Psixodiagnostika Universitetlar uchun darslik

4.3.6. Sternberg razvedka modeli

Yel univer iteti amerikalik p ixologi Robert Ternberg tomonidan o'n yildan ortiq vaqt davomida i hlab chiqilgan aql-idrok modeli-

yangilik va mashhurlik. Adabiyotda u odatda
uch tomonlama yoki Triad razvedka nazariyasi deb ataladi. Ushbu nazariya muallifining o'zi uni
kristallangan va suyuq intellekt nazariyasiga o'xshash deb biladi. U uch qismdan iborat —
kontekstual, tarkibiy va eksperimental (2-rasm). 4.6). Birinchisida, kontek-
aql-idrok — bu
shaxsning atrof-muhitdagi o'zgarishlarga moslashish qobiliyati bilan bog'liq bo'lgan aqliy faoliyat,
shuning uchun bu moslashuv atrof-muhit talablariga maqbul darajada javob beradi.
Sternbergning fikriga ko'ra, intellektni ijtimoiy-madaniy kontekstdan tashqarida ko'rib chiqish mumkin emas
. Shuning uchun aql
-idrok odamlarning turli guruhlarida, ularning muhitidagi farqlarga qarab farq qilishi mumkin. Bundan kelib chiqadiki
, agar
ularning adaptiv xususiyatlari bir xil ekanligi aniqlanmasa, ikki guruh odamlarning bir xil testi bilan test o'tkazishga yo'l qo'yilmaydi. Shunday qilib, keksa odamlarda
pensiya, do'stning o'limi, kasallik kabi voqealar
yoshlar moslashishi kerak bo'lgan voqealardan tubdan farq qiladi. Bundan tashqari, tuzilish
Shakl. 4.6. Sternbergning uch komponentli nazariyasi
194 4-bob. Aqlni o'lchash
dy yoshga qarab o'zgaradi. Yoshi bilan u kamroq murakkablashadi
va bu kognitiv faoliyatga salbiy ta'sir qiladi.
Sternberg ta'kidlaganidek, bu faktlar bir qator tadqiqotchilarni turli bosqichlarni ajratishga majbur qildi-
vitia kattalar, ularning har biri o'z vazifalarini hal qiladi.
Masalan, agar erta balog'at yoshida oila qurish,ishlashni boshlash kerak bo'lsa,
unda o'rta yoshda odam bolalarni tarbiyalash bilan bog'liq muammolarni hal
qiladi, jamiyatda mavqega ega bo'lishga intiladi. Keksalik,
xususan,ma'lum moddiy mahrumlik, yaqinlarini yo'qotish va
sog'lig'ini saqlash bilan bog'liq yangi vazifalarni qo'yadi. Ushbu muammolarni hal qilish hayotning geografik,
milliy va iqtisodiy sharoitlari bilan bog'liq.
Sternbergning fikriga ko'ra (va bu nuqtai nazar boshqa
tadqiqotchilar tomonidan tasdiqlangan),
balog'at yoshidagi intellektual faoliyat uchun quyidagi xususiyatlar eng muhimdir: kundalik hayotga moslashish
, ijtimoiy kompetentsiyani namoyish etish, yangi muammolarni hal qilish qulayligini namoyish etish va rivojlangan og'zaki qobiliyat
. Kundalik
intellektual qobiliyatlar yosh yoshdan ko'ra o'rta va
katta yoshdagi aqlni tavsiflash uchun muhimroqdir. Bundan xulosa qilish mumkinki,
tradiaql-idrok sinovlari
atrof-muhitning kontekstual tarkibiy qismlarini baholash uchun etarli emas.
Nazariyaning tarkibiy qismi bo'lgan ikkinchi qismi birinchisini to'ldiradi, u

atrof-muhit va shaxs o'rtasidagi maqbul uyg'unlikka hissa qo'shadigan ba'zi elementar kognitiv jarayonlarni belgilaydi. Asosiy, boshlang'ich birlik ana-

Liza nazariyaning tarkibiy qismida-axborot-protsessual kompo -
nent. Komponent-bu
ob'ektlar yoki belgilar ongida taqdim etilganda ishlaydigan elementar axborot jarayoni. Komponent
sezgir impulsni mavhum tasvirga, bitta ko'rinishni
boshqasiga yoki vosita faoliyatiga o'zgartirishi mumkin.
Bir-biri bilan bog'liq bo'lgan ikki turdagi tarkibiy qismlar farqlanadi.
Avvalo, bu metakomponentlar. Aslida, ular
yuqori darajadagi ijro jarayonlari
bo'lib, muammoni hal qilish rejasi ishlab chiqilganda, uning bajarilishi nazorat qilinganda va ish natijalarini baholash zarur
bo'lganda ishlaydi. Quyidagi oltita metakomponent ajralib turadi.
1. Hal qilinishi kerak bo'lgan muammoning mohiyatini aniqlash.
2. Muammoni hal qilish uchun zarur bo'lgan reja va tarkibiy qismlarni aniqlash.
3. Ko ga asoslangan ma'lumotlarni tashkil qilishning bir yoki bir nechta usullarini tanlash-
buning uchun quyi darajadagi komponentlar faollashadi.
4. Quyi darajadagi tarkibiy qismlarni yaxlit va tizimlashtirishda tashkil etish-
hammom muammoni hal qilish strategiyasi.
5. E'tiborli va boshqalarni taqsimlash to'g'risida qaror qabul qilish
muammoning turli jihatlarini hal qilish uchun protsessual resurslar.
6. Muammoni hal qilish jarayonini kuzatish.
Ikkinchi tur-bu ijro etuvchi komponentlar. Ushbu komponentlar quyidagilar uchun ishlatiladi
muammoni hal qilish strategiyasini joriy amalga oshirish. Quyidagi uchta tur-
ichki komponentlar turli muammolarni hal qilishda ishtirok etadi.
4.3. Aqlning tuzilishi 195
1. Kodlash komponentlari.
2. Birlashtirish va taqqoslash komponentlari.
3. Yechimning tarkibiy qismlari (javob).
Nazariyaning uchinchi, eksperimental qismi shuni ko'rsatadiki, aql
elementar kognitiv jarayonlar ishlaydigan vazifalar yoki vaziyatlarda eng aniq namoyon
bo'ladi. Shaxs ushbu vaziyatlarga yoki vazifalarga
muvaffaqiyatli moslashishga harakat qilmoqda, bu nisbatan yangi vaziyatlar yoki
ularga reaktsiyalar avtomatik xarakterga ega bo'lishi mumkin.
Triad nazariyasining kontekstual,
tarkibiy va eksperimental qismlari o'rtasida ma'lum o'zaro bog'liqlik mavjud. Kontekstual
qism aqlni insonning muhitdagi o'zgarishlarga moslashish qobiliyati sifatida belgilaydi
. Nazariyaning eksperimental qismi kontekstual qismni cheklaydi
,bu aqlning eng yaxshi ko'rsatkichlari
yangi muammolarni hal qilishda muvaffaqiyat yoki echimi avtomatlashtirish jarayonida ekanligini ko'rsatadi
. Garchi bu ikki omil vazifaning yangiligi va
neeniya-va aql-idrokni moslashish sifatida tushunishni takomillashtirish, ular
aql-idrok asosidagi jarayonlarni tushunish uchun etarli emas. Buning uchun
ko'plab dasturiy ta'minot turlariga xos bo'lgan umumiy jarayonlarni tavsiflovchi komponent qismi kerak-
va shu
bilan birga intellektual faoliyatdagi individual farqlarni tushunishga imkon beradigan o'ziga xos jarayonlarni tavsiflaydi.
Sternberg tomonidan ishlab chiqilgan aql-idrok modelini tavsiflab
, uning taniqli spekulyativligini ta'kidlash kerak, xususan,
muallif aqlning individual farqlari bilan unchalik qiziqmaydi va uning
taqdimoti birinchi navbatda umumiy psixologik nuqtai nazardan muhimdir.
Aqlning ijtimoiy-madaniy asosini ta'kidlaydigan Sternberg kontseptsiyasi
Eysenckning psixofiziologik pasayishiga qarshi turadi, axborotni qayta ishlashda tezlikning rolini inkor
etadi, bu aslida
intellektual faoliyat samaradorligining yagona ko'rsatkichidir.