Psixika vokelikning kishi miyasida aksi sifatida xar XIL darajalar bilan farklanadi. Psixikaning odamga xos bulgan oliy darajasi ongni tashkil etadi

• 
  Psixika vokelikning kishi miyasida aksi sifatida xar xil darajalar bilan farklanadi. Psixikaning odamga xos bulgan oliy darajasi ongni tashkil etadi. Ong psixikaning, uni, yaxlit bir xolga keltiruvchi shakli bulib kishining mexnat faoliyatida, boshkalar bilan (til yordamida) doimiy mulokot kilish jarayonida shakllanishini ijtimoiy-tarixiy shart-sharoitlari natijasi xisoblanadi. Shu ma’noda ong, olimlarning ta’kidlashicha, (ijtimoiy maxsul) bulib, Anglagan borlikdan buyuk boshka narsa emasdir.
  

Ongning strukturasi, uning muxim psixologik ta’rifi kanday? Uning birinchi ta’rifi nomining uzidayok berilgan bulib ong deganidir. kishining ongi bizning tevarak atrofimizni kurshab turgan olam xakidagi bilimlar majmuasidan tarkib topdi. «Ongning yashash usuli va ong uchun nimaningdir borligi - bilimdir»,- deb yozgan edi. Shunday kilib, ongning strukturasiga muxim bilish jarayonlari kiradiki, ular yordamida odam uz bilimlarini doimo boyitib boradi. Bu jarayonlar katoriga sezgilar va idrokni, xotirani, xayol va tafakkurni kushish mumkin. Sezgilar va idrok yordamida miyaga ta’sir utkazuvchi kuzgatuvchilarning bevosita aks etishi natijasida ongda borlikning usha momentda kishi tasavvurida xosil bulgan xissiy manzarasi gavdalanadi. Xotira ongda utmish obrazlarini kaytadan gavdalantirsa, xayol extiyoj obyekti bulgan, ammo xozirgi paytda yuk narsaning obrazli modelini xosil kiladi. Tafakkur umumlashgan bilimlardan foydalanish yuli bilan masalaning xal etilishini ta’minlaydi. Aytib utilgan psixik bilish jarayonlaridan istalgan birining batamom barbod bulishi u yokda tursin, buzilishi yo izdan chikishi xam ongning barbod bulishiga olib keladi.

Ongning ikkinchi ta’rifi - unda subyet bilan obyekt urtasida anik farklanishning uz ifodasini topishi, ya’ni odam «men» degan tushunchaga nima tegishli ekanini anik biladi. Tirik organizmlar dunyosi tarixida birinchi bulib unda ajralib chikkan va uzini atrof muxitiga karama-karshi kuygan inson uz ongida ushbu karama-karshilik va tafovutni saklab kelmokda. Jonli mavjudotlar ichida uning uzigina uzini bilishga, ya’ni psixik faoliyatini uzini tadkik etishga yunaltirishga kodirdir. Odam uz xatti-xarakatlarini va umuman uzini-uzi ongli ravishda baxolaydi. «Men»ning «men emas»dan ajratishi xar bir kishi bolaligida boshdan kechiradigan yul bulib, uning uzini-uzi anglashi jarayonida yuz beradi. Ongning uchinchi ta’rifi - odamning maksadni kuzlovchi faoliyatini ta’minlashdir. Faoliyatning maksadlarini yaratish ongning funksiyasiga kiradi. Bunda faoliyat motivlari yuzaga keladi va chamalab chikiladi, irodaviy karorlar kabul kilinadi, xarakatlarni bajarishning kanday borishi xisobga olinadi, unga tegishli tuzatishlar kiritiladi va xokazo.

Kishi tabiat tomonidan berilgan narsaning formasini uzgartirish bilangina cheklanmaydi, tabiat tomonidan berilgan narsalar bilan birga uzining ongli maksadini xam amalga oshiradi, bu maksad, konun sifatida, kishining ish usulini va bu ishning xarakterini belgilab beradi va kishi uz irodasini ana shu maksadga buysindirishi lozim. Maksadni kuzlovchi faoliyatning amalga oshishida va yunalishida kasallik okibatida yoki biron-bir boshka sabablarga kura xar kanday buzilishning yuz berishini ongning buzilgani deb karamok kerak. Nixoyat ongning turtinchi ta’rifi-uning tarkibiga muayyan munosabatning kirganligidir.

Fransuz matematigi, tabiatshunos va faylasufi Dekartning ismi bilan psixologiya tarixidagi goyat muxim boskich boglanadi. Aynan u uzining ong xakidagi ta’limoti bilan Aristotelning rux xakidagi ta’limotidan psixika tugrisidagi tushunchalarning ajralib chikishi uchun asos yaratdi. U avtomat kabi mexanik ishlovchi organizm modelini tanlaydi va u bilan usha kunlargacha rux bilan boshkariluvchi bulib xisoblangan tirik tanani uning ta’siridan "xolos etdi". Shu davrda Garve tomoni kon aylanishining kashf kilinishi "organizm mexanik mashina" degan fikrni rivojlantirdi. Unda yurak kon utkazuvchi nasos bulib xisoblanadi va bu jarayonda ruxning xech kanday funksiyasi yuk deb ta’lim berildi. Dekartgacha barcha faoliyat jarayonlari, yerdagi xayot tashkarisidan energiya oluvchi maxsus agent rux bilan boshkariladi, deb xisoblab kelindi.

Ammo Dekartdan boshlab, tana mexanika konunlariga asosan tuzilgan avto sistemadir, undagi organlarning ishlashi xam tananing faoliyati xam, boshka tanalar bilan alokasi xam, ruxga muxtoj emas, deb takidlandi. Lekin bu bilan rux "ishsiz" bulib koldimi? Yuk, Dekrt ruxni xech narsaga boglik bulmagan oliy substansiyagacha kutardi. "Rux ongning uzluksiz bulmagan xodisalari-fikrlaridan iborat" deb aytdi olim. Ruxning birdan bir asosiy belgisi uning fikrlashidir. Fikrlashdan tuxtash ruxning yuk bulishiga olib keladi, deb xisoblaydi. Dekart tana va rux substansiyalarini uzaro takkoslash shunga olib keladiki, Dekart tana uz tabiatiga bulinuvchi, rux esa bulinmas, shuning uchun u turli xil narsa degan xulosaga keldi. Dekart dualizmning ma’nosi shuki, tana va rux mustakil substansiyalardir. Bu degan siz ularning xar kaysisi mavjud bulishi uchun uzidan boshka xech narsaga muxtoj emas. «Rux butunlay mening tanamdan butunlay ayru bulib, u tanamsiz xam mavjud bula oladi». «Bizdagi issiklik va xarakat fikrga boglik bulmagani uchun ular fakat tanamizga tegishlidir» deb yozadi Dekart.