Shuning uchun tanaffus vaqtida va dars mobaynida fortochkalar ochilib. sinf havosini yangilab turish zarur. Sinf xonasida har bir o'quvchi uchun 4.5-5 nr’ havo to'g'ri kelishi lozim. Bir soatlik dars davomida har bir o'quvchi uchun 16- 26 m ' havo mo'ljallanadi. Shuning uchun qish faslida dars vaqtida fortochkalarni har 10-15 daqiqada 0.5; 1,0 daqiqaga ochib havoni yangilab turilishi, yilning issiq fasllarida esa sinf derazalarini dars vaqtida umuman ochiq qo'yish kerak. Sinf harorati 16-18 °C, nisbiy namlik 40-60 %, havoning yo'nalish tezligi 0,1 m/s bo'lishi kerak. O'zbekiston Respublikasida jismoniy tarbiya darsini deyarli yil davomida (yog‘ingarchiliksiz kunlarda) ochiq havoda o'tkazgan m a’qul. Dars vaqtida sport zalining harorati 14-15 °C, nisbiv namlik 40-60 % va havoning yo'nalish tezligi 0,2-0,3 m/sdan oshmasligi kerak. Nazorat savollari: 1. Bolalarda nafas olish va chiqarish jarayoni qanday yuzaga keladi? 2. 0 ‘pkada gazlar almashinuvi bolalarda qanday amalga oshadi? 3. Nafas olish markazining faolligi yoshga oid qanday o'zgaradi? 4. Bolalarda nafas olish soni va tezligining yoshga oid xususiyatlari nima? 5. Nafas olish a’zolari gigiyenasi va uning tibbiy-biologik ahamiyati qanday? 6. Nafas olish a'zolari ishining boshqarilishi va uning ahamiyatiga qaratiladi. Ovqat hazmining ahamiyati Ovqatlar bilan organizm oqsillar, yog'lar va uglevodlar kabi murakkab organik moddalarni oladi. Bu moddalar organizm tomonidan o'sish jarayonida va atrofiyaga uchragan hujayralaming o'rniga yangilarini hosil boiishida qurilish materiali sifatida foydalaniladi. To'yimli moddalar organizmdagi energiya moddalar manbayi hisoblanadi. Ovqatlar bilan birga tushadigan darmon dorilar. ma'danli tuzlar va suv ham kam ahamiyatga ega emas. Ular organizmda kechadigan turli tuman kimyoviy reaksiyalarning bajarilishi uchun sharoit yaratib bersa. ko'pchiligi ko'plab reaksivalarda to'g'ridan to'g'ri ishtirok etadi. Suv. ma'danli tuzlar va darmon dorilar organizm tomonidan to iig 'ich a o'zgarmagan holda o'zlashtiriladi. Ovqatlar tarkibidagi oqsillar. yog'lar va uglevodlar borasida gap yuritadigan bo'lsak, ular organizm tomonidan to'g'ridan to'g'ri foydalanilmaydi. Birinchidan, bu moddalar ovqat hazmi tizimi devorlaridan o'ta olmaydigan yirik-yirik molekulalardan tashkil topgandir. Bu yerda asosiy masala shundan iboratkim. ularning hammasi organizm uchun begona va har qanday begona moddalar uchun organizmda ularga qarshi himoya moddalari ishiab chiqiladi (antitana). Ana endi tushunarli bo'lsa kerak. nima uchun asosiy to'yimli moddalar organizmning ichki muhitiga tushishidan oldin hazmlanadi. Ovqat hazmi jaravoni deb. oziq moddalarning fizik va kimyoviy qayta ishlanishi va ularni oshqozon-ichaklar tizimidan so'rilishi. qon bilan tashilishi. organizm tomonidan o'zlashtirilishi mumkin bo'lgan oddiy va eruvchan birikmalarga aylanish jarayoniga aytiladi. Odamlar organizmida hazm shiralari ta'sirida. ovqat hazmi tizimida oqsillar aminokislotalargacha. yog'lar - glitserin va vog' kislotalarigacha, murakkab uglevodlar esa oddiy qandlargacha (glukoza va boshqalar) parchalanadi. Oziq moddalarning bundav kimyoviy qayta ishlanishida hazm shiralari tarkibiga kiruvchi - fermentlar bosh rol o'ynaydi. Fermentlar tabiati jihatidan oqsilli moddalar bo'lib. organizm tomonidan ishiab chiqiladigan biologik katalizatorlardir. Fermentlarga xos bo'lgan xususiyatlardan biri - ularning spetsifikligidir, ya'ni har bir ferment m alum fizik tarkib va tuzilishga. molekulasida kimy oviy bog'lar ma'lum aniq tipga ega bo'lgan moddalarga va moddalar guruhiga ta'sir ko'rsatadi. Fermentlar ta'siri ostida erimaydigan va so'rilishi mumkin boim agan murakkab moddalar. eriydigan va yengil o'zlashtiriladigan ancha oddiy moddalarga avlanadi. Hazm shiralari ajratnvchi bezlar faolivatini o‘rganish usullari. Hazm jaravonida ishtirok etuvchi bezlar. hazm shiralari ishlab chiqarishlari aniq boiganidan buyon, olimlar tahlil ishlarini bajarish uchun shiralardan toza yoki aralashma holida olish uchun uringanlar. XVII asrdayoq Gollandiyalik olim Graafga so iak bezi va me'daosti bezlarining tashqariga chiquvchi vo'llariga qo'yilgan naychalar vordamida unchalik ko’p bo'lmagan miqdorda hazm shiralari yig'ib olish imkoniga ega boidi. Olim g'ovak rezina vordamida m e’da shirasidan olish uchun harakat qilib ko'rdi, bunda g'ovak rezina yutilgach. u m e'da ichidagi suvuqlikka to'yinganidan keyin unga bogiangan ip orqali me'dadan chiqarib olindi. Shotlandiyalik hakam Stivens odam me'da shirasining hazmlovchi ta'sirini ko'zbog'lagich (fokusnik) yordamidan foydalangan holda o'rgandi. K o'z bog'lagich m e’dasiga tushgan turli predmetlarni (narsalarni) qayd qilish vo'li bilan chiqarib tashlash kabi noyob hunar egasi ekanligini namovon qildi. K o'z bog'lagich maxsus tayyorlangan. oziq moddalar bilan to'ldirilgan teshikchalari orqali hazm shiralari kiradigan teshikli qo'rg'oshin «bo‘g'irsoq»larni avval yutib, so'ngra qusish harakatlari bilan me'dadan chiqargan. Tabiiyki, bunday usullar vordamida hazm shiralarining tarkibi va xususiyatlarini o'rganish juda qiyin bo'lgan. Kevinchalik hayvonlarni narkozlash yo‘Ii bilan qorin bo'shlig'i ochilib hazm shiralari ajratuvchi bezlar yo'llaridan hazm shiralaridan olish imkoniga ega bo'lindi. Ammo, qandaydir bir xulosa qilish uchun. ya'ni hazm bezlari faoliyati qonuniyatlari haqida gap yuritish juda qiyin. chunki hay von narkoz ostida jarrohning stolida yotgan bo'lsa. bu sharoit tabiiy sharoitdan tubdan farq qiladi. Fistula usuli vordamida hazm bezlari faoliyati haqida juda katta miqdorda maTumotlar olish mumkin. Fistula - bu hazm bezlari yo' li bilan yoki ovqat hazmi trakti - bo'shlig'ini organizmning tashqi muhit bilan aloqasini sun'iy bog'lanishini ta’minlovchi naycha - asbobdir. Bunday usulni yuzaga kelishi qiziq, lekin favqulodda kasal yoki m e'da jarohatlanishi natijasida m e’da yoki ichaklarda yuzaga kelgan teshiklar orqali olib borilgan kuzatishlar sabab bo'lgan. 1842- yilda Moskvalik jarroh Basov itlarning me'dasiga qo’yilgan fistula orqali m e'da sekretsiyasini kuzatishni taklif qildi. Lekin bu holatda o'rganish uchun toza m e'da shirasi olish mumkin emas edi, chunki bu holatda olingan shira oziqalar qoldiqlari, so'lak va doimiy ravishda m e’dada bo'ladigan shilimshiq moddalar bilan aralashgan holda bo’ladi. Faqatgina I. P. Pavlovning ishlari bo’yicha fistula usuli tan olindi va keng qo'llanildi. I. P. Pavlov jarrohlik operatsivalarini bajarish davomida, hayvonlaming u yoki bu hazm bezlari faoliyati orqasidan uzoq muddat davomida kuzatish olib borish uchun doimiy fistulalar qo'ydi. I. P. Pavlov o ’zidan oldingi tadqiqotchilardan farqli oiaroq, operatsiyadan keyin hayvon sog'aygach o'rganiladigan a 'zo uchun ham, butun organizm uchun ham ularni faoliyat ko‘rsatishi uchun mo'tadil sharoitni saqlab qoluvchi turlarini izlab topishga harakat qilib, fanga tatbiq qildi. Fistulali usuldan foydalanish tufayli har qanday vaqtda operatsiya qilingan a'zo funksiyasini kuzatish mumkin boidi. Fistula yordamida oziqalar qoldiqlari qo'shilmagan toza holdagi hazm shiralaridan yig'ib olish, ularning miqdorini aniq o'lchash va ovqat hazmining turli fazalarida shiralaming kimyoviy tarkibini, hazm lash faolligini aniqlash imkoniyatiga ega boiindi. I. P. Pavlov tomonidan tavsiya qilingan fistula usulining bosh