Pul, kredit va banklar

---

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI  
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI  
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI 
 
 
 
 
“
PUL, KREDIT VA BANKLAR
” 
fanidan 
2016/2017 o‘quv yili 
uchun mo‘ljallangan
 
 
MA’RUZA MATNI 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Toshkent-2016 

---

1-MAVZU: Pulning zarurligi, mohiyati, funktsiyalari va roli 
1.1. Pulning vujudga kelishi va zarurligi 
1.2. Pulning rivojlanish tarixi 
1.3. Pulning funktsiyalari 
1.4. Pulning turlariga umumiy tavsif 
 
 
1.1. Pulning vujudga kelishi va zarurligi 
Pulning  vujudga  kelishi  kishilik  jamiyati  tsivilizatsiyasining  buyuk  kashfiyotlaridan 
hisoblanadi. ”Pul” deb nomlangan maxsus tovarning paydo bo‘lishi natijasida odamlar o‘rtasida 
ayirboshlash  bilan  bog‘liq  ziddiyatlar  va  «ehtiyojlarning  bir  –  biriga  mos  kelmasligi»  kabi 
muammolar barham topdi. 
Pulning  vujudga  kelishi,  uning  evolyutsion  rivojlanishi,  nazariyasi,  mohiyati  va 
funktsiyalari  haqida  xorijiy  va  mahalliy  iqtisodchi  olimlar,  nazariyachilar,  mutaxassislar  juda 
ko‘p  ilmiy  asarlar,  maqolalar  va  tadqiqot  ishlari  yaratgan.  Hozirgi  kunda  ham  ushbu  jarayon 
davom  etmoqda.  Iqtisodiy  adabiyotlarda  pulning  vujudga  kelishi  va  uning  hozirgi  kundagi 
ko‘rinishi haqida yagona yondashuv mavjud emas.  
Pulning  vujudga  kelish  sababini  bilish  uchun  qadimda  odamlar  o‘rtasida  ro‘y  bergan 
ayirboshlash  munosabatlarini  amalga  oshirish  jarayoniga  e’tibor  qaratish  lozim.  Chunki,  aynan 
mana  shu  tabiiy  ayirboshlash  jarayoni  hozirgi  kunda  siz  bilan  biz  kundalik  hayotda  va  hisob  – 
kitoblarda  foydalanib  kelayotgan  pulning  vujudga  kelishiga  zamin  yaratgan.  Xususan,  pulning 
vujudga kelishiga quyidagi omillar asos bo‘lib xizmat qiladi: 
-  qadimgi  davrda  odamlar  o‘z  ehtiyojidan  ortib  qolgan  iste’mol  mahsulotlari  turib 
qolmasligi  va  saqlashning  imkoniyati  bo‘lmaganligi  bois  ularni  o‘zlariga  yaqin  yoki  tanish 
odamlarga  bergan,  bu  o‘z  –  o‘zidan  odamlar  o‘rtasida  stixiyali  ravishda  bir  tomonlama 
ayirboshlash munosabatlari vujudga kelishiga sabab bo‘lgan; 
-  keyinchalik  odamlarning  ongi,  dunyoqarashi  va  hayot  kechirish  tarzi  rivojlanganligi 
natijasida,  ikki  tomonloma  ayirboshlash  munosabatlari  vujudga  kela  boshladi.  Bu  davrda, 
kishilarda  o‘ziga  zarur  bo‘lmagan  buyumning  o‘rniga  nimadir  olish  evaziga,  ikkinchi  kishiga 
berishi lozimligini anglay boshladilar. 
Bularning barchasi dastlab stixiyali ravishda sodir etilib, bu odamlarning kundalik uchun 
zarur  bo‘lgan  buyumlar,  oziq  –  ovqatlar,  kiyim  –  kechaklar  va  boshqa  ehtiyojlarini  qondirish 
natijasida ro‘y  bergan.  Bu davr ishlab chiqarish usulining natural xo‘jalik tuzumi davriga borib 
taqaladi. Ma’lumki, natural xo‘jalik tuzumidan ilgarigi davrda har bir kishi kunlik ehtiyoj uchun 
zarur  bo‘lgan  mahsulotni  mustaqil  ravishda  ishlab  topgan  (yaratgan)ligi  bois,  ular  o‘rtasida 
ayirboshlash munosabatlariga ehtiyoj mavjud bo‘lmagan.  
Yuqorida  qayd  etilgan  ikki  omil,  kishilar  o‘rtasida  ayirboshlash  munosabatlarining 
shakllanishiga zamin yaratdi, natijada odamlar ixtiyoridagi ortiqcha mahsulotni o‘zi uchun zarur 
bo‘lgan boshqa mahsulotga ayirboshlashga ehtiyoj  seza boshladi.  
Ayirboshlash–  bu  kishilarning  istak  –  xohishlari  va  ehtiyojlari  mahsuli  sifatida  amalga 
oshiriladigan  jarayon  bo‘lib,  buning  natijasida,  tomonlar  ehtiyojini  qondirish  maqsadida 
ixtiyoridagi  narsadan  voz  kechib,  zarur  bo‘lgan  narsaning  o‘rniga  berishdir.  Ayirboshlash 
kishining ehtiyoji bo‘lgan buyumga ega bo‘lish imkoniyatini beradigan jarayondir. 
Demak,  ayirboshlash  “A”  va  “B”  tomonlar  o‘rtasidagi  o‘zaro  kelishuv  natijasida  sodir 
bo‘ladigan  jarayon  bo‘lib,  “A”  o‘ziga  tegishli  tovar  yoki  xizmatini  “B”  tomonning  tovar  yoki 
xizmati  uchun  berishdir.  Madomiki,  ushbu  almashuv  jarayoni  ikki  tomonga  ham  iqtisodiy 
jihatdan  foydali  bo‘lib,  “A”  tomon  voz  kechgan  tovar  yoki  mahsulot  o‘rniga  o‘zi  uchun  zarur 
bo‘lgan, undan ham foydaliroq tovar yoki xizmatni oladi. 

---

Shuningdek,  natural  xo‘jalikning  rivojlanib  borishi,  jamiyatda    mehnat  taqsimotini 
shakllanishiga  olib  kelgan.  Vaqt  o‘tishi  bilan  odamlar  o‘rtasida  mahsulot  ayirboshlash  jarayoni 
rivojlanib,  ishlab  chiqarishning  ixtisoslashuv  jarayoni  ro‘y  bera  boshlagan.  Xususan,  pulning 
vujudga 
kelishida 
chorvachilikning 
dehqonchilikdan 
ajralib 
chiqishi, 
keyinchalik 
hunarmandchilikning  shakllanishi  juda  muhim  ahamiyat  kasb  etdi.  Ushbu  davrda,  odamlar 
o‘rtasida  mahsulotlarni  faol  ayirboshlash  jarayoni  boshlandi.  O‘sha  davrdagi  ayirboshlash 
munosabatlarini faollashishiga asosiy omillar sifatida quyidagilarni keltirish mumkin: 

  ishlab chiqarishning natural xo‘jalik shaklidan tovar ishlab chiqarish davriga o‘tishi;  

  ishlab chiqaruvchi sub’ektlarning bir – biriga o‘zaro bog‘liqligining vujudga kelishi; 

  ayirboshlash jarayonida tovarlar ekvivalentligining ta’minlanganligi.