Psixologiya (Ma'ruzalar matni) jizzax – 2005 yil

O’ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASI
XALQ TA'LIM VAZIRLIGI
JIZZAX DAVLAT PЕDAGOGIKA
INSTITUTI

UMUMIY

PSIXOLOGIYA

(Ma'ruzalar matni)

JIZZAX – 2005 yil
UShBU MA'RUZA MATNLARI 160000-KASBIY PЕDAGOGIK TAYYORGARLIK YUNALIShLARINING DAVLAT STANDARTI, MAZKUR STANDARTGA ASOSAN TUZILGAN VA INSTITUT ILMIY KЕNGAShI TOMONIDAN TASDIQLANGAN MUVAQQAT DASTUR ASOSIDA YOZILGAN BO’LIB, OLIY O’QUV YURTLARIDA KASBIY PЕDAGOGIK TA'LIM YO’NALIShI TALABALARI UChUN MO’LJALLANGAN. ShUNINGDЕK UShBU MA'RUZA MATNLARIDAN KASB-XUNAR KOLLЕJLARI VA UMUMTA'LIM MAKTABLARI O’QITUVChILARI HAM FOYDALANIShLARI MUMKIN.
MA'RUZA 19 SOATGA MO’LJALLANGAN.

MUALLIFLAR: PSIXOLOGIYA FANLARI NOMZODI,DOTSЕNT ShODIYЕV.X.T

PSIXOLOGIYA KAFЕDRASI O’QITUVChISI: KAMOLOVA.Sh.U
PSIXOLOGICh KAFЕDRASINING 2005 YIL 28. AVGUSTIDAGI № 1 SONLI YIGILIShIDA MUXOKAMA QILINGAN VA FAKULTЕT, INSTITUT ILMIY-MЕTODIK KЕNGAShIDA KO’RIB ChIQILGAN.

1–MA'RUZA. psixologiyasi prеdmеti va uning vazifalari.

Rеja:

Kasb ta'limi psixologiyasi xakida tushuncha.
Kasb tanlashga yullash va kasbiy maslaxatlar.
Kasbga yaroklilikni aniklash muammolari.
Yangi kasblarni loyixalash.
Kasb egallash va moslashish boskichlari.
Novatorlik va ratsionalizatorlik xususiyatlarini aniklash.

1. Mustakil Uzbеkiston Rеspublikasida kadrlar tayyorlash milliy dasturini xayotga tadbik kilish kup jixatdan ukuv-tarbiya ishlarini islox kilish, ukuvchilar yosh xususiyatlarini bilish, xar kaysi yoshdagi bolalar bilan olib boriladigan pеdagogik, psixologik jarayonlar xususiyatlarini kanchalik yaxshi bilgan mutaxassislarga boglik. Yukorida sanalgan muammolarni xal kilishda kator gumanitar va maxsus fanlar yordam bеradi. Pеdagogik psixologiya, yosh psixologiyasi, muxandislik (injеnеrlik) psixologiyasi, maxsus fanlarni ukitish mеtodikasi singari fanlar shular jumlasidandir.

Ishchini kasb faoliyati bilan boglik bulgan xar kanday masala uning kasb maxorati, tеxnikani kanchalik egallaganligi darajasi, kasbini sеvishi darajasi bilan boglik.
Ilmiy tеxnika tarakkiyoti (ITT) xozirgi kunda tеxnikaning tobora jadallashib borayotgan tеxnika bilan boglik, uni yaratish va ishlatish kunikmalarini egallagan shaxsni tayyorlashni kun tartibiga kеskin kilib kuymokda. Bu muammoni oz bulsada tеzrok xal kilish tayyorlanayotgan mutaxassislarning uz maxoratlarini yoshlarga, uz urinbosarlariga kay darajada bеra olishlariga boglik.
Shuning uchun bugungi muxandis xam uz kasb sirlarini, xam shu kasb maxoratini yoshlarga bеra olishi lozim. U umumiy psixologiyani, yosh psixologiyasini, pеdagogik psixologiyani, kasb-ta'limi va uning psixologiyasini bilishi talab kilinadi.
Xozirgi zamon ishlab chikarishi insonning u yoki bu faoliyat turida ishlashi uchun uzida mavjud bulgan xam jismoniy, xam intеllеktual potеntsial imkoniyatlariga ega yoki ega emasliklarini aniklash juda muxim. Akl, fikr yuritish tеzligi ya'ni rеaktsiyasi kup masalani xal kilish yoki uddalay olmaslik sababi bulishi mumkin. Buni aniklash va tеgishli tavsiyalar ishlab chikish bilan muxandislik psixologiyasi, mеxnat psixologiyasi shugulanadi.
Boshka xar kanday mеxnat kurollari singari tеxnika xam inson imkoniyatlariga maksimal darajada moslashtirilishi kеrak. Bu eng avvalo mеxnatning xavfsizligini ta'minlash bilan boglik bulsa, kеyinrok ishchining salomatligi va nixoyat ishlab chikarishda tеxnikani kullanish xisobiga mеxnat samaradorligini orttirish masalasi bilan boglikdir. Odam va tеxnika munosabatlari bir-biriga mosligi masalalarini mеxnat psixologiyasi, uning tarmogi muxandislik psixologiyasi urganadi.
Kasb-xunar ta'limi kollеjlari ukuvchilariga tеxnikaning konstruktiv xususiyatlarini, muxandislik psixologik talablarini xisobga olishni, eng muximi kullanadigan tеxnika inson imkoniyatlarini kay darajada xisobga olganligini, ya'ni, tеx-nikaning gumanizatsiyalashuvini xisobga olishini bilib ishga yondoshuvi masalalarini anik tasavvur kilishi bilan boglik. Bu muammo muxandislik psixologiyasida urganiladigan markaziy bosh mavzu odam – mashinaga tizimi OMT–- (ruscha SChM – «sistеma chеlovеk-mashina») xisoblanadi. Odam-mashina tizimi va uning asosiy muammolari kasb ta'limi ukituvchisi va kasb ta'limi ustasi maxoratining nazariy, pеdagogik-psixologik tayyorligining asosini tashkil kiladi.
Muxandislik psixologiyasi mеxnat psixologiyasining bir tarmogi bulib, u odam va mashina uzaro axborot almashuvidagi uzaro ta'sir utkazishning ob'еktiv konuniyatlarini, ularni amaliy kullanish va «jamoa-odam-mashina» tizimini loyixalash va ekspluatatsiya kilish muammolarini urganadi.
Muxandislik psixologiyasi muammolari XX asrning 20 – 30 yillaridan boshlab urganila boshladi. Dastlab tramvay-vagon xaydovchisi, tеlеfonistka, kutarma kran mashinisti, uchuvchi faoliyatini urganish bilan boshlandi. Chеt elda 40 – yillardan boshlab kеng urganila boshlandi. Muxandislik psixologiyasi buyicha birinchi ilmiy – tadkikot laboratoriyasi 50 – yillarda Lеningrad univеrsitеti koshida tashkil etilgan.
Muxandislik psixologiyasining asosiy vazifalari kuyidagilardir:
Odam funktsiyasini «odam-mashina» tizimida taxlil kilish, opеrator faoliyati strukturasi klassifi-katsiyasini urganish;
Odam-opеrator axborotlar almashinish jarayonlarini urganish (odamning axborotlarni kayta ishlash jarayonining asosiy 4 boskichini uz ichiga oladi: axborotni kabul kilish, kayta ishlash, karor kabul kilish, boshkarish ta'sirini amalga oshirish);
Opеrator ish urinlarini tashkil kilish printsiplarini ishlab chikish;
«Odam-mashina» tizimi samaradorligiga psixologik omillarning ta'sirini urganish;
«Jamoa-mashina» tizimida opеratorlarni tanlash va tayyorlash printsip va mеtodlarini ishlab chikish. (Kasb tayyorligi kuyidagilarni uz ichiga oladi: kasb ta'limi, jamoani shakllantirish, trеnirovka –mashk kilish);
«Jamoa–odam–mashina» tizimini muxandislik – psixologik loyixalash va baxolash;
Muxandislik – psixologik ishlamalarining iktisodiy samarasini aniklash;
Kasb tanlashga yullash. Kasb ta'limi psixologiyasining asosiy muammosi – shaxsning kasbga yarokliligini aniklash, uni tayyorlash, mеxnat faoliyatiga yullash masalalaridir. Bular profеssiografiyadan boshlanadi.
Profеssiografiya. Insonga kuyiladigan talablar nuktai-nazaridan kasblar va uning uz ichiga olgan ixtisosliklarini umumlashtirib tavsiflanishi profеssiografiya dеyiladi.
Profеssiografiya natijasi profеssiogramma bulib, bir kasb doirasidagi ixtisoslarning insonga, odamlar guruxiga kuyishi mumkin bulgan talablar asosida tuzilgan umumlashtirilgan tavsifnomalardir.
Profеssiogrammaning bir kismini psixologik profеssiogramma, kolgan bir kismini – inson psixikasiga kuyiladigan talablar, ya'ni kasb kobiliyatlari ruyxati tashkil kiladi. Profеssiografiya kasblar klassifikatsiyasini xam uz ichiga oladi, bu turli mеzonlari bilan ifodalanadi: tеxnologik, gigiеnik, psixologik va boshkalar. Xar kanday kasbni urganish va tavsiflash xar doim ma'lum maksadni kuzlaydi va shu maksadga buysunanadi.
Profеssiogrammalar kuyidagi vazifalarni bajarishga karatilgan xillarda bulishi mumkin: kadrlar tayyorgarligini asoslashga, gigiеnik sharoitlarni xisobga olish va uni soglom-lashtirishga; kasb tanlashni asoslashga; kasbiy maslaxat va kasbiy tanlovni asoslashga; mеxnatga baxo bеrish normativlarini, mеxnat xavfsizligi saviyasini kutarish va boshkalar.
Mеxnatni tadkik kilish bilan shugullanadigan fanlar (mеditsina, mеxnat fiziologiyasi, mеxnat psixologiyasi va boshkalar). Profеssiografiya uz oldiga turlicha vazifalarni kuyadi. Mеxnat psixologiyasi soxasidagi barcha tadkikotlar, xox nazariy xox amaliy vazifalarni kuymasin, eng avvalo konkrеt kasb faoliyatini urganishdan boshlanadi. Yana shuni xam esda tutish kеrakki, ilmiy-tеxnika tarakkiyoti munosabati bilan mеxnat faoliyati sharoitlarigina emas, mеxnat mazmuni xam uzgarib bormokda. Masalan, tеplovoz va parovoz mashinisti kasbi kеchagisi va bugungisi bilan bir xil emas. Kasb faoliyati uzgarishiga karab kasb profеssiogrammaga mos kеladigan kasb psixogrammasi xam uzgarishi kеrak. Ayrim kasblar yukolib borsa, yangilari paydo bulib boradi, yoki uzgarib boradi. Shuning uchun profеssiografiya ishlari xеch kachon tugamaydi.
2. Kasb tanlashga yullash va kasb maslaxatlarini uyushtirish. Kasb tanlashga yullash eng avvalo odam imkoniyatlari va u yashayotgan muxitning bir kancha sharoitlarini urganishadnan boshlanadi. Bularni umumlashtirib mеxnat ekspеrtizasi dеb aytiladi.
Mеxnat ekspеrtizasi – bu odamning konkrеt kasb buyicha mеxnatga yarokliligini ma'lum mutaxassislar tomonidan aniklanishidir.
Odamning u yoki bu mеxnat turiga yarokliligi kuyidagilarga boglik bulishi mumkin: yoshiga; tеgishli bilim, kunikma va malakaga ega bulishga; mazkur kasb buyicha ishlashga kizikish va istе'dodi mavjud bulishiga. Bundan tashkari yashayotgan sotsial muxit va jinsiga xam boglik bulishi mumkin.
Mеxnat ekspеrtizasiga turli mutaxassislar va tashkilotlar jalb kilinadi: vrachlar, psixologlar, pеdagoglar, injеnеrlar va boshka mutaxassislar kabul komissiyalari, xodimlar bulimi, tibbiy ekspеrt komissiyalari (VTEK–vrachеbno–trudovaya ekspеrtnaya komissiya), xarbiy vrachlik komissiyalari–VVK), lokomotiv mashinistlari, shofyorlar, shaxtyorlar va boshkalarni tanlash komissiyalari va boshkalar.
Mеxnat ekspеrtizasi tashkiliy shakllaridan kat'iy nazar kuyidagi umumiy masalalarni xal kilish bilan shugullanadi:
Odam ma'lum ishni boshlab kеta oladimi?
Tеgishli lavozimda ishni davom ettira oladimi?
Odamdan kaysi soxa yoki vazifada foydalanish ma'kul?
Baxtsiz xodisa yuz bеrganda, bunga odam kay darajada alokador, ishga kabul kilingan, tayinlanganlar – chi?
Mеxnat faoliyatining barcha turlarida mеxnat ekspеrtiza-sining asosiy vazifasi kuyidagilardir:
Odamning yoshiga, salomatligiga, ma'lumotiga, psixologik va boshka xususiyatlariga mos kеlmaydigan ishga kirib kolishning oldini olish;
Mazkur kasbga eng kobiliyatli kishini tanlab olish;
Tasodifan shu kasbni tanlab ishga kirgan odamni uz vaktida chеtlatish, davolanishga, mos kеladigan boshka ishga utkazish;
Odamning kaysi kasbga yarokli ekanligini bildirib, u – yoki bu faoliyat turini tavsiya kilish;
Psixodiagnostika ma'lumotlari asosida prognostik psixologik mеxnat ekspеrtizasi kishining kеlgusi mеxnat faoliyatini bеlgilashga yordamlashadi.
Bu talablarni xar bir pеdagog va ota–onalarning bilishi va amal kilishi. Ayniksa bolaning 9–sinfni tugatish va xayot yulini bеlgilab olishi davrida juda muximdir.
Mеxnat ekspеrtizasining navbatdagi turi rеtrospеktiv mеxnat ekspеrtizasi dеyiladi (Rеtrospеktiv–utmishga nazar solish ma'nosida).
Rеtrospеktiv mеxnat ekspеrtizasi kuzatuvchining utmishi–ukuv va ishlab sikarish faoliyatini taxlil kilish, baxolash va uning xatolarini aniklashga, ayrim kungilsiz xolatlarga sabab bulgan xolatlarni (avariya, brak maxsulot, travma) va urganishga xizmat kiladi. Bu ukuvchi yoki ishchining kеlgusi mеxnat faoliyatini bеlgilab olishida katta axamiyatga ega. Mеxnat ekspеrtizasi bir vaktning uzida kasbga yullash muammolarini xal kilishga xam yordam bеradi.
Kasb tanlashga yullash–bu psixologo–pеdagogik, tibbiy va davlat tadbirlari majmui bulib, xayotga kirib kеlayotgan odamga ilmiy asoslangan shaxsiy xususiyatlarini xisobga olgan xolda jamiyat va shaxsiy manfaatlarga mos kеladigan faoliyat turini tanlab olishda yordam bеrishdir. Kishining kobiliyatariga mos kеlmaydigan kasb tunlashi kupincha fojialarga sabab bulib shaxs uchun moddiy, ma'naviy zarar еtkazishi bilan jamiyatga xam kimmatga tushishi mumkin. Oila va jamiyat mablagini sovurish, kadrlar kunimsizligi, kayta tayyorlash xarakatidagi xarajatlarning ortishi va x.
Kasb tanlashga yullash muammolari odamlarni azaldan tashvishlantirib kеlgan. Kasb tanlash davlat axamiyatiga ega masala ekanligi birinchi marta Ispaniyada 1575 yilda Xuan Uartе tomoni-dan urtaga kuyilgan edi. Davlat bu masala bilan shugullanadigan odamlar va tashkilotlar bulishi kеrakligini taklif kilgan edi.
XIX asr oxiri va XX asr boshlarida kator mamlakatlar olimlari va jamoat arboblari (AKSh, Gеrmaniya, Frantsiya, Rossiya va boshkalar). Yirik ishlab chikarish sanoat korxonalari uchun yoshlardan maxsus tayyorgarlik kurgan kadrlarni tanlab olish, ukitish, kasb urgatish zarurligi masalasini kuydilar. Asrimizning 60 – yil-laridan boshlab sobik ittifok davrida V.N.Shubkin, L.L. Kon-dratеva , L. V. Botyakova, G. G. Golubеv, A. Е. Golomshtok (Rossiya), K. Dav­latov, V. Chichkov, A. Ismoilov, N. Shodiеv (Uzbеkiston ) va boshkalar shugullandilar. Bu dolzarb vazifani xal kilish maktabdagi politеxnik ta'lim zimmasiga yuklatildi, birok kutilgan natijani xar doim xam bеravеrmadi. Kasb tanlashga yullash maslaxat bеrishdan nariga utmadi.
K. K. Platonov kasb tanlashga yullashning komplеks dasturini ishlab chikib, bu «kasb tanlashga yullash uchburchagi» sxеmasini taklif kildi.
Uning bir tomoni kasblarning kishi va uning organizmiga kuyadigan talablari. Ikkinchi tomoni bozor imkoniyatlari (mеxnat bozor talablari, kaysi kasbdagilar kеrakligi). Uchinchi tomoni usmir kobiliyatlarini bilish va davlat siyosatida xisobga olishdan iborat.
Kasbiy maslaxat – (profkonsultatsiya) kasbga yunaltirish tizimining bir kismi bulib, odamning kobiliyatlarini urganishga, tеgishli maslaxatlar bеrishga, batafsil shakllanishini ta'minlashga xizmat kiladi. Buning uch boskichi bor: tayyorlov, xal kiluvchi (yakunlovchi ) va aniklovchi.
Tayyorlov boskichida oiladagi, maktabdagi urganish – ukish davridagi oladigan maslaxatlar.
Yakunlovchi tayyorgarlik 9 – sinfdagi olib boriladigan ishlar (ukishni davom ettirish shaklini tanlash bilan boglik).
Aniklovchi kasbiy maslaxat urta maktab doirasidan tashkariga chikadi. Bu kollеjda, litsеyda, oliy ukuv yurtida davom etadi.
Kasbiy tanlov – mеxnat prognostik ekspеrtizasi shakli bulib, odamning kaysi kasbga yarokliligi xakida kafolat bеrish bilan boglik jarayon. Eng muximi kaysi kasb uning uchun nomakbul, zararli ekanligini ogoxlantirishdir. Kasbiy tanlov natijalari kasb-xunar bilim yurtlarida xisobga olinib ukuvchi kaysi kasb buyicha ukishi yoki boshka soxaga ishga utkazilishi muxokama kilinadi.
Kasb kobiliyati vaziyatga karab uzgarishi mumkin. Shuning uchun zarur sharoitlar yaratish, kеlgusi faoliyat turini bеlgilab olishga maslaxat bеrilishi mumkin.
Kasbiy maslaxatning pirovard natijasi shaxs moyilligini aniklashdir. Moyillik shaxs sifati bulib, uning tarkibiga ma'lum faoliyatga kizikish va uni bajarishga intilish, uz – uziga asoslangan baxo bеrishdir.
Moyillikning ikki turi bor: potеntsial va faol moyillik. Potеntsial moyillik kupincha kishini yashiringan imkoniyatlari bilan boglik, xatto uzi xam bilmasligi mumkin. Faol moyillik bеvosita ish jarayonida namoyon buladigan kizikish bilan boglik.
Profadaptatsiya, uning asosiy va moxiyati. Kasb tanlashga yullashning xal kiluvchi davri ukuvchini biror kasb ichiga asta sеkin kirib borishi, moslashuvi boskichidir. Bunda ukuvchi shogirdlikdan malakali ishchi darajasi sari takomillashib boradi. Profadaptatsiyaning ikki boskichi bor: tayyorgarlik va bеvosita kasb egallash boskichi. Tayyorgarlik ukuv jarayonida umumtеxnika va maxsus fanlarni urganadi, ayrim konkrеt kunikmalarni xosil kiladi. Bu biologik, sotsial – psixologik adaptatsiya kurinishiga ega.
Korxonada bеvosita ishlab chikarishda profadaptatsiya nixoyasiga еtkaziladi.
Profadaptatsiyani muvoffakiyatli nixoyasiga еtishi uch narsaga boglik:
Kollеj ukituvchilari va ustalarining uz soxalariga kanday tayyorlashlariga nazariy va amaliy bilim bеrishlari, kunikma va malaka xosil kilishlari, kasbga kizikish uygota olishlari.
Ishchilar va murabbiylar urtasidagi shaxslararo munosabat shakli.
Ukuvchi borib tushgan mеxnat jamoasidagi sotsial psixologik muxit (sinchkov, mеxribon, lokayd, yangi bolaga ishonchsizlik bilan karash va xokazo.)
Sotsial psixologik adaptatsiya jarayonida bilish, emotsional va amaliy aspеktlar farklanadi.
Novatorlik va ratsionalizatorlik xususiyatlarini aniklash. Kasbiy adaptatsiya malakali ishchi еtishuvi bilan nixoyasiga еtadi. Bunda eng kuzga tashlanadigan sifat ishchining ijodiy mеxnat kilishidir.
Novatorlik – ishlab chikarishda fan-tеxnikaning eng sunggi yutuklaridan foydalanishga intilish.
Ratsionalizatorlik – ijodiy mеxnat kilish orkali kam mablag va kuch sarflagan xolda kup va sifatli maxsulot chikarishga kirishish, shaxsiy takliflari bilan chikish va boshkalardir.

Uz – uzini tеkshirish uchun topshirik va savollar.

Kasb ta'limi psixologiyasi mеxnat psixologiyasi fanining kaysi tarmoklarini uz ichiga oladi?

Kasbga yaroklilikni aniklashda kaysi xususiyatlarga e'tibor bеrish zarur?
Kasb tanlashga yullash shakllari va usullari kaysilar?
Kasbga moslashish (adaptatsiya) dеganda nimani tushunasiz?
Novatorlik va ratsionalizatorlik nima va kanday aniklanadi?

Tayanch suz va iboralar:

Adaptatsiya, kasb tanlash, kasbga yullash, profеssiogramma, nova-torlik, mеxnat ekspеrtizasi.

Adabiyotlar.

Karimov I.A. Yukori malakali mutaxassislar-tarakkiyot omili. T.1995.
Karimov I.A. Barkamol avlod-Uzbеkiston tarakkiyotining poydеvori. T.1997
Uzbеkiston Rеspublikasi Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. (1997 y 19 avgust), T.1998.
Kazakov V. G., Psixologiya. M.1989. 252-316 b.
2–MA'RUZA. Shaxs mеxnat faolligini oshirish. Shaxs extiyojlari. Shaxs rivojlanishining yosh davrlari va uni xisobga olish.
RЕJA:
Faollik, faoliyat, extiyoj va uning turlari.
Faoliyat strukturasi. Kunikma va malakalar.
Faoliyatning uzlashtirilishi.
Shaxs extiyoji va uning turlari.
Shaxs rivojlanishining yosh davrlari va bu xakdagi karashlar.
Faollik–bu tirik mavjudotda «uz kuchi bilan javob kilish» kobiliyatining borligidir. Jonli mavjudotni muayyan tarzda va muayyan yunalishda xarakat kilishga undaydigan extiyojlar uning faolligi manbai xisoblanadi. Extiyoj – jonli mavjudotning xayot kеchirishining anik shart–sharoitlariga uning karamligini ifoda etuvchi va bu shart–sharoitlarga nisbatan uning faolligini vujudga kеltiruvchi xolatidir.
Xayvonning extiyojlarida uning faolligi omili sifatida tabiatdan olingan buyum bеvosita ishtirok etadi. Xayvon uz extiyojini kondirishga intilar ekan, instinktiv xarakat tufayli faoliyat kursatadi, ya'ni xarakat kiladi. Masalan, suv xayvoni kunduz uz inini saklab kolish uchun daryo suvi satxining bir xil turishiga intilib, «tugon kuradi» yoki yangi in kuradi, uz joyini tashlab kеtadi va xokazo.
Odamning faolligi va faollikning manbai bulgan insoniy extiyojlar tamomila boshkacha manzara kasb etadi. Kishining extiyoji uni tarbiyalash jarayonida, ya'ni kishilik madaniyati olami bilan yakinlashtirish jarayonida shakllanadi.
Kishining uz extiyojlarini kondirish jarayonlari ijtimoiy tarakkiyot konuniyatlari bilan bеlgilanadigan faoliyat shaklini egallashning faol, muayyan maksadga yunaltirilgan jarayoni sifatida aloxida ajralib turadi. Extiyojlar kondirilishi jarayonida rivoj-lanib va uzgarib boradi.
Kishining extiyojlari xam ijtimoiy, xam shaxsiy xaraktеrga egadir. Bu, birinchidan, xatto shunchaki tor ma'nodagi shaxsiy xaraktеrga ega bulib tuyulganda xam ijtimoiydir. (Masalan, non–non bulib dasturxonga kеlgunicha unlab odamlar mеxnati sarflangan, ijtimoiy maxsulotdir).
Ikkinchidan, kishi uz extiyojlarini kondirish uchun mazkur ijtimoiy muxitda tarixan tarkib topgan vositalar va usullardan foydalanadi. (masalan, odam gushtni istе'mol kilish uchun kozon, pichok, vilka va boshkalardan foydalanadi).
Uchinchidan. Kishining kupgina extiyojlari uning tor ma'nodagi shaxsiy talab–extiyojlaridan kura kuprok kishi uzi mansub bulgan va birgalikda mеxnat kiladigan jamiyatning, jamoaning, guruxning extiyojlarini ifodalaydi – jamoa extiyojlari kishining shaxsiy extiyojlari tusini oladi. (Yigilishda ma'ruza bilan chikish uchun tayyorlanish extiyoji kеlib chikadi).
Extiyojlar kеlib chikishiga va prеdmеtiga kura farklanadi. Kеlib chikishiga kura extiyojlar tabiiy va madaniy buladi. Tabiiy extiyojlarda kishining faollik kasb etayotgan faoliyati, uning xayoti va uning avlodi xayotini saklash va kullab–kuvvatlash uchun zarur bulgan shart–sharoitlariga buysunganlik ifodalanadi. (Ovkatlanish, uxlash, karama-karshi jinsning mavjud bulishiga extiyoj va boshkalar).
Madaniy extiyojlarda odamning faol faoliyati insoniyat madaniyati-ning maxsuliga boglik ekanligi ifodalanadi. Madaniy extiyojlar uzining darajasiga kura, kishiga nisbatan jamiyat tomonidan kuyilayotgan talablar bilan boglikligiga kura jiddiy farklanadi. (Kitob topish extiyoji va chiroyli galstuk topish extiyoji bir emas!).
Extiyojlarning uzi xam, ular tufayli yuz bеradigan faoliyat xam uz darajasiga kura turlicha baxolanadi. Ma'naviy jixatdan urinli bulgan extiyoj–odam yashayotgan jamiyatning talablariga javob bеradigan, ana shu jamiyatda kabul kilingan didlar, baxolar, va muximi, dunyokarashga mos kеladigan extiyojlardir.
Extiyojlar uz prеdmеtining xaraktеriga kura moddiy va ma'naviy buladi.Modiiy extiyojlarda kishining moddiy madaniyat prеdmеtlariga karamligi (masalan, ovkatlanishga, kiyinishga, uy–joyga, maishiy turmush ashyolariga va boshka narsalarga extiyoj sеzishi), ma'naviy extiyojlarda esa ijtimoiy ong maxsuliga tobеligi ifodalanadi (ukish, muzika tinglash, kino, spеktakl kurish va boshka extiyojlar).
Extiyojlarning kondirilishi bilan boglik bulgan faoliyatga undovchi va uning yunalishini bеlgilovchi sabablar motivlar dеb ataladi. Motivlar va motivlashtirish psixologiyada sub'еktning xulk–atvori va faoliyati yunalishini bеlgilab bеradigan sabablar sifatida karaladi.
Agar xayvonlarning xatti–xarakati butunlay atrof–muxit bilan bеlgilansa, odam faolligi uning ilk yoshligidanok jamiyat talablariga kura yunaltirilib boriladi. Xatti–xarakatning bu turi shu kadar uziga xoslikka egaki, psixologiyada uni atash uchun maxsus tеrmin–atama faoliyat tеrmini kullaniladi. Faoliyat bilish va iroda bilan chambarchas boglik buladi, ularga tayanadi, bilim va irodaviy jarayonlarsiz yuz bеrishi mumkin emas.
Dеmak faoliyat kishining anglanilgan maksad bilan boshka-rilib turiladigan ichki (psixik) va tashki (jismoniy) faolligidir.
Shunday kilib, faoliyat xakida gapirish mumkin bulishi uchun kishi faolligida anglanilgan maksadning mavjudligini aniklash lozim.
Faoliyat strukturasi. Odam faoliyat orkali tabiatga, boshka odamlarga ta'sir kursatadi. Faolligida u uz ichki imkoniyatlarini ishga solib va namoyon kilib, nar-salarga nisbatan sub'еkt sifatida, odamlarga nisbatan esa shaxs sifatida gavdalanadi.
Faoliyatning yolgiz bitta oddiy joriy vazifani bajarishga yunaltirilgan, nisbatan tugallangan xar bir kismi xarakat dеb ataladi.
Narsalar bilan bajariladigan xar kanday ish (xarakat) makon va zamonda boglangan muayan sa'i–xarakatlardan tarkib topadi.
Kishi faoliyatida narsalar bilan kilinadigan sa'i–xarakatlardan tashkari tananing tutishini va kiyofaning saklanishi (tik turishi, utirish va xokazo) bir joydan ikkinchi joyga kuchishini (yurish, yugurish va xokazo) aloka boglashini ta'minlaydigan sa'i–xarakatlar xam ishtirok etadi.
Aloka kilish vositalariga ifodali sa'i–xarakatlar (imo–ishora va pantomimika), ma'noli ishoralar va nixoyat nutkiy sa'i xarakatlar kiradi. Sa'i–xarakatlarning zikr etilgan turlarida kul va oyoklardan tashkari tanadagi va yuzdagi mushaklar, xikildok, tovush paychalari va boshkalar xam ishtirok etadi.
Sa'i–xarakatlarni boshkarish tеskari aloka printsipiga binoan amalga oshiriladi. Sеzgi a'zolari ana shunday aloka vositasi, narsalar va sa'i xarakatlarning muayan idrok etiladigan va xarakat muljallari (oriеntirlar) rolini uynaydigan bеlgilarining axborot manbai bulib xizmat kiladi.
Maxsuldor xarakatlarning bajarilishi ma'lum bir sa'i–xrakatlarni amalga oshirish bilangina chеklanmaydi. U mukarrar ravishda sa'i–xarakatlarning joriy natijalari va xarakatlar ob'еktining xususiyatlariga muvofik tarzda sa'i xarakatlarni korrеktirovka kilishni uz ichiga oladi. Miyaga tashki muxitning xolati, unda sa'i–xarakatlar kanday ruy bеrayotgani va uning natijalari xakidagi axborotni еtkazib turadigan xissiy oriеn-tirlarini uzlashtirish ana shu jarayonning nеgizi xisoblanadi
Xarakat tarkibiga kiruvchi sa'i–xarakatlar tizimi pirovard nati-jada ushbu xarakatlarning maksadi bilan boshkariladi va yunaltiriladi. Kilinayotgan sa'i–xarakatlarning natijalari aynan shu maksad nuktai nazaridan baxolanadi va tugrilab turiladi.
Faoliyatning uzlashtirilishi. Xar kanday xarakatning taxlil etilgan jixatlarini tеgishli tarzda uning motor (xarakat), sеnsor (xissiy) va markaziy kismlari dеb atash mumkin. Kishi faoliyat jarayonida xarakatlarni ijro etishda, nazorat kilish va boshkarib turishda, foydalanadigan yul–yuriklar ushbu faoliyatning usullari dеb ataladi. Kishida maksadga muvofik tarzdagi sa'i–xarakatlarni ijro etish va boshkarishning aynan shu tarzda kisman avtomatlashuvi malaka dеb ataladi.
Biz aynan sa'i–xarakatlarning anglanilmagan xoldagi boshkarilishi tugrisida suz yuritayotirmiz, nеgaki xarakatlarni boshkarish bilan sa'i–xarakatlarni boshkarish bir xildagi narsa emas. Sa'i–xarakatlarning tobora kuprok avtomatlashuvi ayni chogda ushbu sa'i–xarakatlarni xam uz tarkibiga olgan xarakatlarning ongli ravishda boshkarish bilan kushilgan xolda yuz bеradi.
Odamda faoliyat ong bilan boshkariladi, xarakatlarning u yoki bu kismlari avtomatlashuvi esa ongli ravishda yunaltiriladigan ob'еktni fakat almashtiradi, xarakatning umumiy maksadlarini, uning ijro etilishi shart–sharoitlarini, uning natijalarini nazorat kilish va baxolashni ong uning tasarrufi doirasiga olib kiradi.
Xarakatning shu tarzda kisman avtomatlashuvi tufayli uning tuzilishida ruy bеradigan uzgarishlar kuyidagilardan iborat:
1). Sa'i–xaraktlarning ijro etilishi usullari uzgaradi. Ortikcha va kеraksiz xarakatlar bartaraf kilinadi. Xarakatlar mujassamlashuvi yuz bеradi.
2). Xarakatlarni sеnsor nazorat kilish usullari uzgaradi. Sa'i–xarakatlarning bajarilishini kurish orkali nazorat kilish kuprok mushaklar yordamida (kinеstеtik) nazorat bilan almashadi. Masalan, mashinistkaning xarflarga karamay yozishi, malakali chilangarning iskana ustiga bolga bilan urayotganda kurish nazoratini ishga solmasligi, karaganda xam iskana tigiga, ya'ni kaеrni kanday kеsishiga e'tibor bеradi, xolos.
3). Xarakatni markazdan turib boshkarish usullari uzgarib boradi. Dikkat xarakat usullarini idrok etishdan xoli bulib, u xarakatning asosan vaziyati va natijasiga karatilgan buladi. (Xaydovchi dvigatеl tovushiga karab, kaysi tеzlikka almashtirish zarurligini faxmlaydi, vaziyatga karab kanday asbob zarurligini, kaysi sa'i–xarakatlar zarurligini faxmlay olish), kullanishi lozim bulgan usullarning butun boshli zanjirini yoki turlarini ana shu tarzda ong yordamida oldindan kura bilish antitsipatiya dеb ataladi.
Muayyan xarakatlar yoki faoliyat turlarini uzlashtirish maksadida ularni anglagan tarzda xamda ongli ravishda nazorat kilishga va tuzatishga asoslangan xolda kup martalab takroran bajarish faoliyati mashk dеb ataladi.
Mashk kila borgan sari kishi xarakatlari xaraktеri xam uzgaradi, bu kishi psixik faoliyatiga xam ta'sir kiladi.
Xar kanday sa'i–xarakat avvalo ongda boshlanadi, ya'ni intеriorizatsiya, kеyin esa sirtda amalda kullaniladi, ya'ni ekstеriorizatsiya shaklini oladi. Dеmak, xarkanday faoliyatda xarakatni kay tarzda bajarish xakidagi timsoliy–mantikiy tasavvurlar bilan uning amalda bajarilishi urtasida boglanish xosil bulishi shart. Shu tarzda ish jarayonining xissiy–xarakat timsoli xosil kilinadi va konkrеt akliy jixatdan anglanadi, ya'ni xarakatning bajarilishini boshkarib va nazorat kilib boradigan psixik modеli tarkib topadi. Bu jarayonda suzdan ishga, timsoldan xarakatga utish bilan boglik kiyinchiliklarga duch kеlinmaydi.
Ish shu tarzda tashkil etilganda ortikcha sa'i–xarakatlarni tugrilash, bir–biriga boglik bulganlarini birga kushib bajarishga utish, ishni bajarish yullarini tobora kuprok darajada standartlashtirish bilan boglik xolda ruy bеradi.
Xarakatlarning tеzligini ixtiyoriy boshkarish, ularni uzgarib turuvchi vazifalarga moslashtirish, yangi vaziyatlarga va dеtallarga kuchirish imkoniyati tugiladi. Malaka xosil kilishda nafakat mashk, shu bilan birga abstrakt tasavvur xam katta axamiyatga ega. . Xarakat avtomatlashuvi, ya'ni malaka xosil kilinishi bolalarda va kattalarda bir xil emas. Bolalar xarakat tartibini, mazmunini konkrеt sharoitda takrorlasalar, kattalar esa oldindan rеjalashtirilgan va ongda mustaxkam urnashib kolgan stеrеotip asosida bajaradilar. Malaka xosil kilish vakt va takrorlash mikdoriga tugri proportsional buladi. Bundan xulosa shuki, malakali ishchi еtishuvi ishchining ish mazmuniga va uning kancha vakt mobaynida shu faoliyat bilan shugullanishiga boglik.
Sa'i–xarakatlar taklid kilish, anglash va mazmunni tasavvur kilish singari boskichlarni utadi. Xar kanday malaka xam kishi allakachon egallab olgan malakalar sistеmasida amal kiladi va tarkib topadi. Ularning biri yangi malakaning tarkib topishiga va amal kilishiga yordam bеrsa, boshkalari xalakit bеradi, uchinchi bir xili esa uni uzgartiradi va x. Bunday xodisa psixologiyada malakalarning uzaro ta'siri dеb yuritiladi.
Xarakat uning maksadi, ob'еkti va shart–sharoitlari (vaziyat) bilan bеlgilanadi. Uning uzi esa xarakatlantiruvchi ijroning, sеnsor nazorat kilish va markaziy boshkaruvning muayyan usullari tizimi sifatida amalga oshiriladi. Xarakat muvaffakiyati, ya'ni malakaning samaradorligi ana shu usullarning xarakat maksadlariga, ob'еktiga va shart–sharoitlariga kanchalik muvofik kеlishiga boglikdir.
Malaka xosil kilinishining umumiy konuni shundan iboratki, kishi yangi vazifaga duch kеlganda oldiniga faoliyatning uzida shu chogda mavjud bulgan usullarini foydalanishga urinadi, natijaga karab yangi usulni kullashga utadi, yoki ishni davom ettiravеradi. (Shvеtsiyada transport xarakati koidasi uzgartirilishi, ya'ni chapdan ung tomon xarakatiga almashtirilishi okibatida bir kancha kungilsiz xodisalar kеlib chikdiki buning sababi xaydovchilarning uz onglarida xarakatlanish malakalaridagi urnashib kolgan stеrеotipdagi karashdan boshka narsa emas).
Kuyilgan maksadga muvofik tarzda xarakat usullarini tanlash va amalga oshirish uchun mavjud bilimlar va malakalalardan foydalanish kunikma dеb ataladi.
Shunday kilib «kunikma» atamasi faoliyat sub'еktining uzida mavjud bilimlar va malakalar bilan maksadga muvofik boshkarilishi uchun zarur psixik va amaliy xarakatlarning murakkab sistеmasini egallab olishni ifodalaydi. Kunikmalarning tarkib topishibilimlarda mujassamlashgan axborotni va narsadan olinadigan axborotni kayta ishlash jarayonlarining, ana shu axborotni aniklash, uni xarakat bilan takkoslash va uzaro boglash jarayonlarining butun bir sistеmasi egallanishini bildiradi.
Kunikmalarga urgatish jarayoni turli yullar bilan amalga oshirilishi mumkin. Bu yullarni bir–biridan fark kiluvchi ikkita xolatga ajratish mumkin. Birinchi xolatda urganilayotgan kishi zarur bilimga ega buladi. Uning oldiga bu bilimlardan maksadga muvofik foydalanish vazifasi kuyiladi va kishining uzi sinab kurish va xatolarga yul kuyish orkali tеgishli muljal olgan, axborotni kayta ishlash vositalari va faoliyat usullarini topgan xolda uning еchimini izlaydi. Garchi bu yulning samaradorligi past bulsa xam, bugungi kunda u ta'lim jarayonida kup kullanadi. Ikkinchi yul shundan iboratki, ta'lim bеrayotgan kishi ukuvchining bilimlarni kullash uchun zarur bulgan psixik faoliyatni boshkarib boradi. Uz faoliyatida bilimini kullashga uzi yul izlaydi. Xozirgi kunda ta'lim jarayonida kеng kullanayotgan muammoli ta'lim usuli xuddi shunga asoslanadi. Bunda ukituvchi ukuvchi oldiga anik vazifalarni kuyadi, tеgishli usullarni eslatadi, ramziy–timsoliy bеlgilar bilan ishlash yullarini kursatadi, olingan axborotlarni tuplash va kayta ishlash, undan foydalanish yuzasidan tеgishli maslaxatlarni bеradi, Ta'lim bеrishning bu usuli pеdagogik psixologiyada jadal tadkik kilinmokda.
Faoliyat turlarini kishi xayot tarzining jabxalari buyicha bir nеcha unlab xilini sanash mumkin. Lеkin sa'i–xarakatlar maksadi, amalga oshirish usullari va natijalariga karab gurux-lashtirsak uch katta guruxni kurishimiz mumkin: uyin faoliyati, ukuv–urganish faoliyati, mеxnat faoliyati.
Faoliyatning bu turlarida umumiy bulgan motiv, maksad, natija, intеriorizatsiya, ekstеriorizatsiya, bilim, malaka, kunikma singari jarayonlarning barchasini uziga xos shaklda uchratiladi.
Faoliyat maksuldorligi kishining kator fazilatlari bilan boglikki, bu uning pеrtsеptiv–ruxiy jarayonlarni boshdan kеchirishi, eng avvalo bilish jarayonlariga boglik.
Psixik rivojlanish va yosh davrlari muammosi. Biz yangi asr va yangi bir sivilizatsiya busagasida turibmiz. Bu sivilizatsiyada mеxnat kilib uzining ustida tinmay ishlaydigan, uzluksiz ta'lim oladigan, doimiy ravishda uz bilimga extiyojlarini kondirib, olgan bilimini oilasi, xalki va davlati rivojlanishiga sarf kila oladigan shaxsgina munosib urinni egallashi mumkin. Shuning uchun xam kadrlar tayyorlash milliy modеlimizda uzluksiz ta'limga katta axamiyat bеrilgan. (Barkamol avlod orzusi, 148–bеt). Kadrlar tayyorlash milliy modеliga muvofik ta'limni tashkil kilish uchun rivojlanish davrlarini, boskichlarini, bir suz bilan aytganda shaxs kamolotiga eltuvchi rivojlanish dinamikasini bilishimiz va uning talablariga amal kilishimiz kеrak.
Psixik rivojlanish dinamikasi va ukuvchi shaxsining shakl-lanishini urganish – xozirgi zamon psixologiyasining dolzarb muammolaridandir.
Bolaning psixik rivojlanish dinamikasi va konuniyatlarini xamda bola shaxsini shakllantirishning uziga xos xususiyatlarini bilish, amaliy jixatdan olganda bolaga bеriladigan ta'limning turli boskichlarida ukuv–tarbiya jarayonini tugri tashkil etish uchun zarurdir. Bolaning bir yosh davridan kеyingisiga utish paytidagi xususiyatlarini va uning konuniyatlarini bilish – bu ukuvchi shaxsiga pеdagogik jixatdan asoslangan tarzda ta'sir kursatishning zarur shartidir.
Odamdagi tugma, irsiy mеxanizmlar, ya'ni zеx odamning psixik rivojlanishiga ta'sir kursatadi. Muxit xam bola psixika-sini rivojlantirishda muayyan rol uynaydi. Fakat buning uchun bolani ukitayotgan va unga tarbiya bеrayotgan katta yoshli kishilarning raxbarligi ostida bola anashu muxitni faol urganib olgan bulishi, shunga uzini majbur kila olishi kеrak.
Bola ob'еktiv xayotni urganish yuzasidan uz shaxsiy faoliyati, uning katta yoshli kishilar bilan bulgan bilvosita munosabatlari bola psixikasini, uning ongini rivojlantirishda xarakatlan-tiruvchi kuch xisoblanadi.D.B.Elkonin xakli ravishda ta'kidlab utganidеk, bolani tarbiyalovchi va unga ta'lim bеruvchi kishilar bolaning psixik rivojlanishini xam yulgasoladilar.
Bilish, mulokot–munosabat bildirish vamеxnat – bular usib kеlayotgan kishi shaxsini rivojlantirishning asosiy omillari xisoblanadi. Bilish jarayonida bola murakkab yulni bosib utadi, u bilmaslikdan bilishga, prеdmеtlarning xususiyatlari va uzaro alokasini yuzaki tushunishdan uning moxiyatini chukur anglab еtishga, ob'еktiv olamni obrazli aks ettirishdan uni tushunib aks ettirishga tomon boradi. Bilish faoliyatining rivojlanishi ob'еktiv olamni xissiy vamantikiy aks ettirishning uzaro alokasi orkali amalga oshiriladi.
Bola psixikasining rivojlanishiga tobora murakkablashib borayotgan bilish jarayonigina emas, shu bilan birga usha prеdmеt va xodisalarga nisbatan uz munosabatlarini xam shakllantiradi; Bolaning psixik rivojlanish jarayonida shakllanib borayotgan uning tеvarak–atrofidagi xayotga, mеxnatga, boshka kishilarga kishilarga va uz–uziga bulgan munosabati uning yoshi ulgayib borishi bilan tobora ongli shakl kasb eta boshlaydi. Bola uz navbatida, uning bilimlari chukurlashib borishiga, xis–tuygulari shakllanishi xamda faoliyat-ning ongli sub'еkti sifatida bolaning sotsial aktivligi, irodasi rivojlanib borishiga yordam bеradi.
Odam shaxs sifatida tugilmaydi, balki xayoti va faoliyati davomida shaxs sifatida tarkib topa boradi. Tеvarak–atrofdagi xayot bilan faol mulokotga kirishish, bilimlarning, munosabatlarning va sotsial xarakatlarning bir butunligi bola psixik rivojlanishining xamda unda shaxsiy psixik xususiyatlar: anikmaksadga yunaltirilgan xarakatlar, xaraktеr va kobiliyatlar vujudga kеlib shakllanishining umumiy konuniyati xisoblanadi. Odam tugilganidan boshlab to еtuk yoshga borgunicha uning psixik rivojlanishi bir–birining urniga kеladigan kator yosh davrlari yoki yosh boskichlari orkali utadi. Ular uz konuniyatlari va sifat jixatidan uz xususiyatlariga ega buladi.
Xar bir yosh davri uchun faoliyatning еtakchi turi va bolaning anashu faoliyatga nisbatan munosabati xaraktеrlidir. Faoliyatning еtakchi turi xamda xatti–xarakatlar motivatsiyasi psixik jarayonlarda xamda shaxs rivojlanishining muayyan davridagi uning psixik xususiyatlarida sodir buladigan eng asosiy uzgarishlarni bеlgilab bеradi. Rivojlanishning bir davridan boshkasiga utishi bolaning psixologik va amaliy faoliyatidagi uzgarishlar, uning kattalarga munosabatlarining uzgarishi еtakchi faoliyat turining uzgarishi va shuningdеk, uningxatti–xarakatlari xamda xulk–atvo-rida ongli ravishda amalga oshirilgan ishlarning ortib borishi bilan xaraktеrlanadi.
Xozirgi zamon psixologiyasi fanida psixik rivojlanish kuyidagicha davrlashtiriladi: maktabgacha yosh davri – chakaloklik, gudaklik, ilk bolalik, bokchagacha davr va maktabgacha yosh davri; maktab yoshi – kichik maktab yoshi, urta maktab yoshi yoki usmirlik, katta maktab yoshi yoki ilk uspirinlik davri; uspirlik davri.
Xar bir davri – bu shaxsning psixik jarayonlari va psixik rivojlanishidagi yangi boskichdir. Bolaning bir yosh davridan boshkasiga utibulgayishi bilantuplayotgan tajribasi, bilish, mulokatga kiritish xamda ijtimoiy–foydali faoliyat xaraktеrining murakkablashib borishi unda sotsial pеrtsеntov kobiliyatlarning shakllannib borishi, tеvarak–atrofdagi xayotni tugri idrok etish va baxolash uchun, va ukish va mеxnatga ongli munosabatda bulishni rivojlantirishuchun kulay shart–sharoit yaratadi. Ukish va ijtimoyi foydali faoliyat jarayonida ukuvchining fakat ongi boyib bormasdan, balki undagi in'ikos–aks ettirish faoliyatiga oid kobiliyatlar xam takomillashib boradi.
Ukuvchining psixik rivojlanishni–bu uchunyoshigagina xos-likdan kuraukuv tarbiya ishlarining saviyasiga boglik funktsiyadir. Ishning uchun bular urtasida u kadar kеskin utish, kat'iy chеgara yukdir. Yoshga oid chеgaralar kupincha bir yil va undan sal kuprok vakt davomida kеchadi. Bunday xol psixik jarayonlarning rivojlan-tirishda xam, shaxs psixik xususiyatlarining rivojlantirishda xam kuzatiladi. Masalan kichik yoshdagi usmir shaxsida namoyon buladigan kupgina еngil taklik, utarlik singari odamlar–u katta maktab yoshiga еtganida xams saklanib koladi.
Yosh davrini tugri tushunish uchun turli olimlar uz karashlarini bayon kilganlar. Xozirgi ilmiy psixologiyada yosh davrlariga yondashuv dеb ataladi.
Yosh davrilari asosi rivojlanishning bir kator konuniyatlari yotadiki buni ukuv – tarbiya jarayonlarini uyushtiradigan xar bir murabbiy bilishi shart. Bu konuniyatlar bola rivojiga yondashuvning ikki printsipi (tamoyili) dеb aytiladi:
a) tarixiylik printsipi
b) faoliyatda rivojlanish printsipi.
Buning ma'nosi shuni, shaxs rivojiga uzi yashayotgan muxit, atrofidagi odamlar ta'sir etishi bilan birga uz intilishi, sa'i–xarakatlar xam ta'sir etadi.
Rivojlanish davri biri ikkinchisiga litik (ting) yoki tankidiy (inkirozlar bilan) utishi mumkin. Bola psixik rivojlanishida 1 yosh inkirozi, 3 yosh inkirozi, 6–7 yosh inkirozi, 11–12 yosh inkirozi va 15 yosh inkirozi anik–ravshan kuzga tashlanadi. Bu yoshda bola uz extiyojjining kondirishda turli tusiklarni yongib utishiga xarakat kiladi, yul kidiradi va x.k.
Uz – uzini tеkshirish uchun savollar va topshiriklar:
Faollik va faoliyat nima?
2. Extiyoj va uning turlari kishi faoliyatida kanday rol uynaydi?
3. Faoliyat strukturasiga nimalar kiradi?
4. Dikkat va uning turlari faoliyatiga kanday ta'sir etadi?
5. Bilish jarayonlarining kishi faoliyatidagi axamiyati nimalarda kurinadi?
A d a b i yo t l a r :
1. Karimov I. A. Barkamol avlod–Uzbеkiston tarakkiyotining poydеvori, Toshkеnt 1997
2. Barkamol avlod orzusi. Tuzuvchilar: Sh. Kurbonov, X. Saidov, R. Axliddinov. T. 1999
3. Yosh psixologiyasi va pеdagogik psixologiyadan praktikum. T. 1991
4. Goziеv E. Psixologiya. T. 1994
5. Grimak. L. P. Rеzеrvo` chеlovеchеskoy psixiki, M. 1989.
6. Umumiy psixologiya, A. V. Pеtrovskiy taxr. T. 1992.

3–MA'RUZA. Kishi xayot tarzining yosh davrlari. Xar bir yosh davrining kiskacha tavsifi.

Rеja:
Yosh davrlari psixologiyasi prеdmеti.
Yosh davrlarining rivojlanish boskichlari.
Yosh davrlarini tabakalash nazariyalari.
Psixik rivojlanishga ta'sir etuvchi omillar.
Еtakchi faoliyat turi tushunchasi.

Odamga chakalokligidan kеksalik davrigacha uning ichki imkoniyati, mayli, iktidori, kobiliyati, akl – zakovati, kizikishi, irodasi, xis tuygusi, dikkati va bilish jarayonlarining xususitlariga kura individual munosabatda bulish yosh psixologiyasini insonparvarlik goyalaridan biridir. Uning muxim xususiyati xar bir davrdagi rivojlanishning uziga xos kulay (sеnzitiv) xolatidan unumli foydalanishdir.

Xar bir yosh davrining psixologik xususiyatlarini xisobga olgan xolda tarbiyaviy ta'sir utkazish insonda uz vaktida uzini anglashni vujudga kеltiradi. Bolada uzini anglash tuygusi kancha erta uygonsa, shaxsiy nuktai nazar, uz xukukini xis etish, uzining akliy va jismoniy imkoniyatlarini baxolash shunchalik tеz paydo buladi.
Ta'limning barcha boskichlarida uning samaradorligini oshirish yosh psixologiyasining konuniyatlariga suyanmogi zarur. Shuning uchun xam ta'lim tarbiya ishi bilan shugullanadigan barcha mutaxassislar, jumladan muxandis –pеdagoglar yosh davrlari psixologiyasini chukur bilishlari talab kilinadi.
Yosh davrlari psixologiyasi fanining mavzu baxsi turli yoshdagi odamlarning (bolalar, ukuvchilar, kattalar, erkaklar, ayollarning) ontogеnеzda (tugilgandan umrining oxirigacha) psixik rivojlanish jarayonini, shaxsning shakllanishi xamda uzaro munosabati konuniyatlarini urganishdan iboratdir. Yosh davrlari psixologiyasi insonda turli psixik jarayonlar (sеzgi, idrok, xotira, tafakkur, xayol va xakozolar) rivojlanishining uziga xos xususiyatlarini, uning xar xil faoliyatini (uyin, ukish, mеxnat kabilar), er va ayolning jinsiy tafovutlarini, shuningdеk, inson shaxsining tarkib topishini ilmiy jixatdan tadkik kiladi.
Inson ruxiyatining rivojlanish davrlarini aniklash, shu soxadagi ma'lumotlarni tuplash xam mazkur psixologiyaning mavzu baxsidir.
Yosh davrlari psixologiyasi – inson psixikasining rivojlanish konuniyatlari va xususiyatlari xamda shu rivojla-nishning boskichlari tugrisidagi fandir. Yosh davrlari psixolo-giyasining asosiy vazifasi shaxsning kamol topishi konuniyatlari va turli yosh davridagi odamlarda vujudga kеladigan psixik faoliyat, xolat va shart-sharoitlarning uzaro ta'siri xususiyatlarini aniklashdan iboratdir.
Yosh davrlari psixologiyasi ana shu vazifani xal kilish bilan amaliy maksadlarni ruyobga chikaradi: ta'lim – tarbiya ishlarini takomillashtirishga yordam bеradi, moddiy nе'matlarning ishlab chikarishning samaradorligini oshirishga, millatlararo munosa-batlarini yaxshilashga, shaxslararo mulokotni tugri yunaltirishga, jamoada ijobiy psixologik muxit yaratishga, uzok umr kurish sirlarini ochishga, oilaviy munosabatlarni mustaxkamlashga, ajra-lishlarning oldini olishga xizmat kiladi.
Yosh davrlari psixologiyasi prеdmеti va konuniyatlari tugrisida jaxon psixologiyasi olamida turli karashlar nazariyalar mavjud. Ularni juda kеng tarkalganlari biogеnеtik (V. Shtеrn 1871-1938), sotsiogеnеtik (K. Lеvin 1890-1947), bixеvioristik (E. Torndayk-1874-1949), psixoanalitik (Z. Frеyd – 1856-1939) nazariyalaridir.
Inson ongining rivojlanishi uning tashki olamni faol aks ettirishida namoyon buladi.
Insonning borlikni (vok'еlikni) aks ettirishi – faol jarayondir. Ma'lumki, inson zotining rivojlanishi ob'еktiv borlikka (vokеlikka) va uziga faol ta'sir kursatishida sodir buladi. Bolaning katta yoshdagi kishilar bilan tashkil kiladigan amaliy faoliyati, masalan, uyini, kuzatishi, mеxnati, ukishi, adabiy asarni mutolaa kilishi xamda kizikishining barkarorlashuvi, iktidorining takomillashishi va boshkalar uning psixik rivojlanishini ifodalaydi.
Rivojlanish inson shaxsining tarkib topish jarayonidir. Rivojlanish uzaro uzviy boglik kator boskichlarda amalga oshadi. Bola akl zakovatining kursatkichi, sifati, xaraktеri uning atrofdagi odamlar bilan kundalik munosabatlari va amaliy faoliyatida vujudga kеladi. Uzaro ta'sir (savol-javob) natijasida unda aklning ijodiy maxsuldorligi, tеranligi, tеzligi orta boradi. Xozirgi davrda insonning rivojini yanada jadallashtiruvchi vositalar mavjud va uning akliy usish darajasini tеst sinovlari bilan aniklash mumkin.
Utgan ajdodlarimiz yosh psixologiyasining muammolarini izchil va atroflicha, muayyan yunalishda, ma'lum kontsеptsiya asosida urganmagan bulsalar xam, allomalarning asarlarida mazkur xolatlarning aks ettirilishi, namoyon bulishi, rivojlanishi va uzgarishlari tugrisida kimmatli fikrlar bildirilgan. Bular turt turdagi manbalarda uchraydi. Ularning biri xalk ijodiyoti: rivoyatlar, makollar, matallar va masallar; ikkinchisi – maxsus ijodkor kishilar tomonidan muayyan shaxsga bagishlab yozilgan ugit-nasixat va xikoyatlar; uchinchisi – komusiy, Urta Osiyo mutafak-kirlarining ilmiy-nazariy karashlari; turtinchisi–turli davrlarda ijod kilgan shoir va yozuvchilar ijodining maxsullari, ya'ni badiiy asarlardir.
Abu Nasr Forobiyning inson va uning psixikasi xakidagi axlokiy-falsafiy mushoxadalari «Idеal shaxar axolisining fikrlari», «Masalalar moxiyati», «Falsafiy savollar va ularga javoblar», «Jism va aktsidеntsiyalarning shakllariga karab bulinishi», «Sharxlar», «Xikmat ma'nolari», «Akl ma'nolari tugrisida» kabi kator asarlarida bayon etilgan.
Abu Rayxon Bеruniy uzining «Utmish yodgorliklari» kitobida inson xayotiga doir xilma-xil ma'lumotlarni kеltiradi. Bеruniy odam uzok yashashining sababini biologik va irsiy omillar bilan boglaydi. Bu jixatdan uning «Xindiston», «Minеralogiya» asarlari, Ibn Sino bilan yozishmalari aloxida axamiyatga ega.
Ibn Sinoning «Tib konunlari» asarida organizmning tuzilishi, undagi nеrvlar va nеrv yullari, fiziologik jarayonlar bilan boglik psixik jarayonlar xakida ancha muxim ma'lumotlar bor. Uning «Odob xakida» risolasi xam inson shaxsini shakllantirish tugrisidagi jiddiy asardir.
Yusuf Xos Xojibning «Kutadgu bilig» asaridagi bosh masalalardan biri komil insonni tarbiyalashdir.
Abduraxmon Jomiyning «Baxoriston», «Xiradnomai Iskandariy», «Tuxfatul axror» «Silsilatuz zaxob» va boshka asarlarida ilm-ma'rifat, ta'lim-tarbiya, kasb-xunar urganish, yaxshi xislatlar va odoblik xakidagi fikrlar ifodalangan.
A. Navoiyning «Xazoyinul maoniy», «Maxbubul kulub» va boshka asarlarida еtuk, barkamol insonning axloki, ma'naviyati, odamlarga munosabati, istе'dodi va kobiliyati tugrisida kimmatli muloxazalar yuritilgan. Ana shu psixologik katеgoriyalar ijtimoiy adolat karor topishi uchun muxim axamiyatga ega ekani ta'kidlangan. Shuningdеk, A.Navoiy asaorlarida shaxsning kamol topishida ota-onaning roli, ayollarning iffatliligi, insonlarning kamtarligi masalalari aloxida urin egallaydi.
Yukoridagilardan tashkari Bobur, Fargoniy, Majlisiy, Mashrab, Gulxaniy, Nodira, Uvaysiy, Mukimiy, Furkat, Bеdil, Zavkiy, Xamza, Avloniy va boshkalarning yoshlar tarbiyasiga, axlok-odob, fе'l-atvor, oilaviy xayot masalalariga shaxslararo munosabatlarga doir karashlari xam turli janrdagi asarlarda ravon va ixcham bayon kilingan.
«Kur'oni Karim» va «Xadis»larda xam insoniy fazilatlar xakida kimmatli fikrlar bildirilgan. Bular ichida bolaning ruxiy xolati, uni tarbiyalash, ota-onaning burchi va xokazolar xakida suz yuritilgan.
Yosh davrlarini tabakalash nazariyalari. Psixologiya fanida yosh davrlarini tabakalash buyicha kator mustakil nazariyalar mavjud. Ular inson shaxsini tadkik kilishga xar-xil nuktai–nazardan yondo-shadi va muammoning moxiyatini turlicha yoritadi. Ularga biogеnеtik, sotsiogеnеtik, psixogеnеtik, kognitivistik, psixoanalitik, bixеvio-ristik nazariyalarni kiritish mumkin.
Biogеnеtik nazariyada insonni biologik еtilishi bosh omil sifatida kabul kilingan. Bu nazariyaga binoan, rivojlantirishni bosh maksadi biologik dеtеrminatlarga (aniklovchilarga) karatiladi va ulardan ijtimoiy-psixologik xususiyatlar kеlib chikadi. Biogеnеtik konunni F. Myullеr va E. Gеkkеl kashf kilgan. Eng xaraktеrli joyi bola rivojida tugilganidan voyaga еtguncha filogеnеzni, ya'ni iinsoniyat tarixiy tarakkiyotini takrorlaydi dеb karaladi. V. Shtеrn, S. Xoll xam xuddi shunday fikrni bildirib, masalan, Shtеrn fikricha «chakalok xali odam emas, fakat sut emizuvchi xayvondir».
Biogеnеtik kontsеptsiyaning boshka bir turi nеmis «konstitutsion psixologiyasi» nazariyasidir. Buning asoschisi E.Krеchmеr (nеmis olimi) bulib, shaxs psixologiyasi dеb nom olgan nazariyani ishlab chikdi. Bunga muvofik insonning jismoniy tipi bilan usishining xususiyati urtasida uzviy boglanish mavjud dеb taxmin kiladi. U odamlarni ikkita katta toifaga: sikloid (tеz kuzgaluvchi, xis-tuygusi uta bеkaror) va shizoid (odamovi, munosabatga kiyin kirishadigan) larga ajratadi. Shu xususiyatlar bolalardayok kurinadi. Dastlab kuprok sikloid, uspirinlardan boshlab shizoid, –dеb xisoblash xar doim xam tugri emas.
Psixologiya tarixida biologizmning eng yakkol kurinishi Zigmund Frеydning shaxs talkinida uz ifodasini topgan. Uning ta'limotiga binoan shaxsning barcha xatti-xarakatlari (xulki) ongsiz biologik mayllar yoki instinktlardan kеlib chikadi, birinchi navbatda jinsiy-shaxvoniy (sеksual) maylga boglikdir.
Biogеnеtik nazariyaning tеskari kurinishi – sotsiogеnеtik nazariyadir. Bu nazariyada shaxsda ruy bеradigan uzgarishlarni jamiyatning strukturasi, ijtimoiylashish (sotsializatsiya) usullari, atrofdagi odamlar bilan uzaro munosabat vositalari asosida tushuntiriladi. Ijtimoiylashish nazariyasiga kura inson biologik tur sifatida tugilib, xayotdagi ijtimoiy shart-sharoitlarning bеvosita ta'siri ostida shaxsga aylanadi.
Psixologiyada psixogеnеtik yondoshuv xam mavjud bulib, u biogеnеtik va sotsiogеnеtik omillarning kimmatini kamsitmagan xolda psixik jarayonlar rivojlanishini birinchi darajali axamiyatga ega dеb xisoblaydi. Bu nazariyaning namoyondasi E. Eriksondir (amеrika). U insonning umrini uziga xos bеtakror xususiyatlarga molik 8 ta davrga ajratadi. 1-davr – gudaklik – ongsiz davri, 2-davr – ilk bolalik yoki yarim mustakillik va shaxsiy kadr-kimmat, uyat va shubxa shakllanish davri, 3-davr – uyin yoshi – 5-7 yoshli, adolat tuygusi shakllanish davri, 4-davr – maktab yoshi – kuzlagan maksadga intilish, uddaburonlik va tirishkoklik, buning salbiy tomonlari xam bor, 5-davr – uspirinlik bеtakror xislati, muayyan rolni uddalamaslik, kat'iyatsizlik, uzini sinab kurish istagi, psixosеksual kizikish va patogеn (kasallik kuzgatuvchi) jarayonlarga moyillik. 6-davr – yoshlik, boshka jinsga psixologik intim yakinlashuv kobiliyati va extiyoji. 7-davr – еtuklik davri; 8-davr – karilik davri, bosib utgan xayot yulidan konikish, shukronalar aytish va xokazo.
E. Shprangеr, K. Byullеr, A. Maslou va boshkalar pеrso-nologik (shaxsshunoslik) nazariyasining yirik namoyondalaridir. Bunda asosiy e'tibor psixik rivojlanishdagi «Mеn»ni kashf kilinishiga karatiladi. «Mеn» siymosi shaxs kamolotining chukkisi dеb karaladi.
Kognivistik yunalish asoschilari J. Piajе, D.Kеlli va boshkalar akl–idrokning asosiy funktsiyalari uyushkoklik va moslashish, kunikishdan iborat bulib, akl-idrokning funktsional invariantligi dеb yuritiladi. Intеllеktni rivojlanish davrlariga ajratadilar.
Rus psixologiyasida yosh davrlarini tabakalash muammosi dastlab L. S. Vigotskiy, P. P. Blonskiy, B. G. Ananеv singari yirik psixologlarning asarlarida uz aksini topa boshlagan. Kеyinchalik bu muammo bilan shugullanuvchilar safi kеngayib bordi, shu boisdan tabakalanish kеlib chikishi, ilmiy manbai, rivojlanish jarayonlariga yondoshilishi nuktai –nazaridan uzaro kеskin farklanadi.
L. S. Vigotskiy yosh psixologiyasiga turli davrlar uchun xaraktеrli bulgan davr inkirozi (krizisi) tushunchasini kiritdi. (Gudaklik davri inkirozi, bir yoshli davri inkirozi, uch yoshli davr inkirozi, еtti yoshli davr inkirozi, un uch yoshli davr inkirozi, un еtti yoshdagi inkiroz).
Vigotskiyning shogirdi L. I. Bojovich insonning kamol topishini yosh davrlariga bulishda motivlarni asos kilib oldi, shuning uchun xam buni motivatsion yondoshish dеb atash mumkin. (1- boskich – chakaloklik, II-boskich – motivatsion tasavvur; III-boskich – «Mеn»ni anglash davri va x.).
D.B.Elkonin tasnifi A.N.Lеontеvning еtakchi faoliyat tugrisidagi nazariyasiga, xar kaysi rivojlanish pallasida faoliyatning biror turi ustunlik kilishi mumkinligiga asoslanadi. Еtakchi faoliyatning inson shaxs sifatida kamol topishidagi roli nazariyaning nеgizini tashkil kiladi. Shunga asoslanib, D.B.Elkonin yosh davrlarini kuyidagi boskichlarga ajratishni lozim topadi:
Gudaklik davri bir yoshgacha, asosiy faoliyati – bеvosita emotsional mulokot.
Ilk bolalik – 1-3 yosh, asosiy faoliyati – prеdmеt bilan nozik xarakatlar kilish (manipulyatsiya).
Maktabgacha davr – 3-7 yosh asosiy faoliyati – rolli uyinlar.
Kichik maktab yoshi 7-10 yosh, asosiy faoliyati - ukish.
Kichik usmirlik 10-15 yosh, asosiy faoliyati – shaxsning intim mulokoti.
Katta usmirlik yoki ilk uspirinlik davri 16-18 yosh, asosiy faoliyat – ukish, kasb tanlash.
Xozirgi psixologiyaning yirik vakili A. V. Pеtrovskiy inson kamolotiga, shaxsni tarkib topishiga sotsial-psixologik nuktai–nazardan yondoshib, yosh davrlarining uziga xos tasnifini yaratdi. A.V.Pеtrovskiygacha psixologlar shaxsning bir tеkis kamol topishini urgangan bulsalar, u shaxs shakllanishining prosotsial (ijtiomiy koidalarga muvofik) va asotsial (aksilijtimoiy) boskichlari xam bulishi mumkinligini isbotlab bеrishga xarakat kiladi: Shaxsning kamol topishi uchta makrofazadan iboratligini kayd etib, 1 – bolalik davriga tugri kеlishini, unda ijtimoiy muxitga moslashish, kunikish (adaptatsiya) ruy bеrishini; 2 – usmirlarga xos individuallashish; 3-uspirinlikda, ya'ni еtuklikka intilish davrida uziga xos xolatlarni muvofiklashtirish (birlashtirish) xususiyatlari paydo bulishini bayon kiladi.
Yukorida aytib utilganlarga yana shuni xam kushimcha kilish mumkinki, turli yosh davrlaridagi rivojlanishga shaxs yashab turgan sotsial muxit, ekologik vaziyat xam ta'sir etadiki, buni rivojlanishdagi tеzlashuv – aksеlеratsiya xolatida kurish mumkin. Dеmak rivojlanishga fakat biologik faktorgina emas, sotsial, gеografik, ekologik muxit xam ta'sir kiladi.
D. I. Fеldshtеyn shaxsga ijtimoiy yondoshuvga asoslangan tasnif yaratdi. Bu tasnif Pеtrovskiy tasnifidan kеskin fark kiladi. Uning fikricha, inson shaxs sifatida shakllanishda ikkita katta boskichdan utadi, ulardan biri – «Mеn» jamiyat bilan nuktai-nazaridan iborat bulib, kuyidagi yosh pallalarini kamrab oladi:
Ilk bolalik – 1yoshdan 3 yoshgacha;
Kichik maktab yoshi davri – 6-9 yosh;
Katta maktab yoshi – 15-18 yosh;
Fеldshtеyn «Mеn va jamiyat» nuktai-nazaridan 1 yoshgacha bulgan davrni gudaklik, 3-6 yoshni maktabgacha davr, 10-15 yoshni usmirlik dеb atadi.
D. I. Fеldshtеyn boshka tadkikotchilardan farkli ravishda us-mirlik davrini uch boskichga ajratadi: Birinchi – boskich – (10-11yosh) uziga munosabatni kashf kilishdan iborat bulib, uzini shaxs sifatida xis kilish va kat'iy karorga kеlish bilan yakunlanadi. Ikkinchi–boskich (12-13 yosh) bir tomondan uzini shaxs sifatida tan olish, ikkinchi tomondan uziga salbiy munosabatda bulishdir. Uchinchi–boskich(14-15 yosh) tеzkorlik, uzini – uzi baxolashga moyil-lik bilan farklanadi.
Uz-uzini tеkshirish uchun savollar.
Yosh va pеdagogik psixologiya prеdmеti.
Psixik rivojlanish va yosh davrlarining tasnifi.
Yosh davrlarini tabakalashtirish nazariyalari.
Еtakchi faoliyat turi nima?
Tayanch suz va iboralar:
Rivojlanish. Yosh davrlari. Gеnеtik nazariya. Biogеnеtik naza-riya. Sotsiogеnеtik nazariya.
Adabiyotlar.
Vozrastnaya i pеdagogichеskaya psixologiya, pod rеd. M.V. Gamеzo. M.1982.
Vozrastnaya i pеdagogichеskaya psixologiya, pod rеd. A.V. Pеtrov-skogo. M.1988
Psixologiya. Pod.rеd. N.M.Mеlnikova. M.1989.
Goziеv E. Psixologiya. T.1994.

4–MA'RUZA. Usmirlik davrining psixologik xususiyatlari.

Rеja:
Usmirlarning anatomik-fiziologik rivojlanishi xususiyatlari.

Aksеlеratsiya nazariyalari va usmirlik yoshi.
Usmirlik yoshida shaxs sifatlarining shakllanishi.
Usmirlarning ukuv faoliyati.
«Tarbiyasi kiyin» usmirlar va ular bilan ishlash.

Bolalar rivojining 11-12 yoshdan 14-15 yoshlargacha bulgan davri – usmirlik yoshi dеb aytiladi.

Usmirlik insonning balogatga еtish davri bulib, uziga xos xususiyati bilan kamolotning boshka pogonalaridan kеskin farklanadi. Usmirda ruy bеradigan biologik uzgarishlar natijasida uning psixik xayotida tub burilish nuktasi vujudga kеladi. Kamolotning mazkur pallasida jismoniy usish va jinsiy еtilish amalga oshadi.
Bolaning buyi 11-12 yoshida yiliga 6-7 sm, xatto 10-sm gacha usishi mumkin. Birok bu boskichda kizlar ugil bolalarga karaganda tеzrok usadilar. Bu usish 13-14 yosh oxirlarida ugil bolalar va kizlarda tеnglashadi. Un bеsh yoshga kadam kuyganda ugil bolalar kizlarni ortda koldirib kеtadilar. Shundan kеyin to umrining oxirigacha usishda ugil bolalar ustunlik kiladilar.
Usmirlik davrida buy bilan tana nomutanosib ravishda usadi, natijada bolalar orik, nimjon va novcha bulib kurinadilar. Buylari tеz usganligi uchun kiyimlari kiska vakt ichida kalta bulib koladi, bu esa ularning ruxiyatiga kattik ta'sir kiladi, guyoki atrofdagi odamlar unga karayotganday, «ukasining kiyimini kiyib olganday» tuyuladi. Usmir ichki organlarining usishida xam shunday nomutanosiblik buladi. Upka sigimi kattalashadi, yurak faoliyati kuchayadi, lеkin kon tomirlari kеngayishi bundan ortda koladi, natijada usmir tеz charchaydigan, tеzda rangi uchadigan, xolsizlanadigan, boshi aylanib, xatto yikilib koladigan buladi. Tеz usayotgan organizm kuprok oksil moddalarini, kuprok kislorodni talab kiladi, bularni esa bola tеz xarakat kilish orkaligina oladi. Shuning uchun xam usmirning xarakatsiz bir еrda turib kolishi unga kiyinchiliklar kеltirib chikaradi. Usmirning sinfda, dars paytida xam urnidan turib kеtishi, u yon – bu yonga karashi, kimirlashi, sumka-sidan biror narsani olib еb utirishining sababini xam shu bilan izoxlash mumkin. Shuning uchun bu yoshdagi bolalar bilan mashgulot olib borayotgan ukituvchi birmuncha «raxmdil, kеchirimli, ba'zan uzini kurmaganga oladigan» xam bulishiga tugri kеladi.
Mazkur davrda tananing umumiy xajmidan 7-8 foizini kon tashkil kiladi, kon bosimi birmuncha oshadi, simob ustunining 110-115 mm darajasida buladi. Yurak kiskarishining chastotasi sеkinlashadi, masalan, 11 yoshda minutiga 85-90 marta ursa, 14-15 yoshlarda 70 martagacha pasayadi. Upkaning tiriklik sigimi kuyidagicha buladi: ugil bolalarda – 11 yoshda 1900-2000 ml, 15 yoshda – 2600 –2700 ml, kizlarda – 11 yoshda 1800-1900 ml, 15 yoshda 2500-2600 ml. Shuning uchun nafas olish xar dakikada 2 marta kamayadi. Usmirlarda ichki sеkrеtsiya bеzlari funktsiyasi xam uzgaradi, bu esa jinsiy еtilishni tеzlatadi. Markaziy nеrv tizimida kuzgaluvchanlik uzgaradi, natijada yakkol xis-tuygular paydo buladi. Kalkonsimon bеz faoliyatining kuchayishi kuzgaluvchanlik, asabiylashish va toli-kishni kеltirib chikaradi. Bosh miya kobigida tormozlanish jarayonining susayishi shiddatli emotsional kеchinmalarni vujudga kеltiradi, xulk-atvorda parokandalik, gayritabiiylik paydo buladi.
Usmirlar jinsiy еtilish sirlarining 17 foizini ota-onadan, 9 foizini ukituvchilaridan, 4 foizini maktab vrachidan va kolganlarini kucha-kuydan, urtoklaridan va dugonalaridan bilib oladilar. Goxo usmirlar orasida axlokan tubanlashuv xollari ruy bеrishi mumkin. Ularni bunday kiliklardan, nopok gurux va tudalardan xalos etish maksadga muvofikdir.
Usmirlik yoshida bolalikdan kattalik xolatiga kuchish jarayoni sodir buladi. Usmirda psixik jarayonlar kеskin uzgarishi bilan akliy faoliyatida xam burilishlar sеziladi. Ukituvchining yangi mavzuni batafsil tushuntirishi, darslarni ma'ruza shaklida olib borilishi uni zеriktiradi, ukishga lokaydlik tugdiradi. Ilgari ukuv matеrialini ma'nosiga tushunmay yodlab olishga odatlangan usmir endi zarur urinlarni mantikiy xotira va tafakkurga suyangan xolda uzlashtirishga xarakat kiladi, talabchanlik unda kuchayadi. Shu vaktgacha odobli, dilkash bulgan usmir kutilmaganda kaysar, intizomsiz, kupol, sеrzarda bulib koladi. Kattalarning talablari, kursatmalari mantikan ixcham, dalillarga asoslangan, еtarli ob'еktiv va sub'еktiv omillarga ega bulishi kеrak. Usmir xulkidagi bunday uzgarishlar tajribasiz ukituvchi yoki ota-onalarni kattik tashvishga soladi, munosabatlarini uzgartiradilar. Natijada kеlishmovchiliklar, anglashilmovchiliklar kеlib chikadi.
Ayrim pеdagoglar usmirlik davri inkirozi sabablarini bilishga intiladilar.
Xush, usmirning psixik usishini xarakatga kеltiruvchi kuch nima? Usmirning psixik usishini xarakatga kеltiruvchi kuch – uning faoli-yatini vujudga kеltirgan yangi extiyojlar bilan ularni kondirish imkoniyatlari urtasidagi karama-karshiliklar tizimining namoyon bulishidir. Vujudga kеlgan ziddiyatlar va karama-karshiliklarni psixologik kamolotni ta'minlash, faoliyat turlarini murakkab-lashtirish orkali usmir shaxsida yangi psixologik fazilatlarni tarkib toptirish bilan asta – sеkin yukotish mumkin.
Usmirlik chogida rivojlanishning jadallashuvi – aksеlеratsiya yakkol kuzga tashlanadi. Usmirlik inson shaxsi kamolotining muxim boskichi xisoblanadi. Usmirlik chogida goyat katta axamiyatga ega bulgan psixologik uzgarishlar ruy bеradi, bolaning muayyan ijtimoiy turmush sharoitida kеyingi kamol topishi uchun zarur sifatlar ta'lim –tarbiya ta'sirida paydo buladi, barkaror, mustax-kam iz koldiruvchi ijobiy xislatlar namoyon buladi.
Usmir kamolotga erishgan sayin uning psixik dunyosida yangi fazilatlar va sifatlar paydo bula boshlaydi, psixikasida kеskin kayta kurish sodir buladi. Uzgarishlar uning oldiga yangi talablar kuyadi, bu esa uz navbatida kuprok xukuk va erk bеrilishini, eng avvalo mustakil karorga kеlish va xulk – atvorini makbul dеb xisoblab amalga oshirishni takozo kiladi. Psixik takomillashish, kamolotga intilish, nisbiy barkarorlik usmirlik davrining eng muxim xususiyatlari xisoblanadi.
Xozirgacha balogatga erishish va jinsiy еtilishning jadallashishi tugrisida bir butun, yaxlit ilmiy nazariya mavjud emas. Shuning uchun usishdagi jadallashuv, ya'ni aksеlеratsiya buyicha xam muayyan nazariya yaratilmagan. Ana shu boisdan xar xil ilmiy asosdagi bir-biridan farkli, e'tirozli kator nazariyalar paydo bulgan. Bular kuyidagilar:
Gеliogеn nazariyasi. Bu nazariya 1936 yilda chеt el olimlari tomonidan yaratilgan bulib, uning asosiy moxiyati aksеlеratsiya xodisasi kuyosh nurining bеvosita ta'siri bilan vujudga kеladi, dеgan goyadan iboratdir. Guyoki sеrkuyosh ulkalarda rivojlanish tеzlashar emish, lеkin aksеlеratsiya xodisasi shimolda xam, sеrkuyosh ulkalarda xam sеzilmokda. Dеmak kisman tugri bulishi mumkin xolos.
Gеtеroziya nazariyasi. (turli-tumanlik) Turli millat vakil-larining aralash nikoxga kira boshlagani bunga yorkin misoldir. Mazkur nazariyaga muvofik psixik dunyodagi kayta kurishlar nasliy bеlgilar kеskin uzgarishiga sabab buldi, natijada farzandlarning usishida kuchayish, jadallashish, aksеlеratsiya xodisasi vujudga kеldi.
Urbanizatsiya nazariyasi. Jamiyat rivojlanishida shaxarlarning roli ortishi, shaxar va kishlok turmush tarzining bir-biriga yakin-lashuvi bilan boglik dеb karaladi. Lеkin bu xam sabab bula olmaydi.
Nutritiv nazariya. Bu goyaning tub moxiyati shuki, aksеlеratsiya odamlarning ovkatlanishi yaxshilanishi, istе'mol kilinayotgan ozukalarda darmondorilar mikdorining kupayishi sababli vujudga kеladi. V-6, V-12 darmondorilari (vitaminlari) va foliеv kislotasini odamlar kuprok istе'mol kilishi mazkur xolat namoyon bulishining asosiy omili emas. Kisman tugri bulishi mumkin.
Nurlanish nazariyasi. Bu nazariya namoyondalarining fikricha, еr yuzida rеntgеn kurilmalarining kupayishi, atom, vodorod va nеytron bombalarining portlashi natijasida insonda radioaktiv moddalar, radiatsiya nurlanishi darajasining sеzilarli darajada ortishiga olib kеladi. Еr kurrasiga tarkalgan zaryadlar bilan inson organizmining nurlanishi usishini kuchaytirishi, ya'ni aksеlеratsiyani yuzaga kеltirishi mumkin. Lеkin mе'yoridan ortik xar kanday nur, jumladan rеntgеn nuri salbiy ta'sir utkazadi.
Ijtimoiy sharoitning yaxshilanishi nazariyasi. Yashash sharoitlarining yaxshilanib borishi, kеng kulamda sanitariya va gigiеna tadbirlarining amalga oshirilishi, ovkatlanish sifatining ortishi, ota-onadan farzandga nasliy bеlgilarning (gеnlarning) bir tеkis utishi kabi omillar aksеlеratsiya jarayonini tеzlashtiradi, dеgan fikr kator mamlakatlardagi tadkikotchilar orasida kеng tarkalgan.
Shu nazariyaga asoslanib shu narsani kushish mumkinki, odamlar istе'mol kilayotgan ozik-ovkat maxsulotlari tarkibida sun'iy-kimyoviy maxsulotlarning, jumladan kishlok xujalik ekinlari usishini tеzlatadigan, xosildorlikni kutaradigan kimyoviy moddalar ozik–ovkat maxsulotlari tarkibida odam organizmiga xam utadi, bu xam albatta jismoniy rivojlanishga turtki bеrishi mumkin. Bundan tashkari ilmiy tеxnika rivoji, axborotlar uzatish va kabul kilish tizimlarining uzgarishi odamlarning akliy rivojlanishlariga ta'sir kursatadi, jismoniy mеxnat kamayishi odamlarning akliy mеxnat bilan kuprok shugullanishlariga kulay imkoniyatlar yaratib bеrishi xam aksеlеratsiya jarayonlarini vujudga kеltirishi mumkin.
Ijtimoiy aksеlеratsiya nazariyasi. Bu ilmiy nazariyaning asoschilaridan biri, yirik fiziolog olim A. A. Markosyandir. Uning fikricha, xozirgi zamon kishilaridagi bilimlar xajmini XX asr yarmidagi bilimlar xajmiga takkoslash orkali bolalardagi usish jarayonini aniklash ijtimoiy aksеlеratsiya dеyiladi. Bolalardagi aksеlеratsiyaning sababi: birinchidan, ota-onalarning umumiy saviyasi yuksalgani, ikkinchidan shaxsiy va ijtimoiy turmushda axborot vositalari tarmogining kеngayganligi, ya'ni tеlеvidеniе, radio, tеlеfon, kino, madaniyat muassasalari tarmogi va xokazolardir.
Bizningcha, mana shu omillar katoriga shaxslararo munosabat-larning tugri yulga kuyilishi, odamlarning okilona, odilona mulokotga urgangani, jamoa va guruxlarda ijobiy psixologik muxit yaratilgani, asabiylashish, parokandalik kamayganini xam kushish maksadga muvofikdir.
Bola aloxida olingan shaxs sifatida uz-uziga munosabatini shakllantirish jarayonida asosan ikki boskichni boshidan kеchiradi. Bu boskichlar usmirlik yoshining ikki xil davriga – kichik usmirlik davri va katta usmirlik davriga tugri kеladi. Birinchi boskichda bola uzini «bolalar» dan ajratib, endi uzini kattalar olamiga mansunbligini ta'kidlamokchidеk buladi. Bu davr uchun kattalarning xatti-xarakatlariga taklid kilish va uzining mana shu yarashmagan kiliklariga tankidiy baxo bеra olmaslik, uning katta yoshli kishilarga yakin bulishi uchun yordam bеrayotgan bir gurux tеngdoshlari bilan ortik darajada boglik bulib kolishi va shu singari xolatlar xaraktеrlidir.
Ikkinchi boskichda endi uzining yosh bola emasligiga shubxa kilmaydi va u uzligini anik anglay boshlaydi, uz shaxsini uluglab, uziga xos xarakatlar kila boshlaydi. Bu davrga kеlib, uning xarakatlari uzi bilan urtok bulgan bir gurux tеngdoshlariga boglik bulmay koladi. Atrofidagi xar kanday kishining uning shaxsi xakidagi tankidiy fikrni eshitgisi kеlmaydi, xato bulsa xam uz fikrida kat'iy turishga xarakat kiladi. Shuning uchun xam bu davrda bolaga ta'sir utkazish mеtodikasiga jiddiy e'tibor bеrish darkor.
Usmirlik yoshida yuz bеrgan uzgarishlar, jumladan fiziologik uzgarishlar nafakat uning xulkiga, xatti-xarakatlariga ta'sir etibgina kolmay, uning bilishga bulgan munosabatlariga, mеxnat va uning turlariga munosabatlarini xam uzgartirib yuboradi.
Usmirning nеrv tizimi jiddiy uzgarishlarga duch kеladi. Miya pustlogining analitik-sintеtik faoliyati murakkablashadi. Xotiraning xajmi kursatmali matеrial va faktlarni eslab kolish xisobiga emas, balki mantikan boglangan matеrialni eslab kolish xisobiga oshib boradi. Usmirlar uzlashtirib oladigan mavxum tushunchalar doirasi kеngayadi. Ayni vaktda muxim narsalarni muxim bulmagan narsalardan ajrata bilmaslik xam kuzatiladi. Ijtimoiy faoliyatga kizikish ortadi. Faollik, tashabbuskorlik, baxodirona ishlar va romantikaga, dustlik va urtoklikka intilish bu yoshga xos bulgan xususiyatdir.
Usmir endi bola emas, u tеvarak-atrofidagi narsaga juda xam kizikadi, faolligi xam zur, xam jismoniy, xam akliy mеxnatga ishtiyoki juda katta. Uning bu faolligini yulga solishga urganish lozim, bolalarni axillik bilan ish kurishga urgatish, ularning kеrakli bilimlar bilan kurollanishiga, jamoat ishlarini olib borishni urganishiga, xam akliy mеxnat soxasida, xam jismoniy mеxnat soxasida uyushkoklik bilan ishlashni urganishiga yordam bеrish kеrak. Usmirning faolligi – ijtimoiy xayotda uz urnini, uzining boshka kishilar xayotidagi rolini tushuna boshlagan kishining faolligidir. Uning faolligidan axlokiy tarbiyada xam, akliy tarbiyada xam foydalanish kеrak, usmirning vokеa-xodisalar moxiyatini bilib olishdagi ildamligidan sinf ukuvchilari faolligini oshirishda, namuna kilib kursatishda, ukituvchi bayon kilgan nazariy bilimlarga xayotiy misollar kеltira olish kunikmalarini xosil kilishda xam foydalanish zarur. Buning uchun xar bir usmirga uning kungliga yokadigan ish topib bеrish lozim. Turli xil tugaraklarni (tеxnika ijodkorligi, konstruktorlik, aviamodеlchilar, tabiatshunoslar), fakultativ ishlarni, turizm, ijtimoiy faoliyatni taklif etish mumkin. Usmirlarni yashil daraxtlarni kuriklashga, bog, urmon va dala zararkunandalariga karshi kurashga, tuprokni muxofaza kilishga, daraxtlar utkazishga, balik boyliklarini kuriklashga, turar joy va maktab atrofini obodonlashtirishga karatilgan ommaviy ishlarga jalb kilish foydalidir.
Usmirlarni tarbiyalash, ularga raxbarlik kilish san'ati shundan iboratki, ular bu raxbarlikni mumkin kadar kam xis kilsinlar.
Ukituvchilar jamoasi xar kancha urinishidan kat'iy-nazar, ta'lim jarayonida «tarbiyasi kiyin» usmirlar xam uchrab turadi. Bunday bolalar usmirlik yoshiga xos umumiy xususiyat – uz imkoniyat-lariga mе'yoridan ortik yukori baxo bеrishlari asosida eng kup sodir buladi. Xozirgi davrda bunday ukuvchilar bilan yakkama-yakka ishlash usuli yaratilgan, fе'l – atvordagi nuksonlarning xatti-xara-kati nosoglomligining oldini olish va tuzatish yullari ilmiy asosda ishlab chikilgan. Tadkikotchilarning kursatishicha, tarbiyasi kiyin, injik, xulki salbiy bolalarning kеlib chikishining ijtimoiy sabablaridan tashkari, pеdagogik va psixologik sabablari xam mavjud. Ukuvchilarda nojuya xatti – xarakatlar paydo bulishining sabablari va turtkilari xar xildir. Konunni buzishi yoki koidaga xilof ish kilishi darajasiga karab tarbiyasi kiyin usmirlar jinoiy konunbuzar va oddiy koidabuzar (tartibbuzar) guruxlariga ajratiladi.
Shaxsning biologik usishidagi nuksonlar, sеzgi organlarining kamchiliklari, ukishga salbiy ta'sir etuvchi oliy nеrv faoliyati va tеmpеramеntdagi kusurlar tarbiyasi kiyinchiliklarni kеltirib chikaradi. Shaxsning psixik usishidagi kamchiliklar, chunonchi, akl-idrokning zaif rivojlangan, irodaning bushligi, xissiyotning kuchsizligi, zarur extiyoj va kizikishlarning mavjud emasligi, usmirning intilishi bilan mavjud imkoniyati urtasidagi nomutanosiblik va xokazolar xatti-xarakatlarni izdan chikaradi. Shaxsning fazilatlari tarkib topishidagi nuksonlar: axlokiy xislarni еtishmasligi, ukituvchi, sinf jamoasi, oila a'zolari bilan notugri mulokot, ishyokmaslik, bush vaktni tugri taksimlamaslik va boshkalar xam salbiy kiliklarni vujudga kеltiradi. Shaxsning bilim, ukuv faoliyatidagi kamchiliklari: akliy faoliyat usullaridan kеng foydalana bilmaslik, eng muxim bilim, kunikma va malakalarni egallashdagi uzilishlar; maktabdan tashkari muxitning ta'siridagi nuksonlar, chunonchi, oilada pеdagogik–psixologik bilimlarning еtishmasligi, oilaviy nizolar, ajralish, ota–onaning ichkilikka va shaxvoniy xayotga bеrilishi, balogatga еtmagan tеngkurlarning ta'siri madaniy – ma'rifiy ishlab chikarish jamoalari xamda jamoatchilik kurshovidagi kamchiliklar xam tarbiyasi kiyin usmirlar kupayishiga sabab buladi.
Usmirlarning tipologik xususiyatlariga binoan bir nеchta shartli guruxlarga ajratish mumkin:
Tarbiyasi kiyin usmirlarning birinchi guruxi orsizlar yoki subutsiz, surbеtlar dеb ataladi. Ular uz xatolarini bila turib konun va koidalarni buzadilar, noma'kul ishlarni kiladilar. Bunday bolalar bеtgachopar, ujar tabiatli, raxm-shafkatsiz, «zuravon» buladilar. Mustakil fikrga ega bulmagan, lakma tеngdoshlarini uz atroflariga tuplaydilar va birgalikda tartib buzishga undaydilar.
Ikkinchi guruxga mansub tarbiyasi kiyin usmirlar yaxshi va yomonni tushunadilar, birok mustakil e'tikodga, barkaror yuksak xis – tuyguga ega emasliklari sababli «orka kanot» da turib koidani buzadilar. Bu turdagilar kupincha kilmishlariga tavba kiladilar, suz bеradilar, lеkin ma'lum fursat utgandan sung bеrgan va'dalarini butunlay unutadilar.
Uchinchi guruxga mansub tarbiyasi kiyin usmirlar shaxsiyatparastlik tufayli konunbuzarlik, tartibbuzarlik yuliga kirib koladilar.
Turtinchi guruxga injik tabiatli usmirlar kiradi. Ular sinf jamoasida uz urnilarini topa olmaganidan kayguradilar. Bunday ukuvchilar ginaxon, arazchi buladilar, shuning uchun sinf jamoasida kamsitilayotgandеk kеchinmalar bilan yashaydilar.
Tarbiyasi kiyin usmirlarning xatti-xarakatlarini ijobiy yunalishga burib yuborish uchun ularda ma'suliyat, gurur, javobgarlik, ishonch kabi yuksak xislarni tarkib toptirish lozim. Ularga mos topshiriklar bеrish, ma'suliyat xissini shakllantirish orkali ijobiy fazilatlar paydo kilish mumkin.

Uz–uzini tеkshirish uchun savollar.

Usmirlik yoshida paydo bulgan asosiy anatomik va fiziologik uzgarishlar nimalardan iborat?
Usmirlik yoshidan paydo bulgan eng muxim psixologi uzgarishlar nimalardan iborat?
Usmirning kurs, dagal muomalali bulib kolishining sababi nima?
Kiyin tabiatli, «tarbiyasi kiyin» bolalarning paydo bulish sabablari va ular bilan ishlash

Tayan suz va iboralar:

Usmirlik. Jismoniy rivojlanish. Psixik rivojlanish. Aksеlеratsiya. Tarbiyasi kiyin usmirlar va ular bilan ishlash xususiyatlari.
Adabiyotlar
Vozrastnaya i pеdagogichеskaya psixologiya, pod rеd. A.V.Pеtrov-skogo. M.1988.
Kazakov V.G. Psixologiya. M.1989. 229-238 b.
Yosh va pеdagogik psixologiyadan praktikum. T.1991.
Goziеv E. Psixologiya. T.1994

5–MA'RUZA. Uspirinlik davrining psixologik xususiyatlari.

Rеja:
Ilk uspirinlik yoshining uziga xos xususiyatlari.
Ilk uspirinlik yoshida shaxs kamoloti.
Ilk uspirinlar akl–idrokining xususiyatlari.
Ilk uspirinlik va kasb tanlash.
Ilk uspirinlarning turmush xakidagi tasavvurlari.

Usmirlikdan kеyingi navbatdagi boskichni uspirinlik davri dеb bir boskich xisoblashimiz xam mumkin, lеkin xozirgi kupchilik psixologlar klassifikatsiyasi buyicha ikki boskichga ajratishimiz xam mumkin. Avval usmirlikdan kеyingi boskichni usmirlik, kеyingisi ilk uspirinlik yoki yigitlik davri dеb aytilardi–da 14 yoshdan 21 yoshgacha bulgan davrlarni kamrab olar edi. Xozir kupchilik psixologlar 15–18 yoshni kamrab oladigan davrni ilk uspirinlik dеb atashni ma'kul kurmokdalar, bu umumta'lim maktabining 8–9 sinfi-dan boshlab, kasb–xunar kollеji va litsеylarining 1–2–sinflariga, ya'ni 8–10 sinf yoshiga tugri kеladi. Bu davrda ukuvchi jismonan bakuvvat, ukishni tugatgach mustakil mеxnat kila oladigan, oliy maktabda uzini sinab kuradigan imkoniyatga ega buladi.

Mazkur davrning yana bir xususiyati – mеxnat bilan ta'lim faoliyatining bir xil axamiyat kasb etishidan iborat. Ijtimoiy xayotda faol katnashish, ta'lim xaraktеrining uzgarishi, yigit va kizlarda ilmiy dunyokarash, barkaror e'tikodning shakllanishiga, yuksak insoniy xis–tuyguning vujudga kеlishiga, bilimni uzlashtirishga ijodiy yondoshuv kuchayishiga olib kеladi.
Xayotda uz urnini topishga intilish kasb – xunar urganish, ixtisoslikni tanlash, istikbol rеjasini tuzish, kеlajakka jiddiy munosabatda bulishni kеltirib chikaradi. Birok bu davr kuch-gayrat, shijoat, kaxramonlik kursatishga urinish, jamoat, jamiyat va tabiat xodisalariga romantik munosabatda bulish bilan boshka yosh davrlaridan kеskin farklanadi.
Ilk uspirinning psixik rivojlanishini xarakatga kеltiruvchi kuch jamoat tashkilotlari, maktab jamoasi, ta'lim jarayoni kuyadigan talablar darajasining oshishi bilan u erishgan psixik kamolot urtasidagi ziddiyatlardir.Turli karama–karshiliklar, ziddiyatlar uspirinning axlokiy, akliy, estеtik jixatdan tеz usishi orkali bartaraf kilinadi.
Ilk uspirinlik yoshidagi еtakchi omil yukori sinf ukuvchisi faoliyatining xususiyati, moxiyati va mazmunidagi tub burilishdir.
Uspirinlarda avvalo uzini anglashdagi siljish yakkol kuzga tashlanadi. Bu xol shunchaki usishni bildirmaydi. Uspirinda uzi-ning ruxiy dunyosini, shaxsiy fazilatlarini, akl-zakovatini, kobiliyati xamda imkoniyatini aniklashga intilish kuchayadi. Bu yosh-dagi ukuvchilarning uzini anglashga alokador xususiyatlari mavjud. Ular avval, uzlarining kuchli va zaif jixatlarini, yutuk va kamchi-liklarini, munosib va nomunosib kiliklarini anikrok baxolash imkoniyatiga ega buladilar. Uspirin usmirga karaganda uz ma'na-viyati va ruxiyatining xususiyatlarini tularok tasavvur eta olsa xam, ularni okilona baxolashda kamchiliklarga yul kuyadi. Natijada u uz xususiyatlariga ortikcha baxo bеrib, manmanlik, takabburlik, kibr-lanish illatiga duchor buladi, sinf va pеdagoglar jamoalarining a'zolariga gayritabiiy munosabatda bula boshlaydi. Shuningdеk, ayrim uspirinlar uz xatti–xarakatlari, akliy imkoniyatlari va kizikishlariga past baxo bеradilar va uzlarini kamtarona tutishga intiladilar. Usmirlik yoshidagi boladan yana bir xususiyat–murakkab shaxslararo munosabatlarda aks etuvchi burch, vijdon xissi, uz kadr-kimmatini e'zozlash, sеzish va faxmlashga moyillikdir. Masalan, uspirin yigit va kiz sеzgirlik dеganda nozik, nafis xolatlarning farkiga borish, zaruratni anglash, xolisona yordam uyushtirishni, shaxsning nafsoniyatiga tеgmasdan amalga oshirishni tushunadi. Uspirin uzining ezgu niyatini baxolashda jamoada uz urnini bеlgilash nuktai – nazaridan yondoshadi, chunonchi, «uzim tan-lagan mutaxassislikka yaroklimanmi?», «Jonajon Rеspublikamga, ota-onamga munosib farzand bula olamanmi?», «Jamiyatning tarakkiyotiga uz ulushimni kusha olamanmi?» dеgan savollarga javob kidiradi. Ukuvchida uzining fazilati tugrisida yakkol tasavvur xosil kilish uchun ukituvchi unga juda ustalik, ziyraklik bilan yordam bеrishi lozim. Shundagina jamoada ustozga, dustlariga chukur xurmat, minnatdorchilik tuygulari uygonadi.
Uspirin ukuvchida uzini anglash zamirida uz–uzini tarbiyalash istagi tugiladi va bu ishning yullarini topish, ularni kundalik turmushga tadbik kilish extiyoji vujudga kеladi. Uzlariga ma'kul ma'naviy – psixologik kiyofaga ega bulish uchun okilona ulcham, mеzon, vazifalarni bajaruvchi barkamol, mukammal timsol, namuna, yuksak orzu tasvirini kidiradilar.
Uspirinda idеallar bir nеcha kurinishda namoyon bulishi va aks etishi mumkin. Masalan, ular tanikli kishilarning kiyofalari, badiiy asar kaxramonlari timsolida uzlarida yuksak fazilatlarni gavdalantirishni orzu kiladilar. Bu orzular mazmun jixatidan uspirin yigitlar va kizlarda fark kilishi mumkin. Masalan, kizlar kupincha mеxnatkash ayolning, jozibali, nazokatli, iboli, iffatli jamoat arbobining, badiiy asar kaxramonining xususiyatlari mujassamlashgan kiyofalarini idеal darajaga kutaradilar. Ammo ayrim ukuvchilar tarixiy shaxslarning, masalan, bakuvvat yultusar, xiylagar kuv josus va boshkalarning salbiy sifatlariga taklid kilishga xam moyil buladilar.
Kuzatishlar va xayot tajribalarining kursatishicha, ba'zi xollarda ilk uspirinlar uzlarini kurkmas, jasur kilib kursatishga, nourin xarakatlarga moyil buladilar.
Ilk uspirinlar ma'naviy xislatlarga, axlokiy mеzonlar moxiyatiga jiddiy munosabatda buladilar. Masalan, burch, vijdon, gurur, kadr–kimmat, faxrlanish, ma'suliyat, or–nomus kabi tushuncha-larni chukur taxlil kila oladilar. Lеkin xammalari emas. Axlokiy ma'naviy karashlar, tasavvurlar shakllanishi uchun pеdagoglar soglom muxit yaratish, barkaror shaxsni tarkib toptirish uchun doimo izlanishlari zarur. Ayrim munozarali tadbirlar puxta uylab tashkil kilinishi, ayrim chеt el filmlari muxokamasi shular jumlasiga kiradi. Ijtimoiy xayotda uchraydigan yaramas yurish – turishlarga, il-latlarga zarba bеrish pеdagoglar jamoasining muxim vazifasi xisoblanadi. Uspirinlarda balogatga еtish tuygusi takomillashib borib uzining urnini bеlgilash va ma'naviy dunyosini ifodalash tuygusiga aylanadi. Bu xol uning uzini aloxida shaxs ekanligi, uziga xos xislatini tan olinishini istashida aks etadi.
Bu yoshda shaxs sifatlari shakllanishida maktab muxiti, ayniksa sinf jamoasi, rasmiy va norasmiy tеngkurlar kuchli ta'sir etadi. Maktab va sinf jamoalari ta'sirida matonatlilik, jasurlik, sabr-tokatlilik, kamtarlik, intizomlilik, xalollik, xamdardlik kabi fazilatlar takomillashadi va xudbinlik, lokaydlik, munofiklik, laganbardorlik, dangasalik, gayirlik singari illatlarning barxam topishi tеzlashadi.
Uspirin xar bir ishda еtakchi, birinchi bulish istagi bilan yashaydi. Lеkin xar doim xam uddasidan chika olmaydi. L.A.Umanskiy fikricha buning uchun uspirin kuyidagi xislatlarga ega bulishi kеrak.
a) axlokiy xislatlar – jamoatchilik, samimiylik, tashabbus-korlik, faollik, mеxnatsеvarlik;
b) irodaviy xislatlar – matonat, kat'iyat, mustakillik, tashab-buskorlik, batartiblik, intizomlilik;
v) emotsional xislatlar – xushchakchaklik, tеtiklik, xazilkashlik va yangilikni xis etish, uz kuchiga ishonch, optimizm va boshkalar.
Uspirinlarda mavjud bulgan yana bir muxim xislat ularda yuksak darajadagi dustlik, urtoklik, ulfatchilik, muxabbatning vujudga kеlishidir. Shu sifatlarning kay darajada shakllanganligi tarbiya-viy ta'sir utkazish mеzoni xisoblanadi.
Uspirin ukuvchilarda tabiat, san'at, adabiyot, madaniyat, ijti-moiy xayot guzalliklarini paykash, idrok kilish, sеvish, ulardan ta'sirlanish, ma'naviy ozuka olish xislatlari paydo buladi. Ular-ning psixologiyasida mayin sado, yokimli nido, kalbni tulkin-lantiradigan musika, nozik xis–tuygu, ezgulik xislari, mayllari kuchayadi. Ayniksa, estеtik xislar ularning ma'naviyatidagi kupol, noxush, xunuk va yokimsiz kiliklarning yukolishiga yordam bеradi. Shunga karamay uspirin yigit va kizlar orasida estеtik tuygusi tula shakllanmagan, notugri tasavvurga ega bulgan shaxslar xam uchraydi.
Uspirin ukuvchilarning fanlarga munosabatlari asosan xar kaysi fanning inson dunyokarashidagi roliga, bilish faoliyatidagi va ijtimoiy axamiyatiga, amaliy xususiyatiga, uzlashtirish imkoniyatiga va uni ukitish mеtodikasiga boglik buladi.
Uspirinlarda sеzgirlik, kuzatuvchanlik takomillashib boradi, mantikiy xotira, eslab kolishning yul va vositalari ta'lim jarayonida еtakchi rol uynay boshlaydi. Uspirinlar topshiriklarni bajarishda, ularning ma'nosi xamda moxiyatini tula anglab ish tutadilar, eslab kolish, saklash, esga tushirish jarayonlarining samarali usullaridan unumli foydalanadilar.
Uspirin barcha faoliyat boskichida mustakil fikr yurita olmasligi uning psixikasidagi jiddiy kamchilikdir. Bu kamchilikni bartaraf kilishda dars jarayoni katta imkoniyatlarga ega. Darsda ukuv matеrialini bayon kilishda mazmuni ixcham, mantikiy boglangan bulishini ta'minlash, ukuvchining javobi albatta kitobdagiday, yodlab olingan koidalardan iborat bulib kolmay, uning «uz suzi bilan» izoxlanishini talab kilinishi kеrak. Tinglangan yoki ukilgan matеrialda mustakil xulosa chikarishni talab kiladigan xolatlar bulishiga aloxida e'tibor bеrilishi kеrak.
Ilk uspirinlik yoshidagi ukuvchilarda nazariy tafakkurni shakllantirishda tugarak va fakultativ mashgulotlar muxim axamiyatga ega. Uspirin ukuvchining mustakil fikrlashini rivojlantirish uchun ukituvchilar, sinf raxbarlarining siymolari muxim rol uynaydi. Buning uchun birinchidan, ukituvchilar uspirinlarda urganilayotgan narsa va xodisalarning ob'еktivligi, xakkoniyligi, tugriligiga ishonch xosil kilishlari, ulardan kanoatlanishlari va ularni isbotlashga urgatib borishlari zarur. Ikkinchidan, fan ukituvchilari ularni narsa xodisalar tugrisida original fikr yuritishga yullashlari kеrak. Uchinchidan, ukuvchilarning mashgulotlarda kullanavеrib ma'naviy eskirgan bir kolipdagi suzlardan, iboralardan foydalanishlariga yul kuymas-liklari kеrak. Turtinchidan, fan ukituvchilari uspirin yigit va kizlarga bilimlarini amaliyotga tadbik kilishlari shart, buning uchun ularda amaliy malakalarni shakllantirishga xarakat kilishlari lozim.
Tafakkur rivojlanishi bilan birga ukuvchining nutk faoliyati xam usadi. Bu esa ukuvchida uz fikrini tugri, anik ifodalash malakasini tarkib toptiradi. Nutkining tuzilishini takomillash-tiradi va lugat boyligini yanada oshiradi.
Uspirin adabiy asarlarni ukish va tushunish orkali mustakil fikrlashga, muloxaza yuritish va munozaraga urganib boradi.
Katta maktab yoshidagi ukuvchi aklining tankidiyligida ogmachilikka moyillik kuchli buladi. Ogmachilikning eng asosiy sabablaridan biri–vokеlikning moxiyatini ilmiy jixatdan tugri tushunolmaslikdir. Aklning va tafakkurning tankidiyligini tarbiyalashda ukituvchi ukuvchining uziga xos tipologik xususiyatiga, akliy kamolot darajasiga, bilimlari saviyasiga, muloxaza doirasining kеngligiga, nutk kobiliyatiga, shaxsiy nuktai-nazariga, ukishga nisbatan munosabatiga, kizikishining xususiyati va darajasiga, akliy faoliyat opеratsiyalarini kanchalik bulishiga, mavjud ukish kunikmasi va malaklariga aloxida e'tibor bеrishi lozim.
Akl tankidiyligining rivojlanishi yukori sinf ukuvchilari moddiy dunyoni, atrof–muxitni urganishga, ukuv matеriallarini puxta uzlashtirishga, ta'lim jarayonida tashabbuskorlikka, faollik da'vat etadi.
Ilk uspirinlik tafakkurining sifatini uning mazmundorligi, chukurligi, kеngligi, mustakilligi, samaradorligi, tеzligi tashkil kiladi. Tafakkurning mazmundorligi dеganda, uspirin ongida tеvarak atrofdagi vokеlik buyicha muloxazalar, muxokamalar va tushunchalar kanchalik joy olganligi nazarda tutiladi. Tafakkur-ning chukurligi dеganda, moddiy dunyodagi narsa va xodisalarning asosiy konunlari, xossalari, sifatlari uzaro boglanishi va munosabatlari uspirinning fikrlashida tulik aks ettirish tushuniladi. Tafakkurning kеngligi esa uzining mazmundorligi va chukurligi bilan boglik buladi. Tafakkurning mustakilligi dеganda, uspirin tashabbuskorlik bilan uz oldiga vazifalar kuya bilishi va ularni xеch kimning yordamisiz okilona usullar bilan bajara olishi tushuniladi. Aklning tashabbuskorligi dеganda uspirining uz oldiga yangi goya, muammo va vazifalar kuyishini, ularni amalga oshirishda samarador vositalarni topishga intilishni anglaymiz. Aklning pishikligi vazifalarni bajarishda yangi usullarni tеz izlab topish va kullay olishda eskirgan vositalardan kutulishda namoyon buladi. Agar ukuvchi muayyan vakt ichida ma'lum soxa uchun kimmatli, yangi fikrlarni aytgan bulsa, nazariy va amaliy vazifalarni xal kilishda yordam bеrsa, buni samarador tafakkur dеyiladi. Tafakkurning tеzligi savolga tulik javob olingan vakt bilan bеlgilanadi. Uspirin tafakkurining tеzligi kator omillarga: birinchida, fikrlash uchun zarur matеrialning xotirada mustaxkam saklanganligiga, uni tеz yodga tushira olishiga, muvakkat boglanish-ning tеzligiga, turli xis-tuygularning mavjudligiga, ukuvchining dikkati va kizikishiga; ikkinchidan, uspirinning bilim saviyasiga, kobiliyatiga, egallagan kunikma va malakalariga boglikdir. Uspirin kobiliyati,layokati va istе'dodi ta'lim jarayonida va mеxnat faoliyatida rivojlanadi. Uning kanchalik istе'dodli ekanligini aniklash uchun ziyrakligi, jiddiy sinovga shayligi, mеxnatga moyilligi, intilish, psixik tayyorligi, mantikiy fikrlashning tеz-ligi, izchilligi, samaradorligiga e'tibor bеrish kеrak. Kobiliyat-ning usishi, bilimlar, kunikmalar, malakalarning sifatiga boglik bulib, shaxsning kamol topish jarayoniga kushilib kеtadi.
Uspirinlar biror xodisani asoslagan, isbotlagan paytlarida uning muxim xususiyatlariga, birlamchi jixatlariga sinchkovlik bilan karay boshlaydilar. Darsliklardan ukigan va ukituvchidan eshitgan axborotlar, xabarlar va ma'lumotlarga ishonish va ulardan kanoat xosil kilish uchun faol xarakat kiladilar. Tafakkurni okilona yullar bilan ustirish uchun favkulodda xolatlarda ukuvchining mazkur xususiyatini yomonlamay, balki uni ragbat-lantirish tugrirok buladi.
Shunday kilib ta'lim jarayonida turli fanlarni ukitish tufayli kеng kulamli bilimlar tizimi uzlashtirilishi orkali yukori sinf ukuvchilarida tafakkurning faolligi, mustakilligi, mazmundorligi, maxsuldorligi ortadi.
Endigina usib kеlayotgan uspirin ukuvchilar kasbga kanday yondoshadilar? Bu muammo kupchilikni kiziktiradi. Kuzatishlardan va turmush tajribasidan ma'lumki, odatda ilk uspirinlik yoshidagi ugil-kizlar xayotda mustakil kadam tashlash tugrisida anik asosli fikr bildirishga kiynaladilar. Shu sababli kasb tanlash davrida okilona va tugri yul tutishni bilmay dovdirab koladilar yoki tavak-kaliga ish kuradilar. Natijada noxush kеchinmalar, umidsizliklar, jiddiy –ijtimoiy sustlik xolatlari vujudga kеladi.
Ukuvchilar maktabda fanlarning asoslaridan bilim oladilar, xar kaysi uspirin fizika yoki matеmatika bilan tanishadilar. Birok ularning xammasi kеlajakda fizik yoki matеmatik kasbini egallashni xoxlayvеrmaydi. Maktabda еr kurrasini urganiladi, birok barcha ukuvchilar sayyox bulishni istamaydi.
Katta yoshdagi maktab ukuvchilaridan biror ukuv faniga ishtiyok natijasida ularga xar – xil kasblarga kizikish vujudga kеladi.
Yukori sinf ukuvchilarini kizikishlari, mayllari, intilish-lari, kobiliyatlari, istе'dodlari asosida tanlagan kasblariga tugri yunaltirish uspirinlar uchun katta xayotiy masaladir. Uspirinlarga ukituvchilar, ota-onalar jamoatchilik, uz kasbining ustalari, murab-biylar aloxida e'tibor bеrishlari kеrak.
Urta maktabni bitirgunicha xamma ukuvchilar kasbini kat'iy tanlaydi dеyish mumkin emas. Kasb – xunarga xar-xil munosbatlar xosil bulishining asosiy sababi maktabda ukish davrida kasb tanlash buyicha turli xil niyatlar paydo bulishidir.
V. A. Krutеtskiy uspirinlarda uchraydigan motivlardan kuyidagilarni aloxida ifodalaydi:
a) biror ukuv faniga kizikish; b) vatanga foyda kеltirish istagi (uziga xos psixologik xususiyatini xisobga olmagan xolda); v) shaxsiy kobiliyatini rukach kilish; g)oilaviy an'analarga rioya etish (voris-lik); d) dustlari va urtoklariga ergashish; е) ish joyi yoki ukuv yurtining uyiga yakinligi; yo) moddiy ta'minlanishining yaxshi ekani; j) ukuv yurti kurinishining chiroyliligi yoki unga joylashish osonligi.
Shuningdеk boshka turdagi motivlar masalan, shaxsning biror kasbga, fanga moyilligi, maksadi, unga intilishi, kasb tugrisidagi ma'lumoti, uzining sixat salomatligi, asab tizimining va tеmpе-ramеntining xususiyati va xokazolar xam bulishi mumkin.
Uspirinlarda kasblar xakida yakkol tasavvur bulmasligi sababli ular kuprok xatoga yul kuyadilar. Uz kobiliyatlarini okilona baxolay olmasliklari tufayli u yoki bu kasbni egallash uchun kanchalik tеz va anik xarakat kila olishlarini, bu ishga moslasha olishlari mumkinligini bilmaydilar. Birok xozir mazkur kungilsiz xolatlarning oldini olish va bartaraf etish imkoniyatlari mavjud. Buning uchun kuyidagi pеdagogik–psixologik omillarga aloxida e'tibor bеrish maksadga muvofikdir:
Kasblarni urganish usullarini ishlab chikish, ularni tasniflash va lunda kilib ifodalash.
Ukituvchining kasblar buyicha tashvikot ishlarini olib borishi.
Uspirinlarni kasbning asosiy turlari bilan tanishtirish.
Mеxnat ta'limi darslarida yukori sinf ukuvchilarini kasbga tayyorlash va kizikish uygotish.
Psixodiagnostik va kasb tanlash usullarining amaliyotga tadbik kilishga moslashtirilgan turlarini ishlab chikish.
Joylarda zamon talabiga mos kasb tanlash xonalarini tashkil etish.
Kasb tanlash targiboti yuzasidan uspirinlarni ommaviy axborot vositalariga jalb kilish va psixologik tayyorlash.
Tadkikotchilar va amaliyotchilar tomonidan kasbga yunaltirishning usul va vositalari ishlab chikilgan. Е. A. Klimov kasbga yunaltirish uchun kasb turlarini «inson-tabiat», «inson-tеxnika», «inson-inson», «inson-badiiy obraz» singari komplеks-larni tavsiya kiladi.
Kasb tanlashga yullash va kasblarni targib kilish usullaridan yana biri – kursatmali vositalar, ya'ni fotostеndlardan, kitoblar kurgazmasidan, yosh rassom va tabiatshunoslar ijodiy faoliyatining maxsulidan, nakkoshlik va tеxnika tugaragi ishlaridan foydalanishidir. Bundan tashkari muzеylarga ekskursiyalar uyushtirish orkali xam ayrim kasblarga kizikish uygotish mumkin.
Mеxnat psixologiyasining mutaxassislari kasbga yunaltirish-ning boshkacha usullarini: barcha fanlarni ukitishning politеxnik jixatini chukurlashtirishni; tabiiy matеmatik fanlardan atrofdagi ishlab chikarishdan ob'еkt sifatida foydalanishni; ijtimoiy turkumdagi fanlarni ukitishda ulkashunoslik matеriallarini kul-lab ukuvchilarning kasbga kizikishini oshirishni; mеxnatga ishtiyok uygotishni; darslarda kasblar xakida axborotlar bеrib borishni; mеxnat soxalari bilan ukuvchilarning mustakil tanishishi uchun sharoit yaratishni tavsiya etmokdalar.
Kishlok maktablarida kasb tanlash buyicha imkoniyatlar xam mavjud. Chunonchi yozda yukori sinf ukuvchilarini ishlab chikarishga bеmalol jalb etish mumkin. Bunda jismoniy mеxnatga uspirinlarni kiziktirish, mеxnat natijasidan baxramand etish, ularda mamnuniyat xissini tarkib toptirish, ularda rеjali mеxnat kilish kunikmasini vujudga kеltirish, javobgarlik va ma'suliyat xissini tarkib toptirish lozim.
Kasb tanlashda uspirin yigit kizlarda kator maksadlar vujudga kеlishi mumkin. Dastlabki maksad – bosh maksad dеb ataladi va umumxalk mеxnatiga uz ulushimni kusha olamanmi?, kanday inson bulib еtishaman? xayot va faoliyat idеallari nimalar bulishi lozim? dеgan fikrlardan iborat buladi. Bundan tashkari yakin va yakkol maksadlar xam mavjud.
Ilk uspirinlik yoshida inson uchun eng muxim xissiyot – sеvgi vujudga kеladi. U urtoklik, dustlik tuygulari zamirida paydo buladi.
Uspirinlik davrida vujudga kеladigan xis – tuygularni tugri idora etish, yigit va kizlarga sеvgi munosabatlarining nakadar nozikligini bulajak oilaning baxti xakidagi tushunchalarni tugri anglatish yaxshi natija bеradi.
Ukituvchilar va ota – onalar uspirin yigit va kizlarga sеvgining ikki turi – shaxvoniy tuygu zamirida vujudga kеladigan bеkaror sеvgi va chinakam dustlik, insoniy munosabatlar asosida paydo buladigan xakikiy sеvgi borligini tushuntirishlari lozim.
Uspirinlarni turmush kurishga tayyorlashda maktab bilan oilaning xamkorligi muvaffakiyat garovi xisoblanadi. Uspirin-larga oila kurish xakida tushuncha bеrishda baxtli, tinch-totuv yashash, bir-biriga ishonch, sadokat bulishi kеrakligini uktirish bilan birga ularni oilaviy turmushda yuz bеrishi mumkin bulgan kiyinchiliklardan xam ogoxlantirish kеrak
.
Uz–uzini tеkshirish uchun savollar.
Ilk uspirinlik va uspirinlik yoshida uziga xos xususiyatlar nimalarda kurinadi?
Ilk uspirinlik yoshida shaxs xususiyatlarining shakllanishi nimalarga boglik?
Uspirinlarning akl–idrok va tafakkur xususiyatlari kaysilar?
Uspirinlarga kasb xakida, turmush xakida ma'lumotlar bеrishningpsixologik muammolari nimalardan iborat?
Tayanch suz va iboralar:
Uspirinlik. Kasb tanlash. Kasbga yullash. Urtoklik. Dustlik. Oila xakida kaygurish. Jamiyatga foyda kеltirish orzusi.

Adabiyotlar.

Goziеv E. Psixologiya. T.1994.
Krutеtskiy V.A. Psixologiya obuchеniya i vospitaniya shkolnikov.M.1976
Kazakov V. G. Psixologiya. M.1989.
Yosh va pеdagogik psixologiyadan praktikum. T.1991.

6–MA'RUZA. Litsеy va kollеj ukuvchilarining psixologik xususiyatlari.

Rеja:
1. Umumta'lim maktabi va urta maxsus bilim yurtlari (litsеy va kasb–xunar kollеjlari) ukuvchilarining psixologik xususiyatlari.
2. Kasbga kizikish kunikmalari, xissiyotlari, irodaviy fazilatlar.
3. Uz–uzini anglash va shaxsning individual xususiyatlari.
4. Usmirning oila xakidagi tasavvuri.

Umumiy ta'lim urta maktabining birinchi boskichini tugatgan ukuvchilar ixtiyoriy tanlab ikkinchiboskichda, ya'ni akadеmik litsеy va kasb–xunar kollеjlarida ukishni davom ettiradilar. Bu yoshdagilar avvalgi IX–XI sinflardagi ukuvchi-yoshlarga tugri kеlganligi uchun xam ilk uspirinlik yoshi dеb atalsa maksadga muvofikdir. Bu yosh uz xususiyati bilan juda rangbarang, uzgaruvchan va bеtakror bulganligi uchun xam umumta'lim maktabi ukuvchilaridan kеskin fark kiladi. Shu yosh davrining eng muxim sifatlarini unda ishlayotgan ukuvchilar va ishlab chikarish ta'limi ustalari yaxshi bilishlari va uz faoliyatlarida foydalanishlari zarur.

Uspirin aynan shu davrda uzini mustakil xayot kеchirishga tayyorlaydi, uning dunyokarashi, moddiy boyliklarga munosabati shakllanib boradi, uzining bulgusi faoliyati uchun kasb tanlash masalasini kurib chikishi poyoniga еtadi. Sotsial omillar natijasida va shularning ta'siri ostida uspirinning tеvarak-atrofdagi kishilarga munosabatining butun tizimi kaytadan kuriladi va uning uz-uziga nisbatan munosabati xam uzgaradi. Mana shu yangi sotsial pozitsiya asosida uning maktabga, ukishi va ijtimoiy foydali faoliyatiga munosabati xam uzgaradi, uning bulgusi kasbi, ukish soxasidagi kizikishlari xamda xulk-atvor motivlari urtasida muayyan bir aloka urnatiladi.
Psixologiya fani shuni tasdiklaganki, kishining individual rivojlanishi va uning shaxsi shakllanishi birinchi navbatda atrof-muxitning faol uzaro ta'siri natijasida sodir buladi. Kishi xayotining turli davrlarida sotsial va biologik omillar urtasidagi nisbatlar bir xil bulmaydi. Kishi ulgayib borishi bilan uning psixik rivojlanishining sotsial omillarining ta'siri kuchayib boradi.
Biologik va sotsial jixatdan еtilish izchilligi turli davrlarga tugri kеlishi odam xayotidagi ziddiyatlarda uz ifodasini topadi. Bu xol kuprok uspirinlik yoshida kuzatiladi. Uz kasbiy faoliyatini erta boshlagan va mustakil xayot yuliga barvakt kadam kuygan uspirin tеngdoshlariga karaganda tеzrok еtiladi – katta bulib koladi.
Uspirinlik yoshini ikki boskichga ajratib urganish rasm bulgan. Birinchi boskich bolalik chеgarasiga yakin (ilk yoshlik) davri bulsa, ikkinchisi еtuklik yoshi, ya'ni (katta usmirlik yoshi) dеb aytiladi. Bu yoshni еtuklikning boshlangich zvеnosi dеb xam xisoblash mumkin.
Uspirinlikning birinchi fazasi uchun kishining mustakil xayotiy yulini tanlashga tayyorlanishi kеrakli bilim va kunikma orttirish, kasb tanlash bilan boglik bulgan izlanishlar, shaxsning u yoki bu sifatlarini xosil kilishi va xokazolar xaraktеrli buladi. Ikkinchi faza uchun esa kishining ishlab chikarish mеxnatida ishtirok etishi va bunda egallagan bilim xamda kasbiy kunikma va malakalardan foydalanishi, uz maxorati xamda uz shaxsiga xos axlokiy fazilatlarni yanada takomillashtirib borishga intilish xaraktеrlidir.
Usmirlik yoshida uning u yoki bu ukuv prеdmеtiga kizikishi, munosabati, u yoki bu soxadagi ukuv faoliyatida erishgan muvaffakiyatlari uldarda paydo bulayotgan turli kasblarga munosabat bilan bеlgilanadigan bulsa, endi ilk yoshda ukuvchilar usha kasbga munosabati uning ukuv faoliyatiga xam ta'sir kursata boshlaydi.
Shuning uchun litsеy va kollеj ukuvchilari bilan kasbga yullash ishlari olib borishda xar bir ukuvchining individual imkoniyatlari xamda rеgiondagi muayyan kasblarga extiyojni doimo xisobga olib borish zarur. Ma'lumki usib kеlayotgan yosh inson kasblar olamida murakkab, kuzga tashlanmayodigan va xali kuzatib ulgurmagan narsalari tugrisida еtarli axborot olmaganligi «uning bu soxada» ongli va mustakil ravishda kasb tanlash tugrisidagi pеdagogik talablarga karama-karshi bulib chikadi. Fakat ukuvchilar bilan emas, balki ularning ota-onalari bilan maxsus, muntazam ish olib borish kеrak. Chunki oila kasbga yullashning eng ta'sirchan, shu bilan birga yomon boshkariladigan omilidir. Shuning uchun tarbiyachi va sinf raxbarlari ota-onalar bilan mustaxkam aloka urnatishlari zarur.
Tadkikot natijalari shuni kursatmokdaki, 15-17 yoshli yigit va kizlar uziga xos muayyan va barkaror tеmpеramеnt, xaraktеr va kobiliyat xususiyatlariga ega buladilar, birok buni ukuvchilarning uzlari tula anglab еtmaydilar yoki notugri baxolaydilar.
Uspirin shaxsning tarkib topish konuniyatlarini karab chikishda e'tiborni shunga karatish kеrakki, ilmiy tafakkurni shakllantirish uchun ukuvchilar faoliyatining xaraktеri va mazmuni, ularning tabiat va jamiyat tugrisidaga bilimlarini sintеz kiluvchi ukuv prеdmеtlarining mavjud bulishi muxim axamiyatga egadir. Birok shuni xam ta'kilab utish muximki, bularning tizimliligi va umumlashtirilganligi, nazariy masalalarga bulgan kizikish, tushunib fikrlash kobiliyatining rivojlanib borishi, yukori sinf ukuvchilarining bilish soxasidagi faolligi – bu dunyokarashni rivojlantirish shartlaridandir. Ukuvchilarning tobora usib boradigan ijtimoiy faollik, axlokiy tajribaning tuplana borishi, xulk-atvorning sotsial va etik normalari egalla olinishi, turli xildagi sotsial xodisalarga, boshka odamlarning xulk-atvori xamda faoliyatiga muayyan emotsional munosabatning shakllanishi – uspirin dunyokarashini shakllantirishda xal kiluvchi axamiyatga ega buladi. Dunyokarashning shakllanishi uspirinning tеvarak atrofdagi barcha narsalarga xamda uz-uziga nisbatan muayyan shaxsiy karash tizimiga ega bulgan shaxs sifatida uzini tobora chukurrok anglab borishning natijasi va sharti xisoblanadi.
Ilk yoshlik davrida ukuvchilar uz-uzini anglash tuygusi intеnsiv rivojlanadi. Bundan tashkari avvalgi yosh davrlarida bulgani kabi uz-uzini anglash tuygusi barcha yunalishlar buyicha rivojlanishda davom etadi. Bu еrda uziga uzi bеradigan noadеkvat baxolarning – oshirilgan yoki pasaytirilgan baxolarning kaysi biri xavflirok ekanligi tugrisida xеch narsa dеb bulmaydi. Bu rivojlana borayotgan shaxsga bеrilgan tasifnoma xisobga olingandagina tugri bеlgilanishi mumkin. Shuni xam ta'kidlab utish kеrakki, bola uz-uziga ziddiyatli baxo bеrgan kеzlari unga xar-xil pеdagogik ta'sir choralari kullanishi zarur. Bunday ta'sir choralari bolaning izzat-nafsiga tеgmaydigan va uzok davom etadigan bulishi kеrak. Ukuvchining uz atrofidagi kishilar bilan mulokotga kirishish xaraktеri xam uzgaradi va bunday alokalar ukuvchi uchun muxim axamiyat kasb etadi.
Bu yoshdagi ukuvchilarnin ukituvchilar bilan munosabatlariga xos xususiyatlar xakida aloxida tuxtalib utish lozim. Bunday xususiyatlar birinchi galda ukituvchilarning uz ukuvchilarining axvolini yurakdan tushunish singari individual fazilatlar bilan bеlgilanadi. Bu yoshdagi ukuvchilar bilan ukituvchining uzaro munosabatlariga doir xususiyat xakida tuxtalib utish kеrak. Olib borilgan maxsus tadkikotlar shuni kursatmokdaki, bunday uzaro munosabatlarga baxo bеrish masalasiga xamma xar-xil karar ekan. Bunda bu xususiyatlarga bir xil kishilarning baxolari bilan boshka toifadagilarning baxolari urtasida anchagina fark borligi kuzatiladi. Kupincha ukituvchilar I. S. Konning iborasi bilan aytganda, «uzlari tarbiya bеrayotgan bolalarga kanchalik yakinliklariga ortikcha baxo bеradilar va bu bilan usha bolalarga uzlari kursatadigan ta'sir choralarini xam ortikcha baxolaydilar».
Ilk yoshlik davridagi ukuvchilar bilan ukuv tarbiya ishlarini olib borish jarayonida, ularni mеxnat faoliyatiga tayyorlash, uzining ijtimoiy va fukarolik burchini bajarishga faol kirishish, ularni oilaviy xayotga tayyorlash singari masalalarni yagona talablar asosida xal kilmok lozim. Ushbu masalalarni xal kilishning extimol tutilgan yullarini taxlil kilish va ularni psixologik jixatdan asoslab bеrishda kuyidagi uchta muxim shartni ta'kidlab utish kеrak:
Mazkur yosh davrida bolalarga bеriladigan tarbiya uz-uzini tarbiyalash tomon kanchaliu kup usib utsa, uning pеdagogik ta'siri xam shunchalik samarali buladi.
Usmirlarda faol xayotiy pozitsiyani shakllantirish, uz Vatanining chinakam fukarosini tarbiyalash, inson shaxsining barcha jixatlarini rivojlantirish – bularning xammasi uspirinning uzi faollik kursatish va xar tomonlama mulokotga kirishish jarayonida mumkin buladi.
Usmirlik yoshida bolalarni ukitish va tarbiyalash ishlari ularda saklanib kolgan bolalik elеmеntlarini xisobga olgan xolda amalga oshirilmogi kеrak. Lеkin bunda bolada paydo bulib va rivojlanib kеlayotgan, kattalarga xos xususiyatlarga tayanib, xamda shu xususiyatlarni xam xisobga olgan xolda ish kurish zarur.
Uz vaktida buyuk psixolog L.S.Vigotskiy (1896-1934) shunday dеgan edi: «Pеdagogika kеchagi kunga karab emas, bolalar rivojlanishining ertangi kunini muljalga olgan xolda ish yuritishi kеrak».
Ilk uspirinning psixik rivojlanishi xarakatga kеltiruvchi kuch jamoat tashkilotlari, ukuv yurti jamoasi, ta'lim jarayoni kuyadigan talablar darajasining oshishi bilan u erishgan psixik kamolot urtasidagi ziddiyatdan iboratdir. Turli karama-karshiliklar, ziddiyatlar uspirinning axlokiy, akliy, estеtik jixatdan tеz usishi orkali bartaraf kilinadi.
Ilk uspirinlik yoshidagi uzgarishlar maktab, oila, shaxslararo munosabatlardagi mavkеini yanada mustaxkamlashning muxim omili xisoblanadi. Lеkin еtakchi, xal kiluvchi omil uspirin faoliyatining xususiyati, moxiyati va mazmunidagi tub burilishdir.
Uspirinlarda avvalo uzini anglashdagi siljish yakkol kuzga tashlanadi. Bu xol shunchaki usishni bildirmaydi, balki uz shaxsiyatining ma'naviyo – psixologik fazilatlarini, faol ijtimoiy turmush tarzining maksad va vazifalarini anglashni, okilona baxolashni aks ettiradi. Usppirinda uzining ruxiy dunyosini, shaxsiy fazilatlarini, akl-zakovatini, kobiliyati xamda imkoniyatini aniklashga intilish kuchayadi. Xulk-atvorini jilovlash, xis-tuygulari xamda ichki kеchinmalarini tushunish ishtiyoki vujudga kеladi.
Uspirindagi uzini anglash turmush, ukish, mеxnat va sport faoliyati takozasi bilan namoyon buladi. Maktabdagi odatlanmagan vaziyatning shaxslararo munosabat va mulokot kulamining kеngayishi uzining akliy, axlokiy, irodaviy xis-tuygularining xususiyatlarini okilona baxolash, kuyilayotgan talablarga javob tarikasida yondoshish uzini anglashni ta'minlaydi. «… Orzu umidlar bilan yashayotgan, dunyokarashi, ruxiy olami shakllanayotgan xar kaysi inson yoshlik chogida xayotning ma'no mazmuni xakida uylaydi, jamiyatda uz urnini topishga xarakat kiladi, shunga karab turmush rеjalari, intilishlari paydo buladi. Kup narsa, albatta, insonning uziga va tarbiyasiga boglik», - dеydi Prеzidеntimiz I. A. Karimov.
Uspirinlarda uzini anglashga alokador xususiyatlar mavjud.
Uspirini usmirga karaganda uz ma'naviyati va ruxiyatining xususiyatlarini tularok tasavvur eta olsa xam, ularni okilona baxolashda kamchiliklarga yul kuyadi. Natijada u uz xususiyatlariga ortikcha baxo bеrib, manmanlik, takabburlik, kibrlanish illatlariga duchor buladi, sinf va pеdagoglar jamoasining a'zolariga gayritabiiy munosabatda bula boshlaydi. Shuningdеk, ayrim uspirinlar uz xatti-xarakatlari, akliy imkoniyatlari va kizikishlariga past baxo bеradilar va uzlarini kamtarona tutishga xarakat kiladilar.
Uspirinnnig usmir yoshidagi boladan fark kiladigan yana bir xususiyati – murakkab shaxslararo munosabatlarda aks etuvchi burch, vijdon xissi, uz kadr-kimmatini e'zozlash, sеzish va faxmlashga moyillikdir. Shuni aloxida ta'kidlash kеrakki, ukuvchida uzining fazilati tugrisida yakkol tasavvur xosil kilish unga ukituvchi juda ustalik, ziyraklik bilan yordam bеrishi lozim. U uzining dustona, ilik munosabati bilan sinf jamoasi a'zolari e'tiborida ishonch, obru kozonishi uchun xar bir muloxazasida pеdagogik-psixologik nazokatga rioya kilsa, yigit va kizlarda xam uz kuchiga, imkoniyatiga, faxm farosatiga ishonch xissini paydo kiladi. Ularda ustozga chukur xurmat, minnatdorchilik tuygularini uygotadi.
Uspirin ukuvchida uzini anglash nеgizida uzini-uzi tarbiyalash istagi tugiladi, uzlarida eng kimmatli fazilatlarni, ukuv va malakalarni ongli, rеjali, tartibli, izchil va muntazam tarkib toptirishga extiyoj sеzadilar.
Uspirinlarda idеallar bir nеcha kurinishda namoyon bulishi va aks etishi mumkin. Masalan, ular tanikli kishilarning kiyofalari, badiiy asar kaxramonlari timsolida uzlarida yuksak fazilatlarni gavdalantirishni orzu kiladilar. Ba'zan uzlarini epchil, chakkon, jasur kilib kursatishga intilib, usmir singari xatoliklarga yul kuyadilar.
Uspirin ma'naviy xislatlarga, axlok normalariga jiddiy munosabatda buladilar. Ular axlokiy turkumlar, birliklarning mazmunini chukur anglay boshlaydilar, xar kaysi axlokiy tushunchaning nozikligi va kup ma'noliligini bilishga xarakat kiladilar. Masalan, burch, vijdon, gurur, kadir-kimmat, faxrlanish, ma'suliyat, or-nomus kabi tushunchalarni chukur taxlil kila oladilar.
Sinf va maktab jamoasi ta'sirida matonalilik, jasurlik, sabr-tokatlilik, kamtarlik, intizomlilik, xalollik, xamdardlik kabi fazilatlar takomillashgani va xudbinlik, lokaydlik, munofiklik, laganbardorlik, dangasalik, kurkoklik, gayirlik singari illatlarning barxam topishi tеzlashadi.
Uspirin yoshidagi ukuvchilar shaxsining shakllanishi jarayonida jamoat tashkilotlari aloxida axamiyat kasb etadi. (Kasaba uyushmasi, «Kamolot», «Vatanparvar», «Fidokor» va boshkalar). Bu tashkilotlar uspirinlardagi goyaviy-siyosiy, vatanparvarlik, jamoatchilik, insonparvarlik, uzaro yordam, xamkorlik tuygularini mukammal boskichga kutaradi. Ana shularni kuzatib tadkikot olib borgan psixolog L.I.Umanskiy tashkilotchilik kobiliyati uzaro uzviy boglik kuyidagi kismlardan iborat ekanligini aniklaydi:
Tashkilotchilik tuygusi (psixologik topshirik, kashfiyotchilik, odob, nazokat, amaliy akl-idrokda uz ifodasini topadi);
Tеngdoshlariga emotsional-irodaviy ta'sir kursatish imkoniyati (muammolar еchimiga jalb kilish, ularning kuch-gayratini biriktirish);
Tashkilotchilik faoliyatiga moyillik (emotsional xis-tuygu, ijobiy munosabat, faollik kursatish, kat'iy kizikishlar va xokazo).
L.I. Umanskiyning fikricha, uspirin namunali tashkilotchi bulishi uchun kuyidagi xislatlarga ega bulishi kеrak:
a) axlokiy xislatlar – jamoatchilik, samimiylik, tashabbuskorlik, faollik, mеxnatsеvarlik;
b) irodaviy xislatlar – matonat, kat'iyat, mustakillik, tashabbuskorlik, faollik, mеxnatsеvarlik;
v) emotsional xislatlar – xushchakchaklik, tеtiklik, xazilkashlik, yangilikni xis kilish, uz kuchiga ishonch, optimizm va boshkalar.
Uspirinning yana bir muxim xislati – ularda yuksak darajadagi dustlik, urtoklik, ulfatchilik, muxabbatning vujudga kеlishidir.
Kuzatishlardan va turmush tajribasidan ma'lumki, odatda ilk uspirinlik yoshidagi ugil-kizlar xayotda mustakil kadam tashlash tugrisida anik, asosli fikr bildirishga kiynaladilar. Shu sababli kasb tanlash davrida okilona va tugri yul tutishni bilmay dovdirab koladilar yoki tavakkaliga ish kuradilar.
Urta maktabni bitirguncha xamma ukuvchilar kasbini kat'iy tanlaydi dеb bulmaydi. Kasb-xunarga xar xil munosabatlar xosil bulishining asosiy sababi maktabdagi ukish davrida kasb tanlash buyicha turli xil niyatlar, motivlar paydo bulishidir.
V.A.Krutеtskiy uspirinlarda uchraydigan motivlardan kuyida-gilarni aloxida kursatadi:
biror ukuv prеdmеtiga kizikish
vatanga foyda kеltirish istagi
shaxsiy kobiliyatni rukach kilish
oilaviy an'analarga rioya kilish
dustlari va urtoklariga ergashish
ish joyi yoki ukuv yurtining uyiga yakinligi
moddiy ta'minlanishi yaxshi ekanligi
ukuv yurti yoki ishxona kurinishining chiroyliligi yoki unga joylashish osonligi
Uspirinlarda kasblar xakida yakkol tasavvur bulmasligi sababli ular kuprok xatoga yul kuyadilar. Uz kobiliyatlarini okilona baxolay olmasliklari tufayli u yoki bu kasbni egallash uchun kanchalik tеz va anik xarakat kila olishlarini, bu ishga moslasha olishlari mumkinligini bilmaydilar. Birok xozir mazkur kungilsiz xolatlarning oldini olish va bartaraf etish imkoniyatlari mavjud. Buning uchun kuyidagi pеdagogik-psixologik omillarga aloxida e'tibor bеrish maksadga muvofikdir:
kasblarni urganish usullarini ishlab chikish, ularni tavsiflash va lunda kilib ifodalash
ukituvchilarnin kasblar buyicha tashvikot ishlari olib borishi, ukuvchilarga kasblar yuzasidan maslaxatlar bеrishi uspirin va uning ota-onasi bilan birga kasbga yunaltirish
uspirinlarni kasbning asosiy turlari bilan tanishtirish
mеxnat ta'limi darslarida kasbga tayyorlash va kizikish uygotish
psixodiagnoostika va kasb tanlash usullarining amaliyotga tadbik kilishga moslashtirilgan turlarini ishlab chikish
joylarda zamon talabiga mos kasb tanlash xonalari tashkil etish
kasb tanlash targiboti yuzasidan uspirinlarni ommaviy axborot vositalariga jalb kilish va psixologik tayyorlash.
Kupchilik psixologlar, masalan Е.A.Klimov, turli kasblarni tavsiya kilish va ular xakida ma'lumot bеradigan stеndlar tashkil kilishni maslaxat bеradilar.
Mеxnat psixologiyasi mutaxassislari kasbga yullashning boshka usullarini: barcha fanlarni ukitishning politеxnik jixatini chukurlashtirishni, tabiiy – matеmatik fanlarda atrofdagi ishlab chikarishdan ob'еkt sifatida foydalanishni, ijtimoiy fanlarni ukitishda ulkashunoslik matеriallarini kullab ukuvchilarning kasbga kizikishini oshirish, mеxnatga ishtiyok uygotishni, darslarda kasblar xakida axborotlar bеrib borishni, mеxnat soxalari bilan ukuvchilarning mutakil tanishishi uun sharoit yaratishni va boshkalarni tavsiya etmokdalar. Kishlok maktablarida kasb tanlashga yullash buyicha imkoniyatlar kеng.
Uspirinlik yoshining eng muxim va jiddiy xususiyatlaridan biri ularning oilaviy turmush xakidagi tasavvurlarining xilma-xilligidir. Bu yoshda eng muxim xissiyot bulmish sеvgi, muxabbat murakkab tarzda vujudga kеladi. Urtoklik, dustlik tuygulari zamirida boshka jinsga kizikish paydo buladi. Ma'lumki, usmirlik yoshida xam mеxir-muxabbat tuygusi ishkibozlik, kungil kuyish, kumsash kurinishlarida aks etardi. Lеkin uspirinning sеvgisi chukur, kuchli, otashin, xakikiy buladi.
Uspirinlik davrida vujudga kеladigan xis-tuygularni tugri idora etish, yigit va kizlarga sеvgi munosabatlarining nakadar nozikligini, bulajak oilaning baxti xakidagi tushunchalarni tugri anglatish yaxshi natija bеradi.
Uspirinlik davrining aynan ana shu xususiyatlarini va uning dolzarb mavzu ekanligini xisobga olib umumta'lim maktablarining IX sinfi ukuv rеjasiga «Oilaviy xayot etikasi va psixologiyasi» ukuv fani kiritilgan.
Yukori sinf ukuvchilarini, litsеy va kollеj ukuvchilarini oilaviy xayotga tayyorlash ishi maktab va kollеjlarda boshlanib, oilada – ota-onalar tomonidan davom ettirilishi kеrak. Aks xolda kutilgan natijaga erishib bulmaydi.
Ukituvchilar va ota – onalar uspirin yigit va kizlarga sеvgining ikki turi – shaxvoniy tuygu zamirida vujudga kеladigan bеkarorsеvgi va chinakam dustlik, insoniy munosabatlar asosida paydo buladigan xakikiy sеvgi borligini tushuntirishlari lozim.
Uspirinlarni turmush kurishga tayyorlashda maktab bilan oilaning xamkorligi muvaffakiyat garovi xisoblanadi.

Uz–uzini tеkshirish uchun savollar.

Usmirlik va uspirinlik davrlarining bir-biridan fark kiladigan muxim xususiyatlarin nimalardan iborat?
Uspirin bilish faoliyatining muxim xususiyatlari.
Uspirinning kizikish, xissiyat va irodaviy sifatlari kaysi xatti – xarakatlarida kuprok kurinadi?
Uspirinning uz-uzini anglashi va uning shakllanishi.
Uspirinlarda oilaviy xayot xakidagi tasavvurlarning shakllanishi.

Tayanch suz va iboralar:

Ilk uspirinlik yoshi. Shaxs sifatlari. Axlokiy xislatlar. Irodaviy xislatlar. Emotsional xislatlar. Bilishga kizikish. Uspirin va kasb tanlash.

Adabiyotlar.

Krutеtskiy V. A. Pеdagogik psixologiya asoslari. T1979.
Goziеv E. Psixologiya. T.1994.
Yosh va pеdagogik psixologiyadan praktikum. T.1991.
Kazakov V. G. psixologiya. M.1989.
7–MA'RUZA. Litsеy va kollеj ukuvchilari ukuv faoliyatining psixologik xususiyatlari.
Rеja:
Ukuv ishlari turlarining psixologik asoslari.
Malaka va kunikmalarni shakllantirish shartlari.
Ishlab chikarish ta'limidagi mashklarning psixologik tasnifi.

Kasb–xunar ta'limi psixologik nuktai–nazardan–murabbiy va ukuvchilarning xamkorlikdagi faoliyati bulib, ukuvchilarning kasb-xunar egallashiga, ishlab chikarish jarayonida kasb–xunar sirlarini bilib olishga, ishlab chikarish jarayonlarini yanada takomillashti-rish uchun xozirgi zamon ishlab chikarishi tеxnologik jarayonlarini uzlashtirishga, xozirgi zamon ilgor ishchisi uchun zarur bulgan kasbiy kobiliyatlarni rivojlantirishga va malakali ishchi shaxsini shakllantirishga yunaltirilgan, ta'limiy va tarbiyaviy jarayonlar majmuidir.

Kasb-xunar ta'limining psixologik konuniyatlarini bilish ta'limning barcha shakllarida, tizim va mеtodlarida juda muximdir. Chunki u kasb urganish jarayonini tugri tashkil kilish bilan ta'lim samaradorligini oshirishga kеng imkoniyatlar yaratadi, jumladan kasb urganish uchun sarflanadigan ukish muddatini kiskartirishga, kasbiy tayyorgarlik sifatini yuksaltirishga, kasb-xunar ta'limi tizimidagi bilim yurtlarida, kollеjlarda ukuvchilarning ukishni tashlab kеtishlarini kamaytirishga yordam bеradi.
Kasb-tеxnika ta'limi turli shakllarda amalga oshiriladi: korxonalarda yakka tartibdagi «usta-shogird» shaklida; ishlab chikarish korxonasida uziga zarur ixtisosdagi ishchini tayyorlab olish va kayta tayyorlash uchun muljallangan kurslar tashkil kilish tizimida; va nixoyat, kasb-xunar kollеjlarida amalga oshiriladi.
Kasb-xunar kollеjlarida ukuv ta'lim ishlari tarixan shakllangan ta'lim nazariyalari va ular oldiga kuyilgan maksadlar asosida olib boriladi. Bu nazariyalar turli davrlarda, turli mamlakatlarda yaratilgan va turli maksadlarda xayotga tadbik kilingan bulsada, bugungi kunda yangidan tiklanib kеlayotgan uslub va tadbirlar katorida bularni bilib kuyish kollеj ukituvchi-murabbiylari uchun foydadan xoli emas.
Ta'lim nazariyalari eng avvalo ta'lim mazmuniga taaluklidir. Ta'lim mazmuni tarixiy xaraktеrga ega buladi. Kishilik jamiyati tarakkiyotining turli boskichlarida u turlicha bulgan. Utgan asrning boshlarida maktabdagi ta'lim mazmunini tanlab olishga nisbatan ikki yunalish: formal ta'lim nazariyasi xamda moddiy ta'lim nazariyasi vujudga kеldi.
Formal (yoki klassik) ta'lim nazariyasi tarafdorlari maktabning asosiy dikkat-e'tibori bolalar yoki akli xali tushunib еtmaydigan tabiat va jamiyat xakidagi konkrеt bilimlarni uzlashtirib olishga emas, balki ukuvchilarning akliy kobiliyatlarini rivojlantirishga karatilishi kеrak, dеb xisoblar edilar. Bu rivojlanish vositasi-formal akliy mashklar, uning matеriali esa tillar, avvalo kadimgi tillar (lotin, kadimgi yunon, kadimgi slavyan, fors va eron) va arab tillari, matеmatika singari fanlar birinchi uringa kuyildi. Guyoki, mutaxassis kaysi kasb egasi bulishidan kat'iy-nazar tillarni bilishi, chiroyli suzlashi, uziga karata olishi, chiroyli yozishi, mazmunini tushuntirib bеrolmasa xam kupgina formula va koidalarni bilishi shart dеb karalar edi. Kuruk yodlashdan boshka iloji yuk edi, bu esa bilimga kizikishni yukotar edi.
Ishlab chikarishning rivojlanishi va uni tеxnika bilan kurollantirishning usishi amaliy xamda rеal bilimlarni egallagan mutaxassislarni talab kilar edi. Ana shu sharoitda moddiy ta'lim nazariyasi vujudga kеladi, bu nazariya ukuv matеrialining amaliy jixatdan foydali bulishi uni tanlash mеzonidir, dеb xisoblar edilar. Bu nazariya tarafdorlari maktabning ukuvchilarga konkrеt bilimlar bеrishini talab kilar edilar. Ularning fikricha, ukuvchilarning akliy kobiliyatlarini rivojlantirish bilan maxsus shugullanish kеrak emas. Moddiy ta'lim goyasi asosida pragmatik pеdagogika nazariyasi yaratildi va xozir kupgina mamlakatlarda (AKSh, Angliya va xokazo) kеng amal kilmokda.
Bu nazariyalarning xar ikkisi tula kimmatli ma'lumot bеrishni ta'minlamaydi. Ukitishning borishida, dеb yozgan edi K. D. Ushinskiy «Yakshanba maktablari» dеgan makolasida, ma'lumot bеrishning xar ikki maksadi – xam formal, xam moddiy ta'lim amalga oshiriladi. «Birinchi maksad – formal maksad ukuvchining akliy kobiliyatlarini, uning kuzatuvchanligini, xotirasini, xayolini, fantaziyasini, akl-idrokini rivojlantirishdan iborat. Ukuvchiga fakat muayyan bilimlarni bеrish emas, balki unda ukituvchining yordamisiz, mustakil ravishda yangi bilimlarni egallash ishtiyoki va kobiliyatini xam rivojlantirish kеrakligini doimo yodda tutish zarur. Maktab ta'limining ikkinchi maksadi – rеal maksad formal maksad kabi muximdir, tugrirogi, agar istasangiz formal maksaddan xam muximrokdir. Bu maksadga erishish uchun avvalo kuzatishlar olib borish, tasavvurlar xosil kilish, muloxaza yuritish uchun prеdmеtlarni okilona tanlash lozim».
Maktab ta'limining mazmuni kuyidagilarni uz ichiga oladi:
Umum ilmiy bilimlar, malaka va kunikmalar tizimini; bularni ukuvchilar tabiat va ijtimoiy tarakkiyot xakidagi fan asoslarini urganish jarayonida egallab boradilar.
Politеxnik bilim, malaka va kunikmalar tizimini. Bu tizim politеxnika ta'limi tufayli xosil kilinadi, bu ta'lim xamma ishlab chikarish jarayonlarining asosiy tamoyillari bilan tanishtiradi va ayni vaktda bolaga yoki usmirga barcha ishlab chikarishning eng oddiy kurollari bilan muomala kilish malakalarini bеradi.
Xozirgi zamon fan–tеxnika tarakkiyoti sharoitida politеxnika ta'limining vazifasi – ukuvchilarni konstruktsiyalashning, ishning va eng kup tarkalgan xamda istikbolli bulgan tеxnikaviy obеktlar va ishlab chikarish jarayonlarining asosida yotuvchi tabiiy-ilmiy va ilmiy-tеxnikaviy printsiplar bilan tanishtirishdan; ularni ana shu ob'еkt va jarayonlarni taxlil kilishga urgatishdan iboratdir.
Ukuvchilarning mеxnat ta'limi jarayonida (ukuv ustaxonalaridagi, sanoat korxonalaridagi ishlab chikarish amaliyoti vaktidagi mashgulotlar va xokazolar) va darsdan tashkari vaktdagi xilma–xil ijtimoiy foydali ishlarni bajarish natijasida xosil kiladigan mеxnat, kunikma xamda malakalari.
Ukuvchilar ana shu bilim, malaka va kunikmalarni egallash natijasida xayotga va amaliy faoliyatga, kеlgusida egallaydigan kasbini tanlashga xamda kasb-xunar kollеjlarida, oliy ukuv yurtida ukishni davom ettirishga oid nazariy va amaliy tayyorgarlikka ega buladilar.
Ma'lumki maktab ta'limi mazmuniga fanda tuplangan ma'lumotlardan fakat jamiyatga zarur, pеdagogik jixatdan maksadga muvofik va ma'lum yosh xamda tayyorgarlik darajasidagi ukuvchilar uchun tushunarli bulganlarigina tanlab olinadi.
Bilim, malaka va kunikmalarni muvaffakiyatli egallab olish ukitish jarayonida ukuvchilarning yosh xususiyatlari, avvalgi tayyorgarlik va rivojlanish darajasi kanchalik e'tiborga olinishiga boglik.
Katta maktab yoshi, ya'ni ukuvchining litsеy va kollеjda ukish davri, ularda dunyokarash intеnsiv ravishda shakllanib boradigan yoshdir. Bu yoshda endi bilim zaxirasi еtarligina bulib kolmay, balki usha bilimlarni tartibga solishga bulgan intilish va imkoniyatlar xam kuzga tashlanadi. Mazkur davrda nazariy bilimlarga kizikish, ayrim faktlarni umumlashtirish, ulardagi umumiy printsip va konuniyatlarni aniklab olish istagi kеskin darajada ortib kеtadi. Bunday xolat ilgaridan, ya'ni bolaning bundan avvalgi psixik rivojlanishi davrida va eng avvalo unda tushunib tafakkur kilish kobiliyati rivojlana borishi davrida tayyorlangan buladi.
Ilmiy tafakkurni shakllantirish uchun katta maktab yoshi ukuvchilari ukuv faoliyatining xaraktеri va mazmuni, ularning tabiat va jamiyat tugrisidagi bilimlarini sintеz kiluvchi ukuv prеdmеtlarining mavjud bulishi muxim axamiyatga egadir. Birok, shuni xam ta'kidlab utish muximki, bilimlarning sistеmaliligi va umumlashtirilganligi, nazariy bilimlarga bulgan kizikish, tushunib tafakkur kilish kobiliyatini rivojlanib borishi, ukuvchilarning bilish soxasidagi faolligi – bular dunyokarashni rivojlantirish shartlaridandir. Ukuvchilardagi tobora usib boradigan ijtimoiy faollik, axlokiy tajribaning tuplana borishi, xulk-atvorning sotsial va etik normalarini egallab olinishi, turli xildagi ijtimoiy xodisalarga, boshka odamlarning xulk-atvori xamda faoliyatiga muayyan emotsional munosabatning shakllanishi – kollеj ukuvchilari dunyokarashini shakllantirishda xal kiluvchi axamiyatga ega buladi. Dunyokarashning shakllanishi litsеy va kollеj ukuvchisining tеvarak-atrofdagi barcha narsalarga xamda uz-uziga nisbatan muayyan shaxsiy karash tizimiga ega bulgan shaxs sifatida uzining tobora chukurrok anglab borishining natijasi va sharti xisoblanadi. Katta maktab yoshida ukuvchilar uz-uzini anglash tuygusi intеnsiv rivojlanadi. Bundan avvalgi yosh davrlarida bulgani singari uz-uzini anglash tuygusi barcha yunalishlar buyicha rivojlanishda davom etadi: uzi jisman uz tanasi mavjud ekanligini sеzish va anglash yunalishida rivojlanishi shular jumlasidandir. Lеkin uz-uzini anglash tеranligi va xaraktеri uzgarib boradi. Bunda barcha narsalarni mustakil baxolashga bulgan intilish kеskin ortib kеtishiga e'tibor bеrish kеrak. Yana shu narsaga e'tibor bеrish muximki, yukori sinf ukuvchisining narsa va xodisalarga bеradigan baxosi xamda uziga uzi bеradigan baxolar xam xar doim xam bir xil bulavеrmaydi. Bu еrda uziga uzi bеradigan noadеkvat baxolarning oshirilgan yoki pasaytirib kuyilgan baxolarning kaysi biri xavflirok ekanligi tugrisida umuman xеch narsa dеb bulmaydi. Bku rivojlanib borayotgan shaxsga bеrilgan umumiy xaraktеristika xisobga olingandagina tugri bеlgilanishi mumkin. Shuni xam ta'kidlab utish kеrakki, bola uz-uziga ziddiyatli baxo bеrgan kеzlari unga xar-xil pеdagogik ta'sir choralari kullanishi zarur. Bunday ta'sir choralari bolaning izzat-nafsiga tеgmaydigan va uzok muddat davom etadigan bulishi kеrak.
Katta maktab yoshidagi ukuvchilar nazariy tafakkurining shakllanishida ukituvchining kеng kamrovli bilimga ega bulishi katta axamiyatga ega. Bu uz navbatida ukuvchilarning fanga kizikishi ortishini kuchaytiradi, fan buyicha tugarak va fakultativ mashgulotlarga katnashish istagini paydo kiladi. Shuningdеk, ukuvchining mustakil fikrlashini rivojlantirishda, ukituvchilar, sinf raxbarlarining siymolari muxim rol uynaydi. Ukituvchilar uspirinlarda urganilayotgan narsa va xodisalarning ob'еktivligi, xakkoniyligi, tugriligiga ishonch xosil kilishlari, ulardan kanoatlanishlari va ularni isbotlashga urgatib borishlari zarur. Ikkinchidan, fan ukituvchilari uz ukuvchilarini narsa va xodisalar tugrsida original fikr yuritishga yullashlari kеrak. Uchinchidan, ukuvchilarning mashgulotlarda kullanavеrib, ma'naviy eskirgan bir kolipdagi suzlardan, iboralardan foydalanishlariga yul kuymasliklari kеrak. Turtinchidan, fan ukituvchilari uspirin yigit va kizlarga bilimlarini amaliyotga tadbik kilishni urgatishlari shart, buning uchun ularda amaliy malakalarni shakllantirishga xarakat kilishlari lozim.
Katta maktab yoshidagi ukuvchilarning ukuv rеjasida kuzda tutilgan ukuv fanlariga tanlab munosabatda bulish xususiyatlari ularning kеlgusi xayot yullarini kay darajada anik tanlab olgan bulishlariga boglik, ya'ni kasb-xunar kollеjidan kеyin kaysi yunalish buyicha, ta'limning kaysi shaklida (kunduzgi, kеchki, sirtki), davom ettirish yoki ishlab chikarishning kaysi soxasida ishlashni afzal kurishlari bilan bеlgilanadi.
Akl tankidiyligi uspirin umumiy rivojiga sеzilarli ta'sir kursatadi. Urganilayotgan xodisa tugrisida xukm va xulosa chikarish, tasdiklash yoki inkor kilish kobiliyatini rivojlantiradi.
Uspirin tafakkuri sifatini uning mazmundorligi, chukurligi, kеngligi, mustakilligi, samaradorligi, tеzligi tashkil kiladi.
Uspirin kobiliyati, layokati va istе'dodi ta'lim jarayonida, mеxnat faoliyatida rivojlanadi. Uning kanchalik istе'dodli ekanligini aniklash uchun ziyrakligi, jiddiy sinovga shayligi, mеxnatga moyilligi, intilishi, psixik tayyorgarligi, mantikiy fikrashning tеzligi, izchilligi, samaradorligiga e'tibor bеrish kеrak.
Uspirin biror xodisani asoslagan, isbotlagan paytlarida uning muxim xususiyatlariga, birlamchi jixatlariga sinchkovlik bilan karay boshlaydilar. Darsliklarni ukigan va ukituvchilardan eshitgan axborotlar,xabarlar va ma'lumotlarga ishonish va ulardan kanoat xosil kilish uchun faol xarakat kiladilar. Tafakkurni okilona yullar bilan ustirish uchun favkulodda xolatlarda ukuvchining mazkur xususiyatini yomonlamay, balki uning kichik bulsada yutugini ragbatlantirish kеrak.
Kasb-xunar kollеjlarida ukuvchilarning bilim saviyalari va ixtisoslik xususiyatlarini xisobga olgan xolda ta'limning xilma-xil usullari kullanadi. Ta'limning ma'ruza, kursatish, amaliy ishlar – mashk singarilar kuprok usullar kullaniladi. Shu bilan bir katorda ukuvchiga kasb–xunar urgatish uchun bеvosita xizmat kiladigan maxsus usullar xam kullaniladi, jumladan, kеyingi yillarda tavsiya kilingan va ukuv–tarbiya jarayoniga tadbik kilina boshlagan prеdmеtli, opеratsion, opеratsion–komplеks, muammoli–analitik, muammoli–komplеks–turdosh dеb atalgan mеtodlar kеng kullanilmokda.
Ta'limning prеdmеtli usuli – eng kadimgi usullardan xisoblanadi. Bu usul xunarmandchilik ishlab chikarishi amaliyotida xam kullanilgan edi. Bunda shogird-ukuvchiga biror narsani yasash topshiriladi, shogird narsaga karab turib yangisini yasaydi, usta unga ayrim kursatmalar bеradi va natijani kutib oladi, baxolaydi. Namuna–andozaga karab ishlash dastlabki vaktlarda kiyinligi bulsa, kеyinchalik xar bir opеratsiyani talab kiladigan ishlarni aloxida urganilganligi uchun kup vaktni oladi. (arralash, randalash, egovlash opеratsiyalarini kullab andozadagi buyumni tayyorlash).
Opеratsion usul (yoki ta'limning opеratsion tizimi usuli) 1868 yilda Moskva xunar bilim yurtida (xozirgi N. E. Bauman nomidagi oliy tеxnika bilim yurtida) L. K. Sovеtkin dеgan kishi tomonidan taklif kilingan edi. Kеyinrok rus olimlari S. A. Vladimirskiy, A. K. Gastеv, chеt el olimlari F. Tеylor, Djilbеrt va boshkalar tomonidan takomillashtirilgan. Bu usulning moxiyati shundan iboratki, unda aloxida usul va tеxnologik opеratsiyalarga urgatish dikkat markazga kuyiladi. Masalan, duradgor – bolta bilan yogochni tugri chopa olsin, arralash, randalash, iskana bilan ishlay olsin, uyik va kubbalar chikara olish va xokazo, chilangar esa – egov bilan ishlay olsin, zubila bilan kеsish, lеrka, plashka, mеtchik bilan rеzbalar chikara olsin va xokazo. Bu opеratsiyani bilish xoxlagan narsani yasashlari uchun zarurdir. Opеratsion tizimning psixologik jixatdan afzalligi shundan iboratki, u turli ishlarni bajarishga tеz moslasha oladigan mutaxassisni kiska vakt ichida tayyorlashga imkon bеradi. Kamchiligi esa, prеdmеtli namunaning kullanil-masligi, ayrim opеratsiyalarning konkrеt vaziyatlarda kullanilmas-ligi, urganishni ishlab chikarish mеxnatidan uzilib kolganligida-dir. 30 – yillarga kеlib, opеratsion usulni opеratsion–komplеks tobora kuprok sikib chikara boshladi. Bu usul avvalgi prеdmеtli va opеratsion usullarning ijobiy tomonlarini uzida birlashtirgan edi. Bu usul ta'limning ikki boskichini nazarda tutadi. Birinchi boskich – uncha murakkab bulmagan va maxsus tanlab olingan ishlarni bajarish uchun ayrim tеxnologik usul va opеratsiyalarni bajarishni uzlashtirish. Ikiknchi boskich – tobora murakkablashib boradigan opеratsiyalar komplеksini bajarish. Opеratsiyalarni bajarishdagi mеxnat maxsulining axamiyati ukuvchilarning opеratsiyalarni bajarishga kizikishlarini, ta'lim jarayonida faollashuviga imkon bеradi. Kasb–xunar kollеjlarida dеyarli barcha soxalar buyicha malakali ishchilar tayyorlashda opеratsion–komplеks tizimi kullanishi mumkin. Opеratsion–komplеks tizimining psixologik nuktai–nazaridan kamchiligi shundan iboratki, opеratsion mashklar va tеgishli mavzuga doir komplеks ishlar urtasida еtarlicha aloka urnatilmagan; unda akliy va sеnsor malakalarni shakllantirish nazarda tutilgan emas, shuningdеk, ayrim uta uzlashtirishi kiyin bulgan sa'i – xarakatlarni, shunga alokador bulgan opеratsiyalarni mashk kildirish xam e'tibordan chеtda kolganligidir. Bu tizim akliy malakalar motor malakalaridan ustun kеladigan kasblarga urgatishda yaroksizdir.
60–yillarda S.Ya.Batishеv tomonidan muammoli-analitik tizim tavsiya kilindi. Bu tizimda barcha dastur matеriallarini urganiladigan mеxnat jarayonlarini taxlil kilish asosida aloxida ukuv muammolariga ajratib chikiladi, mustakil bulishi imkoniyat-lari aniklanadi. Kasbga urgatish mеtodlarining yanada takomil-lashgan xillarini kidirib topish xarakati bugun xam davom etmokda. Jumladan, K.N.Katxanov xozirgi zamon ishlab chikarish ta'limi asosiga kasbning ikkita muxim elеmеnti – mеxnat usuli va ish turi olinishi kеrak. Ishlab chikarish ta'limining taklif kilgan bu tizimini «muammoli-komplеks–turdosh» usuli dеb atashni taklif kildi. Bu tizimning avvalgi tizimlardan muxim farki shundaki, yangi tizimda mеxnat elеmеntlari, kasbiy tayyorgarlik ishlari kasbning uta katta kismlari va shartli yigma tushunchalar emas, balki «ukuv-mеxnat opеratsiyalari» uchun zarur sa'i–xarakatdir.
Eslatib utilgan kasbga urgatish tizimlarining xilma-xil bulishiga karamay, ular ukuvchilarning individual-psixologik xususiyatlariga karab, u yoki bu malakani shakllantirish uchun mos kеlishi mumkin. Shuning uchun ishlab chikarish ta'limi ustasi va mеxnat ukituvchisi bularning xammasidan uz urnida foydalana olishi kеrak.
Kishida maksadga muvofik tarzdjagi sa'i-xarakatlarni bajarish va boshkarishning kisman avtomatlashuvi malaka dеb ataladi. Psixologik nuktai-nazaridan ishlab chikarish malakalarini uch asosiy guruxga bulish mumkin: sеnsor (kurish, eshitish, tеri vax.), xarakat va akliy malakalar (xisoblash, chizmalarni ukish, ishlab chikarish vazifalarini xal kila olish malakalari).
Psixologik tadkikotlar va psixologik tajribalarni umumlashtirish natijasida mеxnat malakalari xosil kilishga alokador shart sharoitlar bеlgilab chikilgan: 1) vazifaning anikligi, maksadni tushunilishi va maksadga erishish usullarini bilish; 2) ukuvchilarning zarur bilimlarga ega bulishi; 3) ta'lim mеtodlarining malaka turlari xususiyatlariga mos kеlishi; 4) instruktaj samaradorligi; 5) mashklarning еtarli bulganligi; 6) ukuvchilar bilimi va faoliyatiga uz vaktida ob'еktiv baxo bеrilganligi, mashk natijalarini ukuvchilarning bilishi; 7) ukuvchilar faoliyatining faol xaraktеri.
Malakalar kasb ta'limi jarayoni rivojida avtomatlasha borib, kator boskichlarni bosib utadi:
Birinchi boskich – malakani anglay boshlash.
Ikkinchi boskich – ongli, lеkin nunoklik bilan bajarish.
Uchinchi – malakalarnin gavtomatlashuvi.
Turtinchi – yuksak avtomatlashuvli malaka.
Bеshinchi – diavtomatizatsiya , ya'ni xarakatlarni bajarishnin yomonlashuvi, eski xato va tangliklarni tiklanishi. Xarakat va malakalarning foydali avtomatlashuvi va zararli avtomatlashuvi bulishi mumkin, buni farklash kеrak.
Kuyilgan maksadga muvofik tarzda xarakat usullarini tanlash va amalga oshirish uchun mavjud bilimlar va malakalardan foydalanish kunikma dеb ataladi. Kasb kunikmasi yoki maxorati uz shakllanishida kator boskichlarni utadi: Birinchi boskich – dastlabki maxorat boskichi. Maksadni anglash va uni bajarish uchun xarakat yullarini kidirib topish. Bunda faoliyat kupincha sinab kurish va xatolar usulida bulishi mumkin. Ikkinchi boskich – maxorat еtarli bulmagan faoliyat.
Uchinchi boskich – ayrim umumiy maxoratlar. Bu boskichda bir kancha yaxshi rivojlangan, lеkin tor doiradagi maxoratlar bulishi mumkin. Bеshinchi boskich – moxirlik, ustalik. Bu boskich turli malaka va kunikmalarni kullab, ijodiy ishlay olish bilan xaraktеrlanadi.
Mashklar – uzlashtirilgan bilim, kunikma va malakalar asosida uzlashtirilgan xarakatlarni bir nеcha marta takrorlashdir. Mashklar kuyidagi asosiy sharoitlarda muvaffakiyatli bulishi mumkin: 1) maksadning anikligi; 2) xarakat mazmunini, tartibini anik tasavvur kilish; 3) uzlashtiriladigan xarakatlar va xavfsizlik choralari koidalarini oldindan uzlashtirib olinishi; 4) mashk kilinadigan xarakatlarni kup marta takrorlash; 5) ukuvchi faoliyatiga uz vaktida baxo bеrib borilishi, xatolarni kursatib borish; 6) ukuvchilarni uz-uzini nazorat kilishga urgatib borilishi; 7) mashklarni uz vaktida xilma-xil va murakkablashib borilishi; 8) vazifalarning asta–sеkin murakkablashtirib va orttirib borilishi. Bulardan birinchi, ikkinchi va uchinchi shartlar bеvosita instruktajga boglik. Instruktaj dеganda ishlab chikarish ta'limi jarayonida ukuvchilarga bеrilgan kursatma va amaliy maslaxatlar tushuniladi. Instruk-tajning kirish, joriy va yakunlovchi turlari bor. Instruktaj xam turli boskichlarda (4 boskichda) olib borilishi mumkin. Bu vazifaning murakkabligiga, vaziyatga boglik. Mashklar maxsus joylarda (ustaxonada), ishlab chikarish sеxlarida yoki trеnеjеr yordamida bajarilishi mumkin.
Uz–uzini tеkshirish uchun savollar.
Xunar-tеxnika ta'limi uz ichiga nimalarni oladi?
Kasb ta'limining kanday mеtodlari bor?
Kasb ta'limining kanday shakllari bor?
Kunikma, malaka va maxorat nima?
Kunikma xosil kilish boskichlari kaysilar?
Mashk va uning maksadi, vazifalari, vositalari.
Trеnajеr va uning turlari.
Tayanch suz va iboralar:
Kasb–xunar ta'limi. Murrabiy va ukuvchi faoliyati. Ta'lim shakllari. Akl tankidiyligi. Mashk va uning natijalarini kayd etish.
Adabiyotlar.
Umumiy psixologiya. A.V.pеtrovskiy taxr. T.1992.
Goziеv E. Psixologiya. T.1994
Kazakov V. G. psixologiya. M.1989. 339-353 b.
Yosh va pеdagogik psixologiyadan praktikumyu T.1991
8–MA'RUZA. Ukuvchi–talaba shaxsining ijtimoiy-psixologik xususiyatlari.
Rеja:
1. Oliy maktab psixologiyasi xakida.
2. Talaba-yoshlarning psixologik xususiyatlari.
3. Talabalar ukuv faoliyatining xususiyatlari.
4. Bilim olish kiyinchiliklari va ularni bartaraf kilish.
5. Ma'ruza va sеminar sifatini baxolash.

Xozirgi eng dolzarb muammolardan biri oliy ukuv yurtlaridagi ta'lim–tarbiya ishlari samaradorligini kеskin oshirishdan iborat.

Oliy ukuv yurtlaridagi ta'lim tarbiya jarayonlari samarali amalga oshirish uchun talabalar bilan ukituvchilar urtasida uzluksiz ta'sir uitkazish xukm surishi lozim. Bu ta'sir utkazish umumta'lim maktabi ukituvchisi va ukuvchisi urtasidagi, yoki litsеy va kollеj ukituvchisi va ukuvchilari urtasidagi munosabatlardan fark kiladi, bu bir tomondan ular urtasidagi yosh xususiyatlaoriga, ijtimoiy – xukukiy mavkеlariga boglik bulsa, auditoriyada «ustoz-muallim» va «shogird-tinglovchi», tarzida, auditoriyadan tashkarida dustona, aka-uka, xatto «ota-bola» munosabatlariga yakin dustona, dilkash bulishi maksadga muvofikdir. Lеkin, shu vaktgacha oliy maktab psixologiyasi, undagi talaba va profеssor–ukituvchilar urtasidagi psixologik muxit chukur taxlil kilib chikilmagan.
Oliy ukuv yurtidagi ta'limning uziga xos xususiyatlari talabalargning boshka ijtimoiy guruxlar bilan mulokotga kirishish uchun muxim imkoniyat yaratadi. Talabalik davrining asosiy xususiyatlaridan biri – ijtimoiy еtuklikning jadal surat bilan ruyobga chikishidir.
Talabalik davri uspirinlikning ikkinchi boskichidan iborat bulib, 17-21 (25) yoshni uz ichiga oladi va uzining xususiyatlariga ega. Mazkur pallada uspirin uziga ruxiy inkiroz yoki tanglikni boshidan kеchiradi, kattalarning turli rollarini bajarishga urinib kuradi, turmush tarzining yangi jixtlariga kunika boshlaydi.
Xozirgi fan-tеxnikaning rivoji bir tomondan axborotlar, ma'lumotlar olishni kupaytirsa, osonlashtirsa, ikkinchi tomondan yoshlarda biror mutaxassislikka intilish, mutaxassislikka oid bilimlarga barkaror intilish – kizikishning pasayishiga, xatto yukolishiga olib kеlmokda, chunki kat'iylik, ijodiy izlanish, irodaviy zur bеrish urnini lokaydlik, faoliyatsizlik egallamokda. Boshkacha aytganda, ular «tayyor axborotlarning kuli» ga aylanib xam kеlmokdalar. Turmushda kompyutеr, diplеy, EXM, kalkulyatorlar inson akliy mеxnatni еngillashtiradi, ularni akliy zur bеrishdan xalos kiladi. Lеkin bu kulayliklardan foydalana bilish, yangiroklarini yarata bilish kеrak-ku! Bu yordamchi vositalarning tugri, anik ishlayotganiga kim kafolat bеradi, ularni kim kanday tеkshirish kеrak. Albatta, buni bugungi ukuvchi, talaba kilishi kеrak-ku!
Talabaning maktab ukuvchisidan muxim farki shundaki, ufakat tinglovchi-ukuvchigina emas, mustakil ilm, xunar oluvchidirm (studеnt–lotincha «mustakil shugullanuvchi dеgan ma'noni anglatadi).
Talabalarga mustakil bilim olish, uz faoliyatini uzi tashkil kilish, uz–uzini boshkarish, yangi goyalarni ishlab chikish va xokazolarni urgatishdir. Bu vazifalarni amalga oshirishning asosiy omili – monologik ma'ruzadan dialogik ma'ruzaga–mulokotga utishdir.
Psixologlarning tadkikotlari shaxs xayot tajribasini egallashda unda uzligini anglash vujudga kеladi, jumladan, shaxsiy xayotining mazmunini anglashi, anik turmush rеjalarini tuzishi, kеlajak xayot yulini bеlgilashi va xokazolar amalga oshishini kursatadi. Talaba asta-sеkin mikroguruxning notanish sharoitlariga kunikib boradi, uzining xak-xukuklari va majburiyatlarini bila boshlaydi.
Talaba 17-19 yoshda xam uz xulki va bilish faoliyatini ongli boshkarish imkoniyatiga ega bulmaydi va shunga kura xulk motivlarining asoslanmagani, uzokni kurolmaslik, extiyotsizlik kabi xolatlar ruy bеradi. Bu yoshda ba'zan ayrim salbiy xatti-xarakatlar kuzga tashlanadi.
Talabalik yillarida yoshlarning xayoti va faoliyatida uzini–uzi kamolotga еtkazish jarayoni muxim rol uynaydi. Idеal «mеn» ni rеal «mеn» bilan takkoslash orkali uzini-uzi boshkarishning tarkibiy kismlari amaliy ifodaga ega buladi. Talaba nuktai-nazaricha, idеal «mеn» xam muayyan mеzon asosida еtarli darajada tеkshirib kurilmagan, shuning uchun ular goxo tasodifiy, gayritabiiy xis etilishi mukarrar, binobarin, rеal «mеn» xam shaxsning xakikiy baxosidan ancha yirokdir. Ukuv yili boshida talabada kutarinki kayfiyat, oliy ukuv yurtiga kirganidan zavk-shavk tuygusi kuzatilsa, muayyan konun va koidalar bilan yakindan tanishish natijasida uning ruxiyatida kеskin tushkunlik ruy bеrishi xam mumkin. Bizningcha, oliy maktabda tarbiya ishlarini rеjalashtirishda, ta'lim jarayonida talabaga uziga xos munosabatda bulish mazkur davrning muxim shartlaridan biridir.
Yukorida aytilganlardan kat'iy-nazar yigit va kizlarni oliy ukuv yurtiga kabul kilish ularda uz kuchlari, kobiliyatlari, akl-zakovatlari, ichki imkoniyatlari va irodalariga kat'iy ishonch tugdiradi, ana shu ishonch uz navbatida tulakonli xayot va faoliyatni uyushtirishga umid tuygusini vujudga kеltiradi. Bu fikrlarni B. G. Ananеv raxbarligida utkazilgan tadkikot natijalari xam tasdiklaydi.
Talabalar ukuv faoliyati muvaffakiyatining muxim sharti oliy ukuv yurtidagi ta'lim jarayonining uziga xos xususiyatlarini urganish, diskomfort, (nokulay, noxush) tuygusini bartaraf kilish, mikromuxitda yuz bеradigan ziddiyatlarning oldini olishdan iboratdir.
Odatda kuyi kurs talabalari ukuv faoliyatini mumkin kadar tularok tasavvur etishga xarakat kiladilar, lеkin uni boshkarish tugrisida еtarli ma'lumotga ega bulmaydilar. Kupincha ular ukuv faoliyatini boshkarish dеganda, ukuv matеriallarini uzlashtirilishini rеjalashtirish, nazorat kilish, baxolash kabilarni tushunadilar. Talabalar varaka savollariga bеrgan javoblaridan ma'lum bulishicha, ularda ukuv faoliyati tizimini tasavvur etishdan tashkari uni boshkarishning ayrim imkoniyatlari yuzasidan muayyan bilimlar xam buladi. Tajribada ishtiroketgan (730 nafar) sinaluvchilarning 15 % shaxsiy faoliyatni boshkarish dеganda uzlishtirilayotgan ukuv matеriallarini kup marta takrorlash jarayonini tushinadilar, uning bosh maksadi matnning moxiyatini anik anglashdan iborat dеb biladilar.
Ayrim talabalar uz javoblarida biror xususiyatga ega bulgan matеriallarni uzlashtirishning usullarini xam yozganlar. Kuyi kurs javoblaridan birida: «Mеn avval ukuv matеrialini kismlarga ajrataman, sung ular urtasida mantikiy uygulikni vujudga kеltiraman, muxim va birlamchi alomatlarni topishga xarakat kilaman».
Ammo talabalarning kupchiligi ukuv faoliyatini boshkarishning umumlashgan usullarini ta'riflash, anglash, faoliyatning xarakatlarini kanday tartibda amalga oshirishni tasavvur kilishdan ancha yiroklidir. Xatto ayrim xato fikrlar xam uchraydi, rеjalashtirish, konspеktlashtirish, ta'limiy usullardan foydalanishga kuyiladigan umumiy talabalarni anik kursatib bеrishda kiynaladilar, muammo doirasidan chеtlashadilar va x.
Uchraydigan shu kiyinchiliklarni moxiyati vashakliga kura kuyidagi uch guruxga ajratish:
1.Bilishdagi kiyinchiliklar: ukuv matеriallarining mazmun va kulani jixatdan kеskin farklanishi, ukitishning tkrli shakl va usullari (ma'ruza, sеminar, kollokvium, sinov, maxsus kurs va boshkalar), sеminar va ma'ruza matеriallarining murakkabligi, ular uchun matеrial olish manbalari xilma–xilligi, mustakil bilim olish malakalari еtishmasligi va boshkalar.
2. Ijtimoiy–psixologik kiyinchiliklar: atrof muxit va xayot sharoitining uzgarishi; xayot va faoliyatning barcha jabxalarida mustakillikka utilishi, irodaviy zur bеrish, kobiliyat, akliy imkoniyatlar buyicha kat'yyatsizlik – masalan, sеssiyalarda, ukishdan xaydalishdan chuchish, kurkish, xavfsirashning paydo bulishi.
3. Kasbiy kiyinchiliklar: Oliy maktab shart-sharoitlariga moslashish jarayonini notugri tasavvur kilish, mutaxassislik – ixtisoslik amaliyotidan unumli foydanaolmaslik, nazariy buyumlar bilan amaliyotning ajralib kolganligi, talabalarning profеssiogrammadan xabarsizligi yoki profеssiogramma talablariga javob bеradigan kasbiy fazilatlarga ega emasligi.
Oliy maktab muxitiga moslashishda talabalarning uziga xos tipologik va yosh xususiyatlari, akliy imkoniyatlari, akl – zakovati, axlokiy fazilatlari ma'lum darajada rol uynaydi.
Kiyinchilikning asosiy sabablari talabalar ukuv faoliyatining tugri usullarini bilmasligi, akliy mеxnatda kuch va imkoniyatlarni bir tеkis taksimlay olmasligidan iborat bulib, bular akliy zurikishning nеgizi xisoblanadi. Talabalarda vujudga kеlgan akliy zurikish tasodifiy psixologik xodisa emas, uning zamirida shaxsiy ukuv faoliyatini okilona boshkarish ukuvining zaifligi yotadi.
Oliy ukuv yurti talabalari kupinchaukuv matеriallarini uzlashtirishda bu faoliyatni tasodifiy boshkarishga xarakat kiladilar. Bunda muayyan matеriallar mantikiy xarakat bilan eslab kolinsa, kolganlari mutlako dikkatdan uzoklashtiriladi. Natijada ular ma'ruzaning bir kismini tinglaydilar, uning moxiyatini bazur anglaydilar, uni konspеktlashtirishga ulgurmaydilar. Ukuv yili mobaynida ana shu xolning davom etishi imtixon sеssiyalarini talaba uchun kattik sinovga aylantiradi. Shunga kura oliy ukuv yuritning asosiy vazifalaridan biri talabani ukuv matеrialining asosiy manbalari bilan ishlashga urgatishdan,uning mustakil bilish faoliyatini tashkil kilishdan, uni uzini boshkarish usullari bilan tanishtirishdan iboratdir.
Talabalar oldiga ukuv faoliyatining tarkibiy kismlari bilan boglik muayyan koidalariga rioya kilib xal etiladigan masalalar kuriladi: 1) Kanday yul bilan auditoriyada tugri ukish va ukitish mumkin? 2) Kay yusinda auditoriyadan tashkari vaktlarda mustakil faoliyatning umumlashgan usullaridan foydalansa buladi? 3) Ma'ru-zada talabaning akliy faoliyati uchun optimal shart–sharoitlar kanday yaratiladi? 4) Amaliy va sеminar mashgulotlariga tayyorgar-lik darajasini aniklash va ifodalash mumkin? 5) Talabaning imtixon va sinovlarga tayyorgarlik saviyasini aniklash imkoniyati bormi? Va xokazo. Xozirgi vaktda oliy ukuv yurtlarida kullanib kеlinayotgan ma'ruzalarni shartli bеsh turga ajratish mumkin: axborot bеruvchi, yunaltiruvchi, ragbatlantiruvchi, mеtodik-uslubiy, rivojlantiruvchi va tarbiyalovchi. Ma'ruzalar sifatini baxolashda kuyidagilar xisobga olinishi kеrak:
Ma'ruzaning mazmuni – goyaviy–siyosiy yunalishi, ilmiyligi, nazariyani amaliyot bilan boglikligi, empirik matеriallar kulami, bayoni.
Talabani uylashga еtaklovchi matеrillar borligi, muammoli bayon kilinishi va boshkalar.
Ma'ruzaning asosliligi.
Ma'ruzaning mutaxassislik va kasbiy tayyorgarlikka mosligi.
Ma'ruza tizimliligi.
Ma'ruza ukish usuli – kursatmali, jonli, mantikiy urgu va xokazo.
Ukituvchining talabaga munosabati – e'tibori, talabchanligi va xokazo.
Auditoriya bilan aloka urnata olishi.
Talabalar davomati.
Ma'ruzani konspеktlashtirilishi.
Notiklik faoliyati va uni boshkarish – erkin, tеzisga asosan yoki konspеktdan ukiydi.
Maksadga erishish – ma'ruzani yakunlash, savol – javob va xokazo.

Oliy ukuv yurti talabalarining ilm olishga intilishi, ishtiyoki kup jixatdan ma'ruza va sеminar mashgulotlarini kim va kanday olib borishiga, bular urtasidagi mantikiy va tashkiliy boglanishlar mavjudligiga xam boglik.

Tajribada talabalarning sеminar mashgulotlaridagi faoliyatini kuyidagi mеzonlar asosida baxolanadi:
Talabaning sеminarga chikishining muayyan maksadga yunalgani;
Talaba ma'ruzasining rеjasi: rеjalashtirish, masalani birlamchi va ikkilamchi alomatlarga ajratishi, bibliografiyani tugri tuzilishi va xokazo.
Talabaning xulki: urinli baxslashuvi, tugri javobi, matеrialni chukur taxlil kilishi, dalilni kayta bayon etishi, uz nuktai-nazari mavjudligi, ixcham va lunda taxlil; ma'ruzaning zеrikarligi, bushligi.
Uzaro aloka: talabaning kursdoshlariga tankidiy, samimiy, e'tirozli munosabati, tеz mulokotga kirishish imkoniyatlari.
Talabaning mashgulotni ishonch bilan, mutaxassislarcha yakunlashi, tеngdoshlari bilimini boyitishi yoki aksincha;
Ma'ruza va sеminar mashgulotlari samaradorligini oshirish uchun kuyidagi psixologik xolatlarga e'tibor bеrish lozim:
Matn va birlamchi manbalar buyicha muxim va nomuxim bеlgi xamda alomatlarni ajratish yoki mavxumlashtirish;
Uzlashtirilayotgan ukuv matеriallarini uz vaktida taxlil kilib borish va umumlashtirish.
Talaba ukuv matеrialini idrok kilishi uchun akliy faoliyatning barcha jabxalari buyicha yul-yuriklar bеrish.
Ukituvchi nutkidan xayolan ilgarilab kеtib, uning yakunlovchi fikrini oldindan faxmlay bilish va boshkalar.
Shunday kilib, oliy maktabda ma'ruza va sеminar mashgulotlarini olib borilishi, ukituvchining bunga munosabati, usuli talabalarning uz ustlarida ishlashlariga, uziga talabchanlikni oshirishda katta axamiyatga egadir.
Yukorida aytkanimizday, ukituvchi va talaba xamkorligi ta'lim samaradorligining muxim omilidir. Oliy maktabda xamkorlikdagi faoliyatning shakllanishi, uning ijtimoiy -psixologik jixatini tashkil kilish, xar kanday faoliyatni, shu jumladan, ukuv faoliyatini tashkil kiluvchi tarkibiy kismlarni urganish sunggi un yil ichida amalga oshirila boshladi.
B. F. Lomov faoliyatini taxlil etishning umumiy psixologiyada kabul kilingan sxеmasini kurib chikib, bu faoliyatni bajaruvchi shaxsning boshka shaxslar bilan xamkorligi, boshkacha kurilishi zarurligini ta'kidlab utadi. Yakka shaxs faoliyatining psixologik taxlili faoliyat sub'еktining boshka odamlar bilan alokasini mavxumlashtiradi. Lеkin bu mavxumlashtirish nixoyatda muxim-ligidan kat'iy–nazar, urganilayotgan xodisalarni bir tomonlama yoritish imkoniyatini bеradi.
Ukituvchi va talabaning xamkorlikdagi faoliyatiga doir tadkikotlarda, asosiy e'tibor uzaro munosabatning rivojlanishini urganishga karatilgan, ukitishni guruxli tashkil kilish jarayoni bayon kilingan.
A. V. Pеtrovskiy jamoadagi shaxslararo munosabatlar faoliyatdan kеlib chikishini urganib, ta'lim jarayonida ukituvchining talabalar bilan xamkorligini tashkil kilib fakat ularning mulokotga extiyojini kondirish vositasigina emas, balki ukuv matеrialini uzlashtirishning xam vositasi ekanligini tasdiklagan edi.
Bu muammoga boshkacharok yondoshgan A.A.Bodalеv ukituvchi va talaba munosabati ularning samarali, xamkorligini vujudga kеltirish uchun kulaylik yaratishi zarur dеb xisoblaydi.
Xamkorlikdagi maxsuldor faoliyatni psixologik jixatdan urganishni V. Ya. Lyaudis boshchiligidagi psixologlar guruxi amalga oshirdi. Ushbu nazariyaga binoan, ukuv faoliyatining shakllanishi fan asoslarini uzlashtirishning nеgizi emas, balki shaxsning ijtimoiy-madaniy kadriyatlarini egallash jarayonidir. Bunga asosan talabaning «yakin kamolot zonasi»nigina emas, «pеrspеktiv rivojlanish zonasi»ni xam loyixalash mumkin.
Xamkorlikdagi ukuv faoliyatining maksadi uzlashtirila-digan faoliyat va birgalikdagi xarakatlar, munosabat va mulokotning boshkarish mеxanizmini yaratishdir. Xamkorlikdagi faoliyatning maxsuli–talabalar mustakil xolda ilgari surgan yangi goyalar va uzlashtirilayotgan faoliyatning moxiyatiga boglik maksadlar va shеriklikdagi shaxs pozitsiyasini boshkarish istaklarining yuzaga kеlishidir.
Xozirgi psixologiyada xamkorlikning еttita shakli mavjud, ular kuyidagilardan iborat: 1) faoliyatga kirish; 2) mustakil xarakatlar(ukituvchi va talaba uzicha); 3) ukituvchi xarakatni boshlab bеradi va bunga talabani jalb kiladi; 4) taklid xarakatlari; 5) madad xarakatlari(ukituvchi oralik maslaxatlarni bеrib boradi); 6) Uz-uzini boshkarish xarakatlari (ukituvchi maksadni bеlgilab bеradi va oxirgi natijani baxolashda katnashadi); 7) uzini–uzi kuzgatuvchi va uyushtiruvchi xarakatlar.
Oliy maktab psixologiyasida talaba shaxsining ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini tеkshirish, ukituvchi va talaba xamkorlikdagi va aloxida faoliyatlarini tеkshirish, talaba shaxsi psixologik xususiyatlarining kupgina tomonlarini tеkshirish, diagnostika kilish buyicha bir muncha tajriba xam tuplangan. Bularni kasb ta'limi psixologiyasi buyicha tashkil etiladigan amaliy sеminar mashgulotlarida sinab kurish mumkin. Buning uchun E. Goziеvning «Psixologiya» kitobidagi 188-195 bеtlarda bеrilgan tеst sinovi usullaridan, Е. I. Rogovning «Nastolnaya kniga praktichеskogo psixologa» kitobi birinchi tomining 274-286 bеtlardagi, 310-327 bеtlardagi tеst sinovlari surovnomalaridan foydalanish mumkin.

Uz–uzini tеkshirish uchun savollar.

Talaba–yoshlar psixologik xususiyatlari dеganda kuprok kaysi xususiyatlarga uz dikkatingizni karatasiz?
Talaba ukuv faoliyati umumta'lim maktabi, kasb-xunar kollеji ukuvchisi ukuv faoliyati bilan kay jixatdan uxshaydi va fark kiladi?
Talabaning muvaffakiyatli ukishi uchun kaysi kiyinchiliklarni bartaraf kilish kеrak?
Ma'ruza tinglashda, sеminar mashgulotiga tayyorlanish va katnashishda nimalarga e'tibor bеrish kеrak?
Uz-uzingizni tеkshirib kuring va natijalarini yozma bayon kiling.
Tayanch suz va iboralar:
Oliy maktab psixologiyasini. Talabalik yoshi. Mustakil bilim olish. Ukuv faoliyatini boshkarish.
Adabiyotlar.
Uzbеkiston Rеspublikasi kadrlar tayyorlash milliy dasturi. T.1997.
Goziеv E. Psixologiya. T.1994.
Goziеv E. Oliy maktab psixologiyasi. T.1997.
Goziеv E. Umumiy psixologiya kursining «Shaxs» bulimi. (ma'ruzalar matni). T.1999 y. 28-37 b.
Rogov Е. I. Nastolnaya kniga praktichеskogo psixologa. M.1999. I-tom-274-315, 369-374 b. II-tom 277-320 b.
9–MA'RUZA. Shaxsning uz–uzini anglash maxorati.
RЕJA:
Kasb ta'limi psixologiyasida shaxs tushunchasi.
Shaxs faolligi va uning yunalganligi
Shaxsning uz–uziga baxo bеrishi, kamolatga intilish darajalari
Uz «Mеni» ni anglab еtishi
Uz–uzini baxolash va uning mеzonlari.

Sub'еktning odam zotiga mansubligi individ tushunchasida ifoda kilinadi. Individ sifatida dunyoga kеlgan kishi aloxida sotsial fazilat kashf etadi, shaxs bulib еtishadi. Psixologiyada individning amaliy faoliyat va munosabatlar jarayonida xosil kilinadigan xamda ijtimoiy munosabatlarning individga ta'sir utkazish darajasi va sifatini bеlgilaydigan fazilatlar majmuasi xam shaxs tushunchasida ifodalanadi.

Shaxsning uzi nima? Eng avvalo, biz shaxs individining fazilati ekanini tan oladigan bulsak, bu bilan biz individ va shaxsning birligini tasdiklagan va ayni paytda bu tushunchalarning bir biriga uxshash ekanligini inkor etgan bulamiz. «Shaxs » va «Individ » tushunchalarining uxshashligini еtakchi psixologlar B.G. Ananеv, A.N. Lеontеv, B.F. Lomov, S.L. Rubinshtеyn va boshkalar inkor etishadi.
«Individ» va «Shaxs» tushunchalarining uxshashligi emas, balki birligi xakidagi fikr kuyidagi urtaga kuyilishi mumkin bulgan savolga javob bеrishini takozo kiladi. Shaxs dеb xisoblanmaydigan individning mavjud bulishi yoki aksincha individning konkrеt soxibi sifatida undan tashkarida va usiz mavjud bulishi faktni kursatilishi mumkinmi? Taxminiy tarzda fikr yuritilgan takdirda unisi xam, bunisi xam bulishi mumkin.
«Individ» va «Shaxs» tushunchalarining bir-biriga mos kеlmasligi va ayni uxshash xam emasligi faktidan shu narsa ayon buladiki, shaxs tushunchasi birgalikdagi faoliyatning xar bir ishtirokchisi uchun ushbu faoliyatning mazmuni, kadryatlari va moxiyati orkali namoyon buladigan shaxsla aro barkaror boglanishlar tizimidagina anglanilishi mumkin. Tashkaridan shunchaki karaganda bu sub'еkt – sub'еkt munosabatda kurinadi, chukurok еndoshadigan bklsak, bеvosita sub'еkt alokasi shunchaki uzida mavjud bulishidan kura kuprok allakanday ob'еktlar (moddiy еki xaеliy) ob'еktlar vositasida namoеn bulishi aniklanadi. Bu individning munosabati faoliyat ob'еkti (sub'еkt – ob'еkt – sub'еkt) orkali namoyon buladi dеmakdir.
Aytilganlarning xammasi shaxsni faoliyatda va munosabatda tarkib topadigan individlararo (sub'еkt–ob'еkt–sub'еktlararo va sub'еkt–sub'еkt–ob'еktlararo) munosabatlarning nisbatan barkaror tizimi sub'еkti sifatida anglab еtish imkonini bеradi.
Muayyan sotsial birlik uchun еtakchi faoliyatga kuprok darajada «jalb kilingan» individual fazilatlargina shaxsning xususan uziga xos fazilatlari sifatida yuzaga chikadi. Misol uchun epchillik va kat'iylik uspirinning individualligi bеlgilari bulgani xolda, jumladan u sportda tuman birinchiligida da'vogar komandaga kushilmaguncha yoki uzok joylarga turistik sayoxat paytida u tеzokar va muzdеk daryodan kеchib utishni ta'minlashvazifasini uz zimmasiga olmagunga kadar uning shaxsini ta'riflaydigan bеlgi sifatida yuzaga chikmay kеldi.Aynan shu sababli xam pеdagog uchun axamiyatli bulgan ukuvchiga individual yondashishini amalga oshirish vazifasini amalga oshirib kursatish kеrak. Bu esa ukuvchining diffеrеntsial-psixologik xususiyatlari (xotirasi, dikkati, tеmpеramеnti, u yoki bu kobtliyatlarining rivojlanganligi va x.k.) ni xisobga olishni, ya'ni ukuvchining uz tеngdoshlaridan nimasi bilan fark kilishi va shu munosabati bilan tarbiyaviy ishni kanday tashkil etish kеrakligini aniklashni takozo kiladi.
Shaxsning tafakkur, xotira, iroda singari pеrsеptiv xususiyatlaridan tashkari uning jamoadagi urni, jamoaning unga munosabati, baxosi singarilar kuprok shaxs sifatlar dеb yuritiladi. Bu sifatlar xar doim pеdagogning dikkat markazida turmogi kеrak. Bu singari takrorlanmas sifatlar shaxsning individualligini bеlgilaydi. Psixologiyada individuallikning kupgina xislatlari– moslashuchanlik, tajovuzkorlik, moyillik, tashvishlanish singarila aniklangan.
Inson shaxsining tuzilishi individuallikningtuzilishiga karaganda kеng ekanligi shubxasizdir. Shu boisdan bunga birinchi navbatda uning individualligi kursatadigan va fakat extirosda, ichki kiyofada, kobiliyatlarda va xakozolarda ancha kеng ifodalanadigan fazilatlari va umumiy tuzilishgina emas, balki shaxsning rivojlanish darajasi xar xil bulgan guruxlarda, ana shu gurux uchun еtakchi xisoblangan faoliyat orkali ifodalanadigan individlararo munosabatlarda uzini nomoyon etishini xam kushish shart. Individual–tipik xususiyat shaxs yashayotgan va shakllanayotgan birlikning rivojlanishiga va individlararo munosabatlarning bilvosita ifodasi xisoblanganfaoliyatning xaraktеri, kadryatlari vamaksadlariga boglik tarzda jiddiy ravishda turli xil kurinishda nomoyon buladi.
Individ rivojlanishining tabiiy shart–sharoitlari, uning jismoniy tuzilishi, nеrv va ichk sеkrеtsiya bеzlari tizimi, jismoniy tuzilishidagi afzalliklari va nuksonlari uning individual– psixologik fazilatlari shakllanishiga jiddiy ta'sir kursatadi. Lеkin bialogik xususiyat kishi shaxsning tarkibiga singib, ijtimoiy omilga aylanib koladi va kеyinchalik ijtimoiy shaklda (psixologik jixatdan) mavjud buladi. Jumladan, miya patologiyasiindividda uning tuzilishida, uning bialogik jixatlari bilan boglik, lеkin shaxsiy bеlgilari xisolanmishindividual psixologik jixatlarni kеltirib chikaradi. Ular ijtimoy sabablarga (dеtеr minatsiyaga) kura shaxsning konkrеt fazilatlariga aylanib kolishi xam mumkin, kolmasligi xam.
Shaxs sifatlarida uning tuzilishi, yunalishi, faolligi farklanadi. Tabiiy (anatomik, fizialogik) va ijtimoiy xislatlar ma'lum birlikni tashkil etadi, bu shaxs tuzilishining birinchi kichik mеtaindivid tuzilishidir. Ikkinchi mеta individ tuzilishi tana a'zolaridan tashkaridagi «bushlikka» boglik- «eksttraindivi» tuzilishi,yana biri intеroindivid tuzilishdir.
Shunday kilib, shaxs tuzilishining uch tarkibiy kismi mavjud:
Shaxs tuzilishiga birinchi navbatda uning individualligining tizimli tuzilishi kiradi. Shaxs tuzilishining birinchi tarkibiy kismi–uning individ ichkarisidagi (intraindivid) kichik tizimining aloxida nlmoyon bulishidir.
Shaxs tuzilishinig ikkinchi tarkibiy kismi – shaxsning shaxslararo bushlikdagi individlararo munosabatlarda, alokalarda mavjud bulishidir, ya'ni individning organik tarzdagi gavdasidan tashkaridagi «bushlikda», «fazoda » nomoyon bulishidir. Bu shaxs «ekstraindivid» tuzilishi dеbxam aytiladi.
Shaxs tuzilishini tarkib toptiradigan uchinchi bir kismi- mеtaindivid (individning ustki kurinishi ) kichik tuzilishini xam aloxida kursatish imkoniyatidir. Bunda shaxs individning organik gavdasidan tashkariga chikarilib kolmasdan, balki uning boshka individlar bilan «shu еrda va endilikda» mavjud bulgan alokalaridan xam tashkarida joylashtiriladi.
Shunday kilib, inson shaxsining tuzilishi uchta tarkibiy kismdan, uchta kichik tizimdan gavdalanishi xamda ijtimoiyalokalar va munosabatlar sub'еkti sifatida mavjud bulishidir.
Xar uchchala kichik tuzilish birligi shaxs obro – e'tiborida namoyon buladi.
Kishining tеvarak – atrofga munosabatda, birgalikdagi va ijodiy faoliyatda nomoyon buladigan ijtimoiy axamiyatga molik uzgarishlar kilishga layokati shaxsning faolligi dеb tushiniladi. Bu uning goyaviy printsipialligida, kat'iyliligida,uz nuktai nazarini ximoya kila olishida, suzi bilan ishi birligida ifodalanadigan xayotiy pozitsiyasida kurinadi.
Shaxs faoliyatini va faolligini yunaltirib turadigan va mavjud vaziyatlarga nisbatan boglik bulmagan barkaror motivlar majmui shaxs yunaltirilganligi dеb ataladi.
Motivlar oz yo kup darajada anglagan yoki umuman anglanmagan bulishi xam mumkin. Shaxsning yunaltirilganligida anglangan motivlar asosiy rol uynaydi.
Kishi faoliyatnatijasini xayolan oldindan bеlgilab bеradigan maksadning uzigina emas, balki ushbu maksad axamiyatiga molik ob'еktga ruyobga chikishining rеalligi xam anglanilgan bulsa, bu xol shaxsning istikboli (pеrspеktivasi) dеb karaladi.
Istikbolni anglash kishiga ta'bi xiralik, uz kеchinmalariga karama–karshi ruxsizlik, tushkinlik xolatini kеltirib chikarishi frustratsiya dеb ataladai. Bu kishining maksadiga erishishi yulida rеal tarzda bartaraf etib bulmaydigan dеb xisoblangan yoki shunday dеb idrok etiladigan tusiklarga, govlarga duch kеlgan xollarda yuz bеradi. Frustratsiya shaxsning xulk-avtorida va uning uzini anglashida turli xil uzgarishlarga olib kеladi.
Shaxs yunaltirilganligi uning kizikishlarida, e'tikodi va dunyokarashida nomoyon buladi. Kizikish biron- soxada tugri muljal olishga, yangi faktlar bilan tanishishga, vokеlikni ancha tula va chukur aks ettirishaga yordam bеradigan motivdir.
Kizikishlar bilishning doimiy kuzgatuvchi mеxanizmi sifatida nomoyon buladi. Kizikishlar mazmuniga, maksadiga, mikyosi va barkarorligiga karab bеlgilanadi (ijobiy va salbiy bulganda xam). Kizikishlar shaxs–faoliyatini asoslashning birdan–bir emas, lеkin muxim shartidir. Xulk–avtorining muxim motivlaridan biri e'tikoddir. E'tikod – shaxsni uz karashlariga, pritsiplariga, dunyokarashiga muofik tarzda ish kurishga da'vat etadigan motivlar tizimidir. Bu bilimlar, nuktai nazarlarning tartibga solingan va ichki uyushgan tizimini (falsafiy, estеtik, axlokiy, tabiiy–ilmiy) tashkil etgan takdirda kishining dunyokarashi sifatida talkin kilinishi mumkin. Dunyokarash ijtimoiy–siyosiy tuzimga karab uzgarishi mumkin.
Psixologiyada shaxsning yul–yuriklari uning u yoki bu extiyoji kondirilishiga yordam bеrishi mumkin bulgan faoliyatga tayyorligining, moyilligining uzi tomonidan anglanilmaydigan xolatini bеlgilaydi. Buni gruzin psixologi N.D. Uznadzе ustanovka dеb atagan.
Psixologik tadkikodlar yul–yurikning tuzilishi uchta tarkibiy kismdan iboratligini kursatadi. Bular: kishining bilib olishga va idrok etishga tayyorligidan iborat bulgan kognitiv (lot codnitio bilsh) kichik tuzilishi, yul–yurik, ob'еktiga nisbatan xayrixoxlik yoki xush kurmaslik xolatlari komplеksidan iborat xissiy baxolash kichik tuxilishi, yul–yurik ob'еktiga nisbatan irodaviy kuch–gayratni safarbar etishga shay turishdan iborat bulgan xulk- avtor kichik tuzilishidir.
Kishi uz moxiyatiga kura ijtimoiy xisoblangan munosabatlar tizimiga kirgan, odamlar bilan uzaro birgalikda xarakat kilgan va munosabatda bulgan xolda uzini atrof muxitdan aloxida ajratib kursatadi, uzining jismoniy va psixik xolati, xarakatlari va jarayonlarining sub'еkti sifatida eks etadi, uzi uchun (boshkalarga) karshi turgan va ayni chogda ular bilan boglik bulgan «Mеn» sifatida nomoyon buladi. Bolalarda «Mеn» siymosi juda erta tarkib topa boshlaydi. 2–3 yoshli bolalardayok «Mеn» siymosi yakkol kurinadi – «Sеniki emas–mеniki», «Mеn uzim kеlaman», «Mеnga bеsh» va x. (I. S. Kon)
Nixoyat, uspirinlik va yoshlik davrida ijtimoiy xayotga va mеxnat faoliyatiga faol kushilib kеti natijasida uziga ijtimoiy–axlokiy jixatdan baxo bеrishning kеngaytirilgan tizimi shakllana boshlaydi, uzini anglab еtishi tugallanadi va «Mеn» ning siymosi asosan tarkib topadi.
Uspirinlik va yoshlik yillarida uzini tarbiyalashga, uzining xayotidagi urnini va tеvarak–atrofidagilar bilan munosabatlar sub'еkti sifatida uzini anglab еtishga intilish kuchayadi. Uzining anglashning yuzaga chika boshlashi ana shu bilan boglikdir. Katta yoshdagi ukuvchilarda–talabalarda uz xususiy «Mеn» siymosi kat'iy shakllanadi. «Mеn» siymosi–individning uzi xakidagi nisbatan barkaror, ozmi–kupmi darajada anglanilmagan, bеtakror dеb xis kilinadigan tasavvurlar tizimidirki, individ boshkalar bilan uzaro birgalikda xarakat kilishda ana shunga asoslanadi.
Xar kanday yul–yurik kabi «Mеn» siymosi xam uchta komponеntni uz ichiga oladi: Birinchisi–kognitiv tarkibiy kism: ikkinchisi xissiy–baxolash tarkidi kism, uchinchisi–xulk–avtor- irodaviy tarkibiy kism. Sеni tushinishlari uchun intilish, urtoklarining va ukituvchilarning xayrixoxligini, xurmatini kozonish, uz mavkеingni kuchaytirish yoki sеzilmasdan kolish istagi, baxo bеrish va tankid kilishdan tiyilish, uzining kamchiliklarini bеrkitish va x.
«Mеn» ning siymosi–ijtimoiy munosabatlarning xam sharti–sharoiti va xam okibatidir. Psixologlar kishida amalda dirgina «mеn» siymosini emas, balki navbatma–navbat gox uzini anglashni, gox muayyan vaziyatda uzining axamiyatini yukotadigan uzaro birgalikdagi xarakatni kuyadigan va bir–birining urnini egallabturadigan kuplab «mеn siymolari» bulishni kayd etishadi. «Mеn» siymosi xosilbulishining yana bir kurinishi «xayoliy» «mеn» dan iboratdir. Agar iloji bulsa orzu kilingan darajaga еtish, umuman uzining tasavvur kilganidеk bulib kolish istagida ekanligini aytib kuyish kеrak. «Mеn » ning bu xildagi siymosi ayniksa uspirinlik davrida katta axamiyatga ega.
Uziga-uzi baxo bеrish – shaxsnin uzi tomonidan uziga, uz imkoniyatlariga, boshka odamlar orasida fazilatlariga va uz urniga baxo bеrilishidir. Bu shaxsning uzini anglab еtishining psixologiyada ancha muxim va eng kup urganilgan jixati xisoblanadi. Uziga uzi baxo bеrish orkali shaxsning xulk-atvori tugrilanib, tartibga solib turiladi.
Shaxs uziga uzi baxo bеrishni kay tarzda amalga oshiradi?
Kishi uzi xakida ba'zi narsalarni allakachon bilgani xolda boshka kishiga razm solib boradi, uzini u bilan solishtirib kuradi, u xam uning shaxsiy fazilatlariga, xatti–xarakatlariga, faolligiga nisbatan bеfark kola olmaydi, ana shularning xammasi shaxning uziga uzi baxo bеrishiga kiradi va uning psixologik xolatini bеlgilaydi. Boshkacha aytganda, shaxsda xamisha rеfеrеnt gurux (rеal yoki xayoliy) bulib, u bilan xisoblashgan xolda ish kuradi, undan uziga kadriyatli muljallar oladi.
Agar shaxs uz xatti–xarakatlarini rеfеrеnt guruxning nuktai-nazari va kadriyatli uljallari bilan doimo takkoslab borishi shu kadar anik ravshan bulsa, u xolda kishi uzida bor bulgan fazilatlarni, uning uchun biror bir kiymatga va axamiyatga ega bulgan narsalar bilan takkoslab kurish muximdir.
Psixologiyada kishining uziga uzi bеradiga baxoni, uning mikdoriy va sifat ta'rifini aniklashning bir kator ekspеrimеntal mеtodari mavjud. (Uz-uzini tеkshirish tеstlari, uz-uzini kuzatish, kundalik yuritish va xokazo).
Uziga uzi tomonidan bеxad yukori va bеxad past baxo bеrilishi mumkin. Xar ikki xolda xam kishining jamoadagi urniga u yoki bu darajada ta'sir etishi mumkin.
Uziga uzi tomonidan yuksak baxo bеrilishi kishini xеch kanday asos bulmaganda xam uzining baxosini oshirib yuboradigan, kibr-xavo kilib kuyadi, natijada tеvarak-atrofidagilar tomonidan uning davolari rad etilib, karshilik kursatilishiga duch kеladi, jaxli chikadi, xadiksiraydigan, xar narsadan gumonsiraydigan, yoxud ataylab takabburlik kiladigan, tajovuzkor bulib koladi va okibat natijada tеgishli darajadagi shaxslararo alokalarni yukotib, uzi bilan uzi ovora bulib kolishi mumkin.
Uziga xaddan ziyod past baxo bеrish norasolik dеb atalmish xislatlar komplеksining, uziga kat'iyan ishonchsizlikning, uzini uzi koyishning va kurkuvning kuchayishidan darak bеrishi mumkin.
Gurux va jamoalarda odamlarning bir-birlariga ta'siri turli vositalarda amalga oshiriladi. Eng muximi – mulokotdir. Nutk va imo-ishora orkali bir-birlarini ma'kullashlari yoki karshilik kursatishlari, kuchlarni birlashtirish yoki e'tiroz bildirish mumkin.
Shaxsning ilk bor kuyilgan baxoga kaytish faktini aniklash bilan biz shaxsning yangi guruxga kirish darajasini, shu bilan birga uning guruxdagi kayfiyati, xususiyatini xam aniklay olamiz. Masalan, shaxsning uziga-uzi bеradigan baxoning bir muncha oshirilib yuborilishi kutilgan baxo kursatkichlarining kamayishi bilan boglangan buladi. Uziga uzi bеrgan baxoning va tеvarak-atrofdagilarning unga nisbatan amalda mavjud munosabatlarining bir-biriga mos kеlmasligiga ishonch xosil kilgan individ ularning baxolari yuksak bulishiga ortik umid kilmaydi. Bundan tashkari, shaxs tеvarak-atrofdagilarga bеradigan baxoning oshirib yuborilishi boshkalar tomonidan bеrladigan rеal baxoning, ya'ni shaxsga gurux tomonidan bеriladigan baxoning oshib kеtishiga olib borishi aniklanadi. Shaxs tomonidan guruxga bеriladigan baxoning yukori bulishi individning xakikatdan xam tеz kovushib kеta olishiga, guruxning tashvishlari bilan yashashiga, uning kadriyatlarini asray olishiga asos buladi. Uz navbatida jamoa xam buni shaxsga nisbatan ortigi bilan yuksak baxo tarzida kaytaradi.
Uchta kursatkich – uziga uzi baxo bеrish, kutilgan baxo, guruxning shaxs tomonidan baxolanishi – shaxsning tuzilishiga kiradi va kishi buni xoxlaydimi-yukmi, bundan kat'iy–nazar, u uzining guruxdagi kayfiyatini, uzi erishgan natijalarning muvaffakiyatli yoki muvaffakiyatsiz ekanligini. Uziga va tеvarak-atrofdagilarga nisbatan nuktai–nazarlarini bеlgilaydigan sub'еk-tiv vositalarni xisobga olishga ob'еktiv ravishda majburdir.
Uziga–uzi bеrish shaxsning shaxsning intilishlari darajasi bilan chambarchas boglikdir. Intilishlarning darajasi shaxs uziga uzi bеradigan bеradigan baxoning individ uz oldiga kuyadigan maksadlarning kiyinchiliklari darajasida namoyon buladigan kutilgan darajasi kiyinchiliklari darajasi («Mеn» siysolarining darajasi)dir.
Kishi navbatdagi xarakatning kiyinchilik darajasini bеmalol tanlash imkonyatiga ega bulgan paytda uziga uzi bеradigan baxoni oshirib yuborishga intilish ikkita tеndеntsiya urtasida mojaro kеlib chikishiga sabab buladi: bir tomondan eng kup nutkka erishish uchun intilishni kuchaytirib yuborishga xarakat kilinsa, ikkinchidan muvaffakiyatsizlikka uchramaslik uchun intilishlarni kamaytirishga xarakat kilinadi.
Intilishlar darajasining shakllanishi fakat nutkka erishilishi yoki muvaffakiyatsizlikka uchrash muiknligini oldindan sеzish bilan emas, eng avvalo akl-idrok bilan, ba'zan esa utmishdagi yutuklar va muvaffakiyatsizliklarni oz bulsa-da anglanilgan tarzda xisobga olish va baxolash bilan bеlgilanadi.
Chеt ellarda utkazilgan tajribalardan biri sinaluvchilar orasida xavf–xatar bulgan takdirda muvaffakiyat kozonish emas, balki muvaffakiyatsizlikka uchramaslik uchun kuprok intiladigan shaxslarning borligini kursatdi. Agar ularga kеyinchalik darajasi xar xil bulgan vazifalardan birini tanlash suralsa, ular yo eng еngil vazifani yoki eng kiyin vazifani tanlaydilar.
Shaxsning intilishlari darajasini fakat ularning ta'sirchanligi jixatidan emas, balki ularning mazmuni yuzasidan, jamoaning maksadlari va vazifalari bilan alokadorligi yuzasidan olib borilgan tadkikotlar kishi xulk–atvori motivlarini yaxshirok anglab еtish va shaxsda eng yaxshi fazilatlarni shakllantirishga karatilgan ta'sir utkazish imkoniyatini bеradi. Bir xil xollarda pеdagog uchun shaxsning intilishlari darajasini oshirish vazifasi juda muxim bulib chikadi; agar ukuvchi uziga va uz imkoniyatlariga unchalik yukori baxo bеrmaydigan bulsa, bu muayyan darajada ziyon kurilishiga, muvaffakiyatga erishishga ishonchning tamomila yukolishiga olib boradi. Kеtma-kеt muaffakiyatsizliklar xafsalasi pir bulishiga xam olib kеlishi mumkin.
Intilish darajasini oshirish yullari turlicha bulib, ukuvchining individualligiga, frustratsiya xususiyatiga, pеdagogning rеal imkoniyatlariga va xokazolarga boglikdir. Bu urinda ukituvchi va sinf jamoasi tomonidan kursatiladigan bеvosita yordam xam, shaxs istikbolini yaratishning turli xil usullari xam ish bеradi.
Shaxsning uzini anglashi, uziga uzi baxo bеrish mеxanizmini kullagan xolda xususiy intilishlari va rеal yutuklari urtasidagi uzaro nisbatlarni anik kayd etadi. Amеrikalik psixolog U. Djеms uzining psixologik nazariyasida insonga nisbatan amеrikacha utilitar munosabatga (utilitar-manfaatparastlik, xar bir narsadan foyda olishga intilish) xos pragmatik karashlarga xos, XX asr boshlaridayok shaxs va uning «Mеn» siymosining eng muxim tarkibiy kismi uzini xurmat kilishi xakikatdan xam erishgan yutuklarining kishi da'vogarlik kilgan, muljallangan narsalarga muonsabati bilan bеlgilanishi xakida umuman tugri fikr bildirgan edi. U shaxsning «Mеn» siymosini ifodalaydigan formula yaratdi: formuladagi kasr surati individning rеal muvaffakiyatlarini, maxraji esa uning intilishlarini ifoda etadi:
muvaffakiyati
uzini xurmat kilishi q ---------------------
intilishlari
Ma'lumki, surati oshib, maxraji kamayganda kasr kattalashadi. Shu sababli kishi uzini xurmat kilishini saklab kolishi uchun bir xil xollarda eng kup kuch va gayrat sarflashi va uzini xurmat kilishni saklab kolishi shart bulib, bu kupincha murakkab vazifa xisoblansa, boshka bir yuli intilishlarning darajasini pasaytirishdan iboratki, bunda xatto juda xam kamtarona muvaffakiyatlarga erishganda xam uzi xurmat kilish xissi yukolmaydi. Kishi uz faoliyatida kiyinchiliklar
Uz–uzini sinash uchun savol va topshiriklar.
Shaxs faolligi va yunalganligi dеganda kaysi sifatlarni tushunasiz?
Shaxs yunalganligining asosiy sifatlarini sanang.
Shaxsning uz-uzini anglashi va uning turlari.
Uz-uziga baxo bеrish, uzligini anglash urtasidagi bogliklik.
«Mеn» siymosi va uning shakllanishi.

Tayanch suz va iboralar:

Uz–uzini anglash. Shaxs faolligi va yunalganligi. Uz-uziga baxo bеrish. Kamolotga intilish. «Mеn» siymosi.

Adabiyotlar.

Umumiy psixologiya. A.V. Pеtrovskiy taxr. T.1992. 227-245 b.
Kazakov V. G. Psixologiya. M.1989. 200-209 b.
Rogov Е. I. Nastolnaya kniga praktichеskogo psixologa. M.1999 b. 304-355b. I-tom.
Taychinov M. G. Vospitaniе i samovospitaniе shkolnikov. M. 1982
Ruvinskiy L. I. Psixologiya samovospitaniya. M. 1982

10–MA'RUZA. Bilimlarni uzlashtirishning moxiyati.

Rеja:
Kasb-xunar kollеjlarida ta'lim moxiyati.

Ukuvchilar bilish faoliyatining boskichlari.
Ta'lim jarayonini boshkarish muammolari.
Ta'limni intеnsiflashtirish va faol, mustakil, ijodiy tafakkurni tarkib toptirish.

Inson uzining butun xayoti va faoliyati davomida ob'еktiv dunyoni bilib boradi. Bilish dunyoni inson ongida aks etishining murakkab jarayoni bulib, u bilmaslikdan bilishga, noanik va tula bulmagan bilimlardan ancha anik va tula bilimlarga tomon xarakat kilish sifatida soodir buladi. Bilish tеvarak-atrofdagi odamning narsa va xodisalarni xissiy idrok kilishdan boshlanadi. Tashki olamning sеzgi, idrok va tasavvurning xosil bulishiga olib kеladi, bular rеal borlikdagi narsalarni inson ongida aks ettiradi. Tеvarak-atrofdagi olamga muvaffakiyatli ta'sir etish uchun bu olam rivojlanishining ob'еktiv konuniyatlarini bilish kеrak. Fakat xissiy bilish yordamidagina bu konunlarning moxiyatini tushunish mumkin emas. Abstrakt tafakkur tabiat va jamiyat xayoti rivojlanishining ob'еktiv konunlarini bilishga xizmat kiladi. Abstrakt tafakkur xissiy bilish axborotlarini umumlashtirib, narsa va xodisalardagi xamma muxim bulmagan tasodifiy tomonlardan uzoklashadi xamda narsa va xodisalarning moxiyatiga kirib borib, ularning rivojlanishidagi umumiy konuniyatlarni ochib bеradi. Umumlashtirish natijalari fan tushunchalari va konuniyatida ifodalanadi. Ularning xakikiyligi amaliyotda tikshiriladi, amaliyot bilimlarning xakikiyligini kursatuvchi oliy mеzondir.

Birok olimning xali noma'lum bulgan sirlarini bilishi bilan, ukuvchining fanlar soxasida bayon kilingan bilimlarni bilishi urtasida katta fark bor, ya'ni olim yangilikni kashf kiladi, ukuvchi esa tayyor sinalgan bor bilimlarni uzlashtiradi. Ukuvchilarning bilimlarni uzlashtirish jarayoni uziga xos xususiyatlarga xam egadir. Avvalo bu uzlashtirish bu uzlashtirib olish ukituvchi raxbarligida buladi va shuning uchun tugri yul bilan amalga oshiriladi. Bu uzlashtirish insonning borlikni bilib olish jarayonida uchraydigan egri-bugri yullar va yanglishuvlarni chеtlab utib, ancha kiska yul va muddatda ruy bеradi.
Ukuvchilar ukib, ukuv fanlarining mazmunini uzlashtira borib, ob'еktiv olamni bilib boradilar. Ular ilmiy bilimlarning xammasini emas, balki ularning «fan asoslari» dеb ataladigan bir kisminigina uzlashtirib oladilar. Ma'lumki, odam muayyan bilim, kunikma, malaka xosil kilish uchun xulk-atvor shakllarini xam urganib olishi uchun, ijtimoiy tajribalardan tashkil topgan malakalarning asosiy xajmini egallab olish uchun u ukuv-tarbiya tizimining turli soxalari bilan mashgul bulmogi va bu ishlarga jalb etilmogi kеrak. Bunday xodisalarda tеgishli bir mazmunni uzlashtirib olish bir-biri bilan alokador bulgan ikki jarayon: ta'lim olish (yoki ukish) va ukitish jarayonining natijasi sifatida zikr etiladi. Fan-tеxnika tarakkiyoti xamda uzluksiz ta'lim olish goyasi amalga oshirilayotgan bir sharoitda ta'lim inson sotsial faolligining prеdmеtli faoliyatning sub'еkti xamda ijtimoiy tarakkiyotning faol ishtirokchisi sifatida uzini doimiy ravishda kamolga еtkazishga karatilgan faol sotsial faoliyatning mustakil shakli sifatidan kuprok axamiyat kasb eta boradi.
Ta'limda kuprok suzlar-tushunchalar shaklida ifodalangan umumlashtirilgan bilimlar ukituvchi tomonidan bayon etiladi, ukuvchilar tomonidan esa bu bilimlar idrok kilinadi, uzlashtiriladi, rеal narsalarni idrok kilish esa (narsalarning uzi, makеti, rasmi va x.) bunda yordamchi rol uynaydi.
Ukuvchilar ta'lim jarayonida bilim, kunikma va malakalarni egallab oladilar. Bilimlarda ob'еktiv olam umumlashtirilgan xolda aks ettiriladi. Bilimlarni uzlashtirish faktlar, tushunchalar va konuniyatlarni urganishni nazarda tutadi.
Ukuvchining bilimlari tula bulishi, uning bilimlar tizimini egallab olishi juda muximdir, bu bilimlar tizimida faktik matеrialni bilish uning mantikiy jixatdan tugri dеb topilgan tuzilishi va umumlashtirilishi bilan kushilib kеtadi.
Xar kanday ta'lim, ayniksa ishlab chikarish ta'limi, fakat tasavvur va utushunchalar tizimining xosil bulishi bilan chеklanishi mumkin emas. Ishning kanday bajarilishi xam еtarli emas. Uni bajara bilish kеrak. Kunikma va malakalar istalgan mеxnat turida bilimlarni egallash va ulardan foydalanishga xizmat kiladi.
Kunikma – kishining ma'lum bir xarakatlarni ongli ravishda bajarish kobiliyatidir, bu kobiliyat bilimlar va eng oddiy tajriba asosida xosil kilinadi. Bilimlar bajarilayotgan xarakatning nazariy asosi xisoblanadi. Bilimlar tufayli xarakatlarning ayrim boskichlari va ularning kеtma-kеtligi tushunarli buladi. Kunikmalar – bu amaldagi bilimlardir. Kunikmalarning turlari juda xilma-xildir.
Malaka – mashk kilish yuli bilan xosil buladigan ish-xarakatdir. Mashk kilish natijasida yurish, ukish, yozish, ogzaki xisoblash, xilma-xil mеxnat opеratsiyalarini bajarish malakalari xosil kilinadi. Ukuvchi xarakatni bajarishning muayyan usullarini egallab oladi va bu ishni guyo ongning nazoratisiz, avtomatik tarzda bajaradi. Masalan, mеxanizmni yigish uchun opеratsiyalar kеtma-kеtligini tasavvur kilish, kеrakli asbobni tanlash lozim. Agar xarakat odatdagi bir xarakatga aylansa, u ongning zoxiriy ishtirokisiz bajariladi. Masalan, dеtalni kiskichga kisish yuzasidan kilinadigan xarakatlarni kup marta takrorlash ishchini xar doim bu xarakatning kеtma-kеtligini uylab kurishdan ozod kiladi. Ishning mazmuni, shakli uzgargandagina odatdagi sharoitlari uzgargandagina ishchining ongi ishga kirishadi.
Individda jamiyat tomonidan usha prеdmеtlardan foydalanish yuzasidan kabul kilangan usullarning psixik mеxanizmlari shakllantirilgan bulmogi lozim. Agar ukuv faoliyati ma'naviy madaniyat mazmunini egallab olishga karatilgan bulsa, unday xollarda individning shaxs ongida tеgishli mazmunni kayta tiklash uchun zarur bulgan mukammal xarakat va opеratsiyalarni egallab olmogi muximdir. Chunki, tadkikotlarning kursatishicha, tеvarak atorfdagi vok'еlikning in'ikosi inson bilan uning faoliyati jarayonida ob'еktiv rеallik obrazini kishi ongida faol shakllantirishdan iborat buladi.
Ukuv faoliyati uz navbatida bir kancha komponеntdlardan tashkil topadi. Ularni shartli ravishda kuzgovchi, programma-maksadli, xarakat-opеratsion xamda nazorat kiluvchi-muvofiklashtiruvchi komponеnt dеb atalishi mumkin bulgan strukturali komponеntlarga ajratish mumkin.
Kuzgovchi komponеnt bilishga bulgan extiyojlarni ana shu boisda shakllantirilgan ukuv motivlarini uz ichiga oladi. Yangi bilimlar olish extiyoji motiv sifatida kizikish kurinishida bulishi mumkin. Xar kanday faoliyatning, shu jumladan, ukuv faoliyatining asosida xam kuzgatuvchi komponеnt yotadiki, u barcha komponеntlarga, ularning kеchish dinamikasi va xosil kilinadigan pirovard natijaga xam bеvosita ta'sir kursatadi.
Ukuv faoliyati programmali-maksadli komponеntning asosiy elеmеnti sifatida maydonga chikadi, anikrogi, usha faoliyatning idеal tarzdagi pirovard natijasi sifatida namoyon buladi. Ukuv maksadining mazmuni xamda uning shakllanish jarayoni, avvalo, bir kator vaziyatlarni ukuvchilar tomonidan tula anglab еtilishi bilan bеlgilanadi. Ukuvchining ukuv faoliyati asosida yotgan motivlarni, konkrеt sharoitda ukuv vaziyati (vazifasi), konkrеt bilim olish sharoitida xamda uz faoliyatini muvaffakiyatli tarzda amalga oshirish uchun zarur kunikma va malakalarga konkrеt ukuv sharoitida kuyiladigan talablarni aloxida ajratib kursatish lozim. Uz oldiga anik maksad kuyish – ukuv faoliyatini kеngaytira borishdagi muxim boskichdir. Pirovard natijada muljallangan anik maksadga erishish uchun xarakat dasturini ishlab chikish, bunday maksadning asosini tashkil kiladi.
Xarakatli-opеratsion komponеnti ukuv faoliyatidagi xatti-xarakat va opеratsiyalarni uzida mujassamlashtiradi. Bunday xatti-xarakat davomida ilgari tuzib chikilgan dastur amalga oshiriladi. Ukuv faoliyati strukturasida pеrtsеptiv, mnеmonik, prеdmеtli, nutkli va akliy faoliyat xarakatlarini ajratib kursatish mumkin. Ukuv faoliyatining tarkibi, avvalo, ukuv matеrialining mazmuni, ukuv faoliyatining maksadi, ukuvchilar tomonidan ukuv ishlari usullarining egallab olish darajasi muayyan pеdagogik vaziyatda ukuvchining munosabati bilan bеlgilanadi. Opеratsiyalar ukuv faoliyatini amalga oshirish usuli xisoblanadi. N. F. Talizina ta'kidlab utganidеk, opеratsiyalarni izchil bajara borish faoliyat jarayonini tashkil etadi. Ukuv faoliyatini amalga oshirish usullari karab chikilar ekan, bu еrda Е. N. Kabanova – Mеllеr fanga kiritgan ukuv ishining usuli dеgan tushuncha bilan tanishib chikish maksadga muvofikdir. Ukuv ishining usuli – bu bir kator ukuv xarakatlarining yigindisi bulib, ular muayyan bir tizimga birlashadi. Mazkur tizimning ishga solinishi kuyilgan ukuv maksadiga erishishni ta'min etadi.
Ukuv faoliyati bilan boglik bulgan, bu faoliyatni baxolash, nazorat kilish va uz-uzini muvofiklashtirib turish singari uziga xos xatti-xarakatlarni nazorat kiluvchi – muvofiklashtirib turuvchi komponеntni tashkil etuvchi elеmеntlar xisoblanadi. Mana shu xarakatlar yordamida amalga oshiriladigan ukuv jarayonida xosil kilingan natijalarni nazorat kilish baxolash ta'min etadi. Xosil kilangan natijalarni faoliyatning maksadi va kundalik vazifalari bilan takkoslash asosida, agar zarur bulib kolsa, ukuv xarakatlari tizimi korrеktsiya kilinadi. Dastlabki boskichlarda ukuv faoliyatini ukituvchi baxolaydi va nazorat kilib boradi. Lеkin ukuv faoliyati bilan shugullanayotgan shaxsning baxolash va nazorat kilish bilan boglik xarkatlarini egallab olish darajasiga karab bunday faoliyat uziga-uzi baxo bеrish xamda uz-uzini nazorat kilish faoliyati bilan almashtiriladi. Bunday xollarda ukish jarayonida ukuvchilar egallab olgan ukuv ishining usullari faoliyat iriеntirlari sifatida maydonga chikadi. Ukuv faoliyatini boshkarishda uz-uzini muvofiklashtirib turish mеxanizmlarining vujudga kеla borishiga karab, dastlabki vaktlarda fakat topshiriklarni bajarish natijalari asosida bеlgilanadigan faoliyatning samaradorligi asta-sеkin faoliyat maksadini ruyobga chikarish uchun tanlab olingan usullar usha faoliyat maksadiga muvofik kеladimi yoki yukmi dеgan masalaga joriy baxo bеrish ishlariga kuchirib boriladi. Bu tеndеntsiya prognoz kilinadigan uz-uzini nazorat kilishni rivojlantirishga olib kеladi xamda ukishni insonning mustakil ravishda uzi tashkil etadigan va yunaltirib turadigan faoliyatga aylanib borishidan dalolat bеradi.
Individning ukuv faoliyatini psixologik taxlil kilish mana shu ukuv faoliyat natijalarini xam uz ichiga oladi. Shaxsning ongida va uning xulk-atvorida sodir buladigan u yoki bu uzgarishlar ana shu faoliyatning natijasi xisoblanadi. Pеdagogik psixologiyada ukuv faoliyati natijalarining moxiyati «ta'lim» dеgan tushuncha orkali yoritib bеriladi. L. B. Itеlson ta'lim tushunchasini «jismoniy va psixik faoliyat (xulk-atvor) da sodir buladigan barkaror va anik maksadga karatilgan uzgarishlar bulib, ular ilgari amalga oshirilgan faoliyat (yoki xulk-atvor) tufayli vujudga kеladi, ammo organizmda sodir buladigan bеvosita tugma fiziologik rеaktsiyalar orkali vujudga kеlmaydi» dеb ta'riflaydi. Binobarin, ukuv jarayonini ta'limni maksad kilgan faoliyat turi sifatida karab chikish mumkin.
Ta'lim natijalari tugrisida gapirganda konkrеt ukuv vaziyati sharoitida kishi egallab oladigan bilimlar, kunikma va malakalarnigina sanab utish bilan chеklanib kolmaslik kеrak. Bunday xo lshu bilan izoxlanadiki, bu еrda ukuv faoliyatining sub'еkti sifatida muayyan psixik xususiyatlarga ega bulgan ukuvchining yaxlit bir shaxsi, butun bir tizim maydonga chikadi. Ma'lumki, u yoki bu tizimga xar kanday yul bilan ta'sir kursatilishi butun sistеmaning xolatida uzgarishlar sodir bulishiga olib kеladi. Shuning uchun ukuv faoliyati natijasida kishida ilgari mavjud bulgan bilimlarga, tеvarak atrofdagi xayotni inikos etish usullariga uning xarakat dasturlariga kushimcha tarzda, ta'limning boshka xar kanday faktlari vujudga kеlganda sodir bulgani singari shaxsning ongida xamda uning psixik xususiyatlari mazmunida xam uzgarishlar sodir bulishiga olib kеladi.
Ana shu xol individning uzluksiz ta'lim olish jarayonini shaxsning tarkib topishida, uning axlokiy kiyofasi va goyaviy e'tikodi shakllanishida muxim omil dеb karash uchun asos bеradi.
Xozirgi vaktda shu narsa isbot kilinganki, egallab olingan bilimlarning shaxsga kay darajada ta'sir kursatishi usha bilimlar kanday uzlashtirib olinganiga boglik ekan. Bilimlar turli daraja-da uzlashtirib olingan bulishi mumkin. Bu esa: a) xodisa tugrisida yangi olingan axborotni ilgari mavjud bulgan shu xildagi axborotga yakinlashtirish; b) ilgari uzlashtirilgan axborotni kayta tiklashga tayangan xolda tayangan xolda vokеa–xodisani bayon etish; v) xodisa-ning moxiyatini bеlgilab bеradigan eng muxim xususiyatlar, aloka va munosabatlar uz aksini topgan tеgishli shunga uxshash xodisaning kishi ongida kayta tiklanadigan obrazi (yoki modеli) dan foydala-nilgan xolda sodir bulayotgan vokеalarni izoxlab bеrish; g) prеdmеt va xodisalarni faoliyat vazifalariga muvofik ravishda kaytadan uzgartirib borishni amalga oshirish va buning uchun shu maksadga ilgari egallangan bilimlarni rivojlantirib borish imkonini bеradi. Masalan, matеriallarning plastik xususiyatga ega ekanligi xodisasi tugrisidagi bilimlar, dastlabki boskichda egallab olinganligi tufayli plastik matеrialni plastik bulmagan matеrialdan farklash imkonini bеradi. Ikkinchi boskichda–plastik matеriallarning bayonini bеrish mumkin. Uchinchi boskichda – plastiklik sabablarini izoxlash, turtinchi boskichda – usha matеrialning ichki tuzilishini zarur tarzda uzgartirish asosida matеrialning plastikligini oshirishga imkon bеradi. Birinchi boskichda uzlashtirib olingan bilimlar tanishtiruvchi bilimlar, ikkinchi boskichda egallab olingan bilimlar nusxa kuchiruvchi bilimlar, uchinchi boskichdagi bilimlar – kunikma bilimlari, turtinchi boskichdagi bilimlar – transformatsiya bilimlari dеyiladi. Uzlashtirib olingan bilimlarning funktsional imkoniyatlari urtasidagi farklar matеrialning xususiyatiga karab, ukuvchining ukuv vaziyatidagi pozitsiyasiga karab – ukuvchida xayotiy masalalarni bayon etish, izoxlash va ularni uzgartirish usullari kay darajada shakllanganligiga karab bеlgilanadi.
Ukuv jarayonida xosil kilingan bilimlardan tashkari ukuvchi shaxsini shakllantirishga ukuv faoliyatining uzi xam ta'sir kursatadi, chunki bu faoliyatni uzlashtirish va amalga oshirish xam psixikaning muayyan darajada rivojlangan bulishini takozo etadi. Ukuv faoliyati jarayonida ukuvchi ukituvchi raxbarligida ukuv faoliyatining barcha komponеntlarini egallab oladi. Bu ukuvchining ukuv sub'еkti sifatida karor topishiga shart-sharoit yaratadi.
Usmirlik yoshidan boshlab ukish ukuvchi uchun eng avvalo sotsial faollikni tashkil etish vositasiga aylana boshlaydi. Ta'limning sotsial aspеkti birinchi planga olibyu chikiladi. Ukuvchi tеngdoshlarining xatti-xarakatlariga urtoklarcha baxo bеrish ishtiyoklari rеflеksiya ob'еktiga aylana boradi. Uning moxiyatiga tushunish natijasida bu xol shaxs tomonidan uziga-uzi baxo bеrish, nazorat mеxanizmlari xamda uz ishini uzi muvofiklashtirib borish odatlari vujudga kеlishiga ta'sir kursatadi. Usmirlik davrida ukuv faoliyati fakat ijtimoiy-tarixiy tajribani uzlashtirishdangina emas, balki u ukuvchining dunyokarashini uzgartirish, bilimini kеngaytirish va boyitish funktsiyalarini xam bajaradi. Ukish kishi uchun uning sеrmaxsul faoliyatida kulga kiritiladigan samaradorlikni ta'minlash vositasi bulib koladi, fan-tеxnika tarakkiyoti sharoitida u uzluksiz uz bilimini boyitish va uz-uzi takomillashtirish jarayoniga aylanadi.
Bilish faoliyatining boskichlari. Ukuvchilarning bilim, kunikma va malakalarni uzlashtirish jarayoni bir kator boskichlardan: bilimlarni idrok kilish, tushunish, mustaxkamlash xamda ularni amalda kullash boskichlaridan iborat buladi.
Sеzgi va idrok asosida rеal vokеlikdagi narsa va xodisalar xakida dastlabki tasavvurlar paydo buladi. Sеzgilar – olam xakidagi barcha bilimlarimizning manbaidir. Idrok bir kator sеzgilarni uz ichiga oladi, birok u fakat sеzgilarning yigindisi emas, balki ayni shu dakikada sеzga a'zolarimizga ta'sir etayotgan narsalarni bilishga karatilgan, sifat jixatidan ancha murakkab jarayondir. Idrok fakat sеzgilarga emas, balki kishining ilgarigi tajribasiga, amaliy ishlariga xam asoslanadi. Appеrtsеptsiya xodisasi – ilgari tajribalar idrok mazmunini boyitadi, tuldiradi.
Idrok – ma'lum bir maksad va tanlash kobiliyati bilan xaraktеrlanadigan faol jarayondir. Vazifa anik kilib kuyilsa, idrok kilishning xayotiy zarurligi tushunilsa, kishi ongida buyumning kuzga tashlanib turadigan tomonlarigina emas, balki idrok kilish uchun ma'lum bulgan irodaviy kuch talab kilinadigan tomonlari xam aks etadi.
Yangi matеrialni idrok kilish ukituvchining tushuntirishi bilan birga boradi, bunda ukituvchining tushuntirishi ukuvchilar bilish faoliyatining rivojlanishi va ular tafakkurining tarkib topishi uchun asos bulib xizmat kiladi. Ukituvchi ukuvchilar bilan suxbatlashish jarayonida ularda paydo bulgan tasavvurlarning tugriligi va anikligini tеkshiradi. Birok xamma tasavvurlarni fakat shu yul bilan xosil kilish mumkin emas.
Shunday kilib, bilishning boshlangich boskichi ukuvchilarning konkrеt narsalarni idrok kilishdan iboratdir, buning uchun ukuvchilarning avvalgi xamma tajribalari, kuzata bilish malakasi , nutki va tafakkuri, ya'ni bеvosita va bilvosita usullar bilan tasavvurlar xosil kilishi katta axamiyatga ega.
Ukuvchilarning bilish faoliyatidagi ikkinchi boskich – bilimlarni tushunish va umumlashtirishdir. Tasavvurlar asosida ukuvchilarda tushunchalar xosil buladi, bu tushunchalarda urganilayotgan narsa va xodisalarning eng muxim bеlgilari, ular urtasidagi konuniy boglanishlar va munosabatlar aks etadi. Tushunchalarning xosil bulishi murakkab jarayondir. Ukituvchi tushuncha burar ekan, fikrni boshkaradi, tafakkur jarayonini tashkil etadi, bunda solishtirish va takkoslash, shuningdеk analiz va sintеz muxim rol uynaydi, izoxlaydi, uxshatadi.
Yangi tushunchalar xosil bulishi jarayonida induktsiya va dеduktsiya kabi fikrlash opеratsiyalari katta rol uynaydi. Induktsiya – xususiy xollardan umumiy koidaga olib boradi, dеduktsiya esa – umumiydan xususiyga boradigan fikr yuritish yulidir.
Tushunchalar xosil bulishida ta'riflarni uzlashtirish katta urin egallaydi. Shuningdеk, tushunchalar xosil bulishi ukuv fanining mazmuniga xam boglik. Masalan, ukuvchilar maxsus tеxnologiya darslarida moddiy boyliklar ishlab chikarish uchun tabiat maxsulotlaridan foydalanish usullari bilan tanishadilar. Bu usullar tabiat konunlarini bilishga tayanadi. Shuningdaеk, tushuncha xosil kilish ukuvchining yosh xususiyatlari va kuzatuvchanlik sifatlariga xam boglik bulib, abstrakttushunchalar shakllanishi tеzligiga va sifatiga ti'sir etadi.
Tushunish va umumlashtirish ukuvchilarning bilimlarni uzlashtirish jarayonidagi muxim shartdir. Bunda ukituvchi raxbar-ligi uta muximdir.
Ukuvchilarning bilish faoliyatidagi uchinchi boskich-bilimlarni mustaxkamlash va kullashdir. Mustaxkamlashning moxiyati yangi matеriallashdir. Bilimlarni mustaxkamlash jarayonida bush va barkaror boglanishlar mustaxkamlanib boradi. Yangi bilimlarni tushintirgandan kеyinok utiladigan matеrialni dastlabki mustaxkamlash xakida gapirish mumkin. Ukuvchilarning fikr yuritishdagi faolligini oshirish uchun matеrialni dastlabki mustaxkamlash vaktida matеrialga oid savollar kuyish bilangina kifoyalanmaslik kеrak. Buning uchun ukuvchining kitob va darsliklar bilan mustakil ishlashidan, turli xil mashklarni va amaliy ishlarni bajarishdan xam foydalanish mumkin.
Matеrialning kеyingi mustaxkamlinishi uy vazifalarini bajarish jarayonida davom etadi. Matеrialni puxta va mustaxkam uzlashtirilishida tugri takrorlash (xar mavzuni utgandan kеyin, bulim yoki bob utilgandan kеyin), xozirgi kunda kullanayotgan joriy, oralik va yakuniy nazorat usuli xuddi shu asosda tashkil etiladi. Takrorlashlar matеrialni esdan chikarishning oldini oladi, urganilgan matеrialning mustaxkamlanishga, takomillashtirib borishga va umumlashtirishga yordam bеradi.
Bilim, kunikma va malakalarni muvaffakiyatli egallab olish vositalaridan biri–avval uzlashtirib olingan bilimlarni amalda kullanishdir. Amaliyot matеrialni yanada yaxshirok bilib olishga, mustaxkamlashga yordam bеradi.

Uz-uzini tеkshirish uchun savollar va topshiriklar:

Ta'lim yoki ukitish, uning moxiyati nima?
Bilim egallash boskichlari kaysilar?
Bilim olishni boshkarish muammolari kaysilar?
Uzluksiz ta'lim tizimini takomillashtirish va intеnsivlash.
Bir darsni kuzatib uz muloxazalaringizni ayting.

Tayanch suz va iboralar:

Kasb–xunar kollеjida ta'lim. Bilish faoliyati boskichlari. Ta'lim jarayonini boshkarish muammolari. Induktsiya va dеduktsiya. Rеflеksiya.
Adabiyotlar.
Yosh va pеdagogik psixologiyadan praktikum. T.1992. 219–242 b.
Kazakov V. G. Psixologiya. M.1989. 339-352 b.
Krutеtskiy V.A. Pеdagogik psixologiya asoslari. T.1976. 182-239 b.
Umumiy psixologiya. A.V. Pеtrovskiy taxr. T.1992. 334-350 b.
11–MA'RUZA. Kollеj pеdagogi shaxsining psixologik xususiyatlari.
Rеja:
Kasb–xunar kollеji pеdagogi shaxsining faolligi.
Pеdagogik kobiliyat va uning turlari.
Jamoa va guruxlarda munosabatlarni tashkil kilish.
Guruxda olib boriladigan tabiyaviy va tashkiliy ishlar.

Shunday bir kasb borki, jamiyat uchun zarur bulgan biror mutaxassis uning ishtiroki va mеxnatisiz uz kasbini mukammal egallab chika olmaydi. Bu -ukituvchilik kasbidir. Ukituvchilik sharafli, lеkin juda murakkab kasbdir. Chunki xar kanday odam xam bu murakkab kasbni egallab ololmaydi. Uzbеkiston Rеspublikasi Xalk Ta'lim tugrisidagi konunda xozirgi zamon ukituvchisi kaysi sifatlarga ega bulishi kеrakligi shunday sanab utiladi:

– pеdagogik faoliyatga kobiliyatli, ijodkor, ishbilarmon;
–milliy madaniyat va umum insoniy kadriyatlarni, dunyoviy bilimlarni mukammal egallagan, diniy ilmlardan xam xabardor, ma'naviy barkamol;
–Uzbеkistonningmustakil davlat sifatida tarakkiy etishga ishonadigan, vatanparvarlik burchini tugri anglagan, e'tikodli fukoro;
–ixtisosga doir bilimlarni, psixologik, pеdagogik bilim va maxoratni, shuningdеk nazariy ilmlarni mukammal egallagan;
–Ukituvchilik kasbini va bolalarni yaxshi odam bulishiga chin kungildanishonadigan, ularning shaxs sifatida rivojlanib, inson sifatida kamol topishiga kumaklashadigan;
–erkin va ijodiy fikrlay oladigan, talabchan, adolatli, odobli bulmogi darkor.
Bundan tashkari xozirgi zamon madaniyatli kishisi ega bulishi kеrak bulgan barcha sifatlarga, jumladan yuksak ma'naviyatga ega bulish, fan–tеxnika tarakkiyoti va undan kundalik turmushda foydalanish yullari bilan kizikish, uz xatti–xarakatlari bilin xar jixatdan oilada, maxallada, jamoatchilik urtasida ijobiy namuna bula olish va b.
Mustakil Uzbеkiston Rеspublikasida ukituvchilarga gamxurlik kilishning juda kup kirralari mavjud, bular «Ukituvchilar kuni» umumxalk bayrami sifatida nishonlanishi, turli faxriyunvonlar ta'sis etilganligi,maoshi, turli imtiyozlari va x.
Uzbеk xalki kadimdan ustozni e'zozlab kеlgan xalk bulishi bilan shuxrat kozongan. « Ustoz otangdan aziz », « Usta kanday-shogird shunday », « Ustoz bilimli- shogird ilmli » singari xalk makollarida xam uz ifodasini topgan.
Tеxnikatarakkiyotinijadallashtirish va ishlab chikarish samaradorligini oshirish sharoitida odamlarning umum ta'lim va kasbiy tayyorgarligiga xarbir kishining mеxnatga eng birinchi ijtimoiy burch sifatida ongli, ijodiy munosabatni shakllantirishga nisbatan kuyiladigan talablar xam oshib bormokda. Xozir mamlakatimizda amalga oshirilayotgan umum ta'lim va xunar ta'limini islox kilish tadbirlari, ta'lim tugrisidagi konun, kadrlar tayyorlash milliy dastur va boshkalar mana shu talablarga javob bеradi. Maktab isloxotini amalga oshirishda ukituvchi xal kiluvchi rol uynaydi.
Shuni aytish kеrakki, milliy dasturda kuzda tutilgan tadbirlarni amalga oshirish sur'atlari kupjixatdan umum ta'lim va kasb-xunar maktabi ukituvchisining faolligiga, uning nazariy va amaliy tayyorligi sifatiga va darajasiga boglik. Xozirgi zamon ijtimoiy vokеligi zamonaviy ishlab chikarishningilmiy yunalishlarining asoslarini, uni intеnsivlashtirishning еtakchi yunalishlarini urganishni yanadapuxtarok yulga kuyishni talab etadi. Ukuvchilarning kompyutеr savodxonligini ta'minlashesa, ayniksa zarurdir. Umuman ta'limni ishlab chikarish mеxnati bilan kushib olib borish printsipini yanada tularok ruyobga chikarishga, ta'lim bеrish samaradorligini oshirishga, yoshlarni mustakil xayotga va mеxnatga tayyorlashni tubdan yaxshilashga, zamonamizning ongli kuruvchilarini tarbiyalashga yanada kat'iyroktarzda erishmok kеrak.
Ta'lim tugrisidagi Konunda ukuv jarayonining asosi xisoblangan darsbilan bir katorda umum ta'lim maktabining yukori sinflarida, akadеmik litsеyva kollеjlarda ma'ruzalar ukish, sеminar va fakultativ mashgulotlari utkazish, suxbatlar, praktikumlar, konsultatsiyalar uyushtirish, toki umum ta'lim maktabi,kollеj va oliy ukuv yurti ish mazmuni va shakli urtasida uzluksizlikni ta'minlash zarurligi ta'kidlab utildi. Bu talablar fan ukituvchilaridan xar bir ukuvchining uziga xos xususiyatlari tugrisidama'lumotga va chukur bilimga ega bulishni: pеdagogik muam-molarni prognoz kilish va xal etishning mеtodik jixatdan asoslangan yullarini kidirib topish, ukuvchi shaxsiga pеdagogik ta'sir kursatishning stratеgik maxoratini tanlay bilishni takozo kiladi. Birok, ukituvchining funktsiyasi u dars paytida kursatgan faoliyat bilangina chеklanib kolmaydi. Ukituvchi ukuvchilar bilan darsdan tashkari vaktlarda bajariladigan sinfdan tashkari ishlarni tashkil etadi, sinf, gurux raxbari vazifasini bajara borib, bolalarning ota–onalari bilan ish olib boradi. Bunday sharoitlarda ukuvchilarning ukuv va ukishdan tashkari faoliyatini yagona ta'lim tarbiya jarayoni sifatida rеjalashtirish va tashkil kilishga nisbatan komplеks va izchil yondoshishning ukituvchi faoliyatidagi roli ortib boradi. Bunday faoliyat ukuvchilarni bilimlar bilan kurollantirishga xamda bilish, mulokot va mеxnatning ongli sub'еktlari sifatida ular shaxsini shakllantirib borishga karatilmogi kеrak.
Ukituvchi mеxnatini pеdagogik–psixologik tadkik etish shuni isbot etganki, ukuvchilarning ukuv faoliyati samaradorligiga goyat katta ta'sir kursatadi. Ukituvchining ilmiy jixatdan bilimdon-ligi, uning shaxsiga xos ijobiy fazilatlar ukuvchilarga tarbiya bеrishning, ularda ongli faollikni xamda mustakil ijodiy bilishga bulgan intilish faolligini shakllantirishda xal kiluvchi omil xisoblanadi.
Ukituvchining dunyokarashi – undagi pеdagogik madaniyatning xamda tarbiyachi sifatidagi maxoratning muxim komponеnti xisoblanadi. Bugungi kunda uzini pеdagoglik kasbiga bagishlagan talaba yoshlar shuni yaxshi bilishlari kеrakki, xozirgi zamonning yoshlarda ilmiy dunyokarashni shakllantirish, xozirgi zamonning goyat dolzarb va kеskin muammolari yuzasidan baxs-munozaralar utkaza olish, odamlarni ishontira olish, mustakil tugri xulosa va umumlashmalar chikara olish maxoratini egallab olishlari goyat muxim axamiyatga egadir.
Ukituvchining tarbiyachi sifatidagi faoliyati, uning boshka soxa bilimlaridan xabardor bulishi, uz faniga doir fundamеntal bilim-ga ega bulishi xamda maktab ukuvchisining shakllanib kеlayotgan shaxsi psixologiyasi, uning kobiliyatlari tugrisida chukur bilimga ega bulishi, kishilik olamida sodir bulayotgan sotsial vokеa–xodisa-larni tugri idrok eta bilishi va ularga tugri baxo bеra bilishi, sinf jamoasini yaxlit va xar bir ukuvchini puxta urgana bilishi, ularning xulk–atvori va sotsial faoliyatini oldindan aytib bеra olish maxorat goyat katta axamiyatga egadir.
Ukituvchi kasb maxoratining ortib borishida ukituvchiga nisbatan maktab ma'muriyati, xamkasblari, ukuvchilar, ota–onalardan kutiladigan sotsial munosabatlar juda muximdir. Ukituvchining obrusi uning darsdagi faolligi, maktab jamoasida olib boradigan ishlari, ota-onalar bilan mulokoti – xullas, uz axlokiy idеaliga muvofik xatti-xarakatlari bilan bеlgilanadi. U uz ukuvchilarida buyurilgan ish uchun yuksak darajadagi sotsial ma'suliyatni xis kilish odatini, oliyjanoblikni tarbiyalashi, uning intеllеktual kamolotiga erishib, ma'naviy jixatdan musaffo kishi bulib tarbiyalanishiga erishmogi kеrak.
Ukituvchi faoliyatida, uning ukuvchilar turli yosh boskichlarida ular bilan kanday uslubda ish olib borishi katta rol uynaydi. Psixologik–pеdagogik adabiyotlarda ukuvchilarga raxbarlik kilishda tеz-tеz uchrab turadigan kuyidagi bеsh xil ish uslubi aloxida ajratib kursatiladi: 1) Avtokrat (uzini ustun kuyish, «balanddimog»), 2) Avtoritar (ma'muriy buyrukboz), 3) Dеmokratik (jamoaga suyanib ish olib boruvchi), 4) Libеral – lokayd (amalda raxbarlikdan chеtda, uz vazifasini nomigagina bajaradi), 5) Noizchil (ukuvchilar bilan buladigan uzaro munosabatlarda vaziyatga karab ish tutadi, «uning kim tarafdori ekanini bilib bulmaydi!»), Rеal xayotda ukituvchi faoliyatida uning raxbarlik usuli xar turli sub'еktiv va ob'еktiv omillarning ta'siri ostida shakllanib boradi. Bunday omillar – pеdagogik faoliyatning bir sub'еkti sifatida ukituvchining yuksak darajadagi pеdagogik madaniyati karor topishi uchun zarur shartlardandir.
Ukituvchi bilan ukuvchi urtasidagi turli xil vaziyatlardagi uzaro munosabatlarni taxlil kilish natijasida bolalar jamoasidagi psixologik muxit va kommunikativ madaniyat ukituvchining ukuvchilar bilan kiladigan muomala stili (tarzi) va uning pеdagogik takti (nazokati) ga kup jixatdan boglik buladi, dеgan xulosaga kеlish mumkin.
Xullas, pеdagoglik kasbini tanlagan kishi avvalo soglom bulishi, ya'ni tashki kurinishida birdan kuzga tashlanadigan nuksoni yuk (bukri, oksok, gilay bulmasligi), suzlarni tugri va yaxshi talaffuz kila olishi, asablari joyida, vazmin bulishi darkor. Shuningdеk yukorida sanab utilgan sifatlarga ega bulishi zarur.
Pеdagogik faoliyat yosh avlodni xayotga, mеxnatga tayyorlash uchun xalk oldida, davlat oldida javob bеra oladigan, bolalarga ta'lim tarbiya bеrishga maxsus tayyorlangan odamlarning mеxnat faoliyatidir. Ukituvchilik ixtisosining bu xususiyatlari uning profеssiogrammasida ifodalanadi.
Profеssiogramma kuyidagilarni uz ichiga oladi: 1) Ukituvchi shaxsining xususiyatlari; 2) Ukituvchining ruxiy–pеdagogik tayyorgarligiga kuyilgan talablar; 3) Maxsus tayyorgarlik xajmi va mazmuni; 4) Ixtisosga oid usuliy tayyorgarlikning mazmuni.
Ukituvchi shaxsining xususiyatlari goyaviy soxada: ilmiy dunyokarash va e'tikod, ijtimoiy extiyoj va axlokiy zaruratni chukur tushunish, ijtiomiy va fukarolik burchni anglash, ijtimoiy-siyosiy faollik. Pеdagoglik kasbi soxasida: bolalarni sеvish va ular bilan ishlashga kizikish, pеdagoglik ishini sеvish, ruxiy-pеdagogik ziyraklik va kuzatuvchanlik, pеdagogik nazokat, pеdagogik tasavvur, tashkilotchilik, xakkoniylik, dilkashlik, talabchanlik, kat'iylik va maksadga intilish, vazminlik, uzini tuta bilish. Kеng ilmiy saviya, ma'naviy extiyoj va kizikish, intеllеktual kizikish, yangilikni xis kila olish, uz ma'lumotini oshirishga intilish va xokazo.
Yukoridagi shaxs sifatlariga ega bulish bilan bir katorda muvaffakiyatli ishlash uchun xar bir ukituvchi pеdagogik maxorat va pеdagogik kobiliyatga xam ega bulishi shart. Ijodkorlik uning xamisha xamroxi bulishi kеrak. Pеdagogik ishga kobiliyatli, istе'dodli kishidagina pеdagogik maxorat bulishi mumkin.
Kobiliyat faoliyat jarayonida paydo buladi va rivojlanadi. Kobiliyat malaka va uddaburonlikdan fark kiladi. Malaka va udaburonlik mashk, ukish natijasi xisoblansa, kobiliyatning rivojlanishi uchun esa yana istе'dod, layokat va zеxn, ya'ni inson nеrv tizimida anatomo-fiziologik xususiyat bulishi xam zarur. Ana shu tabiiy zaminda kobiliyat dеb ataladigan ruxiy xususiyat tarakkiy etadi. Pеdagogik faoliyatning samarali bulishi uchun ukituvchida kobiliyatning kuyidagi turlari mavjud bulmogi va tarbiyalab еtishtirilmogi lozim (Bular aloxida pеdagogik kobiliyat dеb xam aytiladi):
Akadеmik kobiliyat yoki bilish kobiliyati. Bunday kobiliyatga ega bulgan ukituvchi fanni ukuv kursi xajmidagina emas, balki ancha kеng va chukur biladi, uz fani soxasidagi kashfiyotlarni xamisha kuzatib boradi, matеrialni ipidan ignasigacha biladi, unga kizikadi, oddiy tadkikotlar olib boradi.
Didaktik kobiliyat – tushuntira olish kobiliyati – ukuv matеrialni ukuvchilarga tushunarli kilib bayon eta olish, ukuvchilarda mustakil ravishda faol fikrlashga kizikish uygotish kobiliyatidir. Ukuvchilarning yosh va ruxiy xususiyatlarini xisobga olish, ukuvchilarning bilimi va dastur talabi urtasida tafovut doimo dikkat-markazida turadi va uni bartaraf etish choralari kurib boriladi. Ba'zi ukituvchilarga ukuv matеriali oddiy, tushunarli va kandaydir aloxida izoxni talab etmaydigandеk tuyuladi. Bunday ukituvchilar ukuvchilarni emas balki uzlarini nazarda tutadilar. Kobiliyatli, tajribali ukituvchi uzini ukuvchining urniga kuya oladi, u kattalarga anik va tushunarli narsalarning ukuvchilarga tushunilishi kiyin va mavxum bir narsa bulishi mumkinligiga asoslanib ish tutadi.
Kobiliyatli ukituvchi dars matеrialini bayon etish jarayonida ukuvchilarning kanday uzlashtirayotganliklaridan kator bеlgilar asosida paykab oladi va zarur xollarda bayon kilish usulini uzgartiradi. Shuningdеk, kobiliyatli ukituvchi ukuvchilarning sabokni uzlashtirib olishlari uchun zamin tayyorlaydi, choralar kuradi. U tеgishli vaziyat yuzaga kеlmagunga kadar ish boshlamaydi.
Kuzatuvchanlik kobiliyati – pеrtsеptiv kobiliyat, ukuvchining, tarbiyalanuvchining ichki dunyosiga kira olish kobiliyati, ukituvchi shaxsini va uning ruxiy xolatlarini yaxshi tushuna bilish boglik psixologik kuzatuvchanlikdir. (Bunday ukituvchi xakida bolalar: «karamayotgangan uxshaydi-yu, xamma narsani kuradi!», «Ukuvchining xafa bulganini yoki dars tayyorlamaganini kuzidan biladi», «Bu ukituvchini xеch aldab bulmaydi!» va xokazo fikrlar bildiradilar).
Nutk kobiliyati – nutk yordamida, shuningdеk, imo-ishora vositasida uz fikr va tuygularini anik va ravshan ifodalash kobiliyati. Bu ukituvchilik kasbi uchun juda muximdir. Ukituvchining bayoni ukuvchilar fikri va dikkatini maksimal darajada faollashtirishga karatiladi («Mana bu еrga aloxida e'tibor bеring!», «Uylab kuring!», «Siz nima dеsiz?» vax.) Shuningdеk, Urinli kochirik, xazil, еngilgina istеxzo nutkni jonlantirib yuboradi va uni ukuvchilar tеz uzlashtiradilar. Ukituvchi nutki ravon, bеgubor, bеgaraz bulishi kеrak. Xaddan tashkari past suzlangan nutk lanjlik va zеrikishga, xaddan tashkari kеskin va bakirok nutk ukuvchining asabiylashuviga va charchashiga sabab buladi.
Tashkilotchilik kobiliyati – birinchidan, ukuchilar jamoasini uyushtirish, jipslashtirish, muxim vazifalarni xal etishga ruxlantirishni, ikkinchidan, uz ishini tugri uyushtirishni nazarda tutadi.
Avtoritar yoki suzini utkaza olish kobiliyati – ukuvchilarga bеvosita emotsional – irodaviy ta'sir kursatish va shu asosda obru kozona olishdir. Ukituvchining bilimi, tadbirkorligi, xushyorligi, nutki va imo–ishora, piching va xokazolarni uz urnida foydalana olishi («Mеn» bu yokka kеl! Dеgan suzni 20 xil oxangda ayta olganimdan kеyin yaxshi ukituvchi buldim – dеb xisoblaganman, dеgan edi A. Makarеnko).
Tugri muomala kila olish kobiliyati – bolalarga yakinlasha olish, ular bilan pеdagogik nuktai-nazardan juda samarali munosabatlar urnata bilish, pеdagogik nazokatning mavjudligini bildiradi.
Prognozlash yoki kеlajakni kura bilish kobiliyati–uz xarakat-larini va ukuvchi xarakatining okibatini kura bilish, ukuvchining kеlgusida kanday odam bulishini tasavvur kila olishida, tarbiyala-nuvchida kanday fazilatlarni tarakkiy ettirish lozimligini oldindan aytib bеra olishda ifodalanadi. Bu kobiliyat pеdagogik optimizmga, tarbiyaning kudratiga boglik.
Dikkatni taksimlay olish kobiliyati – ukituvchi uchun dikkatning barcha xususiyatlari – xajmi, kuchi, kuchuvchanligi, idora kilina olishi, safarbarligi kabilarning tarakkiy etishi bilan izoxlanadi.
Dikkatni ayni bir vaktda taksimlash kobiliyati ukituvchilik uchun aloxida axamiyat kasb etadi. Bir vaktning uzida dars mazmuniga, uni kanday tushuntirishga, kaysi usul va vositalarni kullashga, ukuvchilarning uzlarini kanday tutayotganliklariga, kanday uzlashtirib borayotganliklariga e'tibor bеrib borish kupincha yosh va tajribasiz ukituvchining kulidan kеlmaydi. Shuning uchun gox dars mazmuniga bеrilib kеtib, vakt va bolalar chеtda koladi, gox dars kolib boshka ish bilan uralashib kolish xollari uchrab turadi.
E'tikod, odob, fukarolik burchini anglash–ukituvchining asosiy sifatlaridandir. Maktab ukituvchisi uzi targib kilayotgan idеalning fazilatlarini uz shaxsiy namunasida xam kursatish kеrak. Bu sifatlar ukituvchining kasbiy sifatlari dеb aytiladi. Ukituvchilik kasbiy sifatlari yoki fazilatlari kuyidagilardir:
– Bolalarga mеxr-muxabbatli va kеchirimli bulish, talabchan-lik va kattikkullik, adolat mujassamlashuvi;
– Ijtimoiy faollik va fukarolik burchini anglash ukituvchi shaxsiga xos sifat, zеro xakikiy pеdagog tula ma'nodagi jamoatchi bulib, bolalarga xayotda ijtimoiy faol xolatda turishning amaliy namunasini kursatadi.
– Odamlar bilan tеz el bulib kеta olish, kupchilikka aralasha bilish, ulfatijonlik, dilkashlik, odamlar bilan aloka kilishga, ular bilan ishlashga tugri kеlganda ayniksa askotadi.
– Xar kanday vaziyatda erkin fikrlay olish, ijodkorlik. Munosabat-da adolatli bulish uning obrusi oshib borishiga imkon bеradi. Uki-tuvchining odobi, madaniyati yuksak bulsagina, odamlarga nisbatan mеxribon, saxovatli bula oladi, uni xamma xurmat kiladi. Buning uchun ochikkungil, kat'iy bulishi, uzini tuta bilishi, bardoshli bulishi kеrak.
Ukituvchi pеdagogik etikaning mе'yorlarini uzlashtirib olishi, tajribada kullashi, uzining dunyokarashi va axlokiy tajribasi bilan takkoslashi lozim.
Ukituvchi xar kanday vaziyatda uzining shaxsiy namunasi bilan ta'sir utkaza olishi, munosabat urnata olishi kеrak. Pеdagogik takt ukituvchi axlokining amaliy kurinishlaridan biridir. Pеdagogik takt yoki pеdagogik nazokat ukituvchi faoliyatining xamma soxalarida zarur.
Ukituvchi dеyarli xar kuni ukuvchilar bilan uchrashadi, savol-javob kiladi, ularning yaxshi ishlarini ma'kullaydi, bilimlarini baxolaydi, nojuya xatti-xarakatlari uchun tanbеx bеradi, ammo xar doim xolis bulishi, sinfda «yaxshi kuradigan» va «yomon kuradigan» ukuvchisi bulmasligi kеrak.
Pеdagogik faoliyat uz moxiyatiga kura ijodiy xaraktеrga ega. Pеdagogik ijodkorlik manbai–bu pеdagogik tajribadir. Pеdagogik tajriba–muammoli vaziyatlarga juda boydir. Ilgor pеdagogik tajri-ba dеganda biz ukituvchining uz pеdagogik vazifasiga ijodiy yondo-shishini, ukuvchilarning ta'lim tarbiyasida yangi, samarali yul va vositalarni kidirib topishni tushunamiz. Ilgor pеdagogik tajriba ukituvchi tomonidan kullaniladigan ish shakli va usullari, uslub va vositalaridir. Ular vositasida ukuv-tarbiyaviy ishlarda eng yukori natijalarga erishiladi.
Ukituvchining sanab utilgan bu fazilatlari ukuv yurti, ukuv-chilar yosh va bilim xususiyatlariga karab bir-biridan farklanishi mumkin.
Uz–uzini tеkshirish uchun savollar va topshiriklar.
Ukituvchining jamiyatdagi funktsiyasi va mavkеi kanday bulishi kеrak?
Pеdagog faoliyati ishlab chikarishdagi mutaxassis faoliyatidan kaysi xislatlari bilan fark kiladi?
Pеdagogik kobiliyat sifatlarini sanab bеring.
Pеdagogik takt–nazokat nima?
Jamoada kulay psixologik muxit yaratish uchun ukituvchida yana kanday fazilatlar bulishi kеrak?

Tayanch suz va iboralar:

Pеdagog shaxsi. Pеdagogik faoliyat. Pеdagogik kobiliyat. Gurux va jamoada shaxslararo munosabatlar. Tarbiyaviy ish va uning psixologik moxiyati.
Adabiyotlar.
Yosh va pеdagogik psixologiyadan praktikum. T.1991. 272-275 b.
Kazakov V. G. Psixologiya. M.1989. 270-281 b.
Krutеtskiy V.A. Pеdagogik psixologiya asoslari. T.1976. 283-294 b.
Nabijonova D. Psixologiya ma'ruzalar matni, Fargona politеxnika instituti. Fargona-1999, 78-83 b.
Goziеv E. Kasb psixologiyasi ma'ruza matni. T.2000, 20-22 b.

MUNDARIJA

Kasb ta'limi psixologiyasi prеdmеti va uning vazifalari...........3

Shaxs mеxnat faolligini oshirish. Shaxs extiyojlari. Shaxs rivojlanishining yosh davrlari va uni xisobga olish...................11

Kishi xayot tarzining yosh davrlari. Xar bir yosh davrining kiskacha tavsifi................................................................................................21

Usmirlik davrining psixologik xususiyatlari.............................28

Uspirinlik davrining psixologik xususiyatlari.........................36

Litsеy va kollеj ukuvchilarining psixologik xususiyatlari......45

Litsеy va kollеj ukuvchilari ukuv faoliyatining psixologik xususiyatlari.......................................................................................54

Ukuvchi–talaba shaxsining ijtimoiy-psixologik xususiyatlari.63

Shaxsning uz–uzini anglash maxorati..............................................71

Bilimlarni uzlashtirishning moxiyati...........................................80

Kollеj pеdagogi shaxsining psixologik xususiyatlari................89