Pul nazariyalari Reja: Pul nazariyasining mohiyati

Metallik nazariyasi – dastlab XVI – asrning oxiri XVII – asrning boshlarida kapitalizmning rivojlangan mamlakati Angliyada yuzaga keldi. Bu nazariyaning asoschilaridan biri U.Steffard (1554-1612 y.) edi. U o`z qarashlarini 1581-yilda Londonda chop etilgan “Vatandoshlarimizning ba`zi odatiy arizalarining qisqartmasi” nomli pulning metallik nazariyasiga oid asarida bayon etdi. Uning davomchilari bo`lib Angliyada T.Men (1571-1641 y.), D.Nors (1641-1691 y.), Fransiyada A.Monkretyen (1575-1621 y.), Italiyada F.Tamani (1528-1787 y.) va boshqalar hisoblanadi.
Ushbu nazariya namoyondalari:

1. 
   Faqat qimmatbaho metallar (oltin va kumush) pul vazifasini o`tay oladi.
   
2. 
   Jamiyatning boyligi qimmatli metallarning mavjud zahirasi bilan o`lchanadi.
   
3. 
   Bu boyliklarning manbai savdodadir deydilar.
   

Yevropa davlatlari tomonidan qimmatli metallarga boy bo`lgan yerlarni bosib olinishi kabi shart-sharoitlar ushbu nazariyani kelib chiqishiga asos bo`lgan. Ushbu nazariya asoschilari vaqti kelib muomaladagi metal pullar o`rnini qog`oz pullar egallashi va bu jarayonning qonuniyligini tushinib yetmaganlar. Ular savdo burjuaziyasi manfaatlarini himoya qilgan.

Nominallik nazariyasi XVII-XVIII- asrlarda Angliyada paydo bo`lgan. Bu nazariyaning namoyondalari bo`lib ingliz ruhoniysi Dj.Berkli (1683-1775 y.) va iqtisodchi Dj.Styuart (1712-1780 y.) lar hisoblanadi. Keyinchalik bu nazariyani Germaniyalik G.Knappi (1842-1926 y.), ingliz iqtisodchilari J.Styuart va N.Barbonnilar davom ettirishgan.
Nominalistlar:

1. 
   Pulni davlat vujudga keltiradi, pulni qiymati davlat tomonidan aniqlanadi. (shuning uchun uni davlat pul nazariyasi deb ham yuritiladi – G.Knappi).
   

Pulni qiymati unda ko`rsatilgan nominali bilan aniqlanadi. Ular to`la vaznga ega bo`lgan muomaladagi metal pullar borgan sari ma`lum qismi eskirib yo`qolib borishini unitadilar. Ular pulning Ma’lumki, pul doimo iqtisodchilarning diqqat markazida bo’lgan. Bozor iqtisodiyoti sharoitida pul muomolasiga ahamiyat yanada kuchaydi. (Hozirgi paytda o’zbek tilida ishlatilayotgan pul1 so’zi asli forscha-tojikcha bo’lib, O’rta Osiyo xondiklari, Yaqin Sharqdagi ayrim davlatlarda qo’llanilgan naqd chaqa pul. Masalan, XVIII, XIX asrda Qo’qon xonligida 1/45, - 1/30 tangaga teng bo’lgan. Eronda 1/40 qironga, Afg’onistonda 1932 yilgacha 1/100 afg’onga teng bo’lgan. Fikrimizcha, oltin tangalar o’rnida qog’ozning ishlatilishi uning qadri past, ya’ni oltin tanga bo’la olmasligini ta’kidlab, muomalada umumiy nom pul deb atala boshlagan bo’lishi kerak. Umumiy nom ham taraqqiyotning ma’lum bir yuqori bosqichida paydo bo’ladi.)Pulning kelib chiqishi, tabiatiga nazariy jihatdan ikki xil: ratsionalistik va evolyutsion yondashuv mavjud. Ratsionalistik yondashuv asoschilari pulning kelib chiqishini kishilar o’rtasida kelishuv tufayli yuz bergan deb tushuntirishadi. Bu yondashuv XVIII asr oxirlarigacha hukm surgan. Bu sub’ektiv psixologik yondashuv hozirgi paytda ham ayrim iqtisodchilar tomonidan qo’llaquvvatlanadi. Evolyutsion yondashuvda esa pul jamiyatning ijtimoiy – iktisodiy taraqqiyoti mahsuli deb qaraladi. Pul ob’ektiv zaruriyat tufayli turli-tuman tovarlar ichidan barcha tovarlarga ayirboshlanadigan maxsus tovar sifatida ajralib chiqqan.Pulning kelib chiqishi haqidagi har ikki yondashuvga xos nazariyalarni to’rt guruhga bo’lish mumkin.
2. Pulning 4 xil nazariyalari mavjud bulib,ular quyidagilar:
1) Metallik pul nazariyasi,
2) Nominalistik pul nazariyasi,
3) Pulning mehnat nazariyasi,
4) Pulning miqdoriy nazariyasi.
3-4-5. Bu nazariyaga ko’ra qimmatbaho metallar oltin va kumush o’z tabiatiga ko’ra pul. Bu nazariyada pul va qimmatbaho metallar aynan bir xil narsa deb qaraladi..Pulning metallistik nazariyasi. G 'a rb iy Yevropada b o sh la n g ic h kapital jam g ‘arish davrida savdo burjuaziyasining manfaatlarini obyektiv aks ettiradigan pullarning metallistik nazariyasi vujudga keldi. M etallistik nazariya tarafdorlari — U. Stafford (1554— 1612), T. M e n (1571-1641), D. N ors (1641 — 1691) va boshqalar — tangalarning ishdan chiqishiga qarshi bo‘lib, m etallarning barqaror m u o m alad a b o ‘lishini yoqlab chiqishdi. U lam ing nazariyasi uchun davlatning boyligini pullar bilan, pullarning o ‘zini esa asl metallar bilan bir xil deb tushunish xarakterli edi. U lar pullarning mohiyatini asl m etallarning ijtimoiy xususiyatlari emas, balki tabiiy xususiyatlari bilan b o g iash g a n , pullarga ijtimoiy, ishlab chiqarish munosabati sifatida qarashmagan, balki ularni buyum deb bilishgan. S h u n in g u c h u n u lar p u lla rn in g to 'la q o n li tangalarni talab qiladigan funksiyalarini, ayniqsa, j a h o n pullari va xazinalar funksiyalarini mutloqlashtirishgan.
6-7. Nominalistik pul nazariyasida pul shartli belgi, nominal hisob-kitob birligi, uning xarid quvvati davlat tomonidan qonunlashtiriladi.Bu nazariyaning ayrim namoyondalari pul oldi-sotdini tartibga solish uchun davlat tomonidan ijod qilingan degan fikrni ilgari surishadi. Bu nazariya metallik nazariyasiga qaramaqarshi nazariya bo’lib, pulni oltin bilan aloqasini uzadi, pulga tovar sifatida qarash rad etiladi. Pulning nominalistik nazariyasi. Rimlik va o ‘rta asrlik yuristlar klassik nom inalizm ning yaratuvchilari edi. N o m in alizm n in g «ikkinchi bor o ‘zini o'nglab olishi» m erkantilistlarning metallistik nazariyasi tanqidi bilan bog'liqdir. N om inalistlar shunga asoslanadiki, ularning fikricha, pullar — bu faqat tovarlar ayirboshlashiga xizm at qiladigan ideal hisob birliklari, m ahsulot, davlat hokimiyatining natijasi hisoblanadi. XVII—XVIII asriarda amal qilgan o ic h o v n in g ideal pul birligi nazariyalari o ‘z m ohiyatiga k o ‘ra nom inalistik tu sd a b o ‘lgan. Bu nazariya tarafdorlari — J. Lokk (1632— 1704), J. Berkli (1685— 1753), J. Styuart (1712— 1780) — pul birliklarining nom lari (funt sterling, taler, frank) «qiymatning ideal atomlari»ni ifodalaydi, deb faraz qilishgan.Tovarlarning qiymati ijtimoiy zarur ish vaqtining m uayyan sonli soatlarini o ‘zida mujassam etadi. Shuning uch u n ayrim iqtisodchilar, jumladan, D. G rey (1798— 1850), tovarlar qiymatini bevosita ish vaqti soatlarida, o ‘ziga xos «ishchi pullarda» ifodalash zarurligini asoslashga urinishgan. D. G reyning fikricha, tovar ishlab chiqaruvchilar bankka o ‘z mehnati mahsulotlarini topshirishi va ular uchun «ishchi pullar»ning muayyan m iqdorini olishlari kerak b o ig a n , ular ana shu «ishchi pullari» yordamida ushbu bankda o ‘zlariga zarur tovarlarni sotib olishi m um kin edi. XIX asrning 20-yillari oxiri — 40-yillarida «ishchi pullari» g‘oyasini amalga oshirishga urm ishlar bo'lgan. 1829-yilda M arselda advokat Masel «ayirboshlash banki»ni tashkil qilgan; 1832—1834-yillarda sotsialist-utopist R. Ouenning tashabbusiga ko ‘ra Angliyada «adolatli ayirboshlash bozorlari» ochilgan; 1849-yilda m ayda burjua iqtisodchisi P.J. Prudon shunga o ‘xshagan «xalq banki»ni ta ’sis etgan. Biroq bu muassasalarning hammasi bir xilda yakun topib, inqirozga uchragan.Buning sababi shunda ediki, «adolatli ayirboshlash» banklari n a ijtimoiy zarur vaqtning miqdorini, na ijtimoiy ehtiyojning m iqdorini t o ‘g ‘ri belgilay olishmasdi. Ularning tashkilotchilari tovarni yaratuvchi m ehnat tabiatini tushunishmagan. U lar tovar ishlab chiqaruvchilarning m ehnati faqat xususiy tusga egaligini va faqat ayirboshlash jarayonida bunday m eh n a t o ‘zining ijtimoiy tab iatin i nam oyon qilishini unutishgan. Bunday banklar negizini alohida xususiy ishlab chiqaruvchilar tashkii etadigan ishlab chiqarish sohasiga daxl qilmasdan m uom ala sohasini umumlashtirishga harakat qilishgan.
8-9-10.Pulning miqdoriylik nazariyasida pul ichki qadr-qimmatga ega emas. Pulning qimmati muomaladagi pul miqdori bilan aniqlanadi degan fikr ilgari suriladi. Pulninng oltin asosi bekor qilingan. Pulning miqdoriy nazariyasi va uning evolutsiyasi. Iq tisodiy adabiyotlarda hali ham p u lla rn in g m iqdoriy nazariyasi om m aviy hisoblanadi. Agar metallistik va nominalistik nazariyalar pullarning mohiyati haqidagi masalani talqin qilishgan bo ‘lsa, pullarning miqdoriy nazariyasi tovarlarning nisbiy qiymati, pullarning xaridchilik qobiliyati va uning o'zgarishi sabablari haqidagi savolga javob berishga harakat qiladi. U shbu konsepsiya asoslarini J. Lokk asarlarida, lekin yanada tu g a lla n g a n shaklda — J. V a n d e rlin t (1 7 4 0 -y ild a v a fo t e tg a n ), Sh. M onteske (1689— 1755) va D. Yum (1711 — 1776) asarlarida topish mumkin. D. Rikardo (1772— 1823) ham pullarning miqdoriy nazariyasi tarafdori bulgan .Agar merkantilistlar m am lakatda pullar qancha ko‘p bo ‘lsa, bu sh uncha yaxshi, chunki bunday hol savdo va sanoatning ravnaqini taqozo etadi, deb hisoblashgan b o iish sa , u n da Devid Yum muomaladagi pullar sonming k o ‘payishi m am lakat boyligini ifodalamaydi, balki faqat tovarlar n arx lanning o ‘sishiga olib kelishini isbotlashga uringan. Shuning uch u n u pullarning qiymati m u o m alad a yurgan pullarning soni bilan belgilanadi va mutlaqo fiktiv m iqdordan iborat b o ‘ladi, deb hisoblagan.Yevropada XVI—XVII asrlarda yuz bergan «narxlar revolutsiyasi» pullarning m iqdoriy nazariyasi vujudga kelishining bevosita sababi edi. Yevropaga Am erikaning arzon oltini va kum ushining olib kelinishi va ularni qazib olish qiymatining pasayishi tovarlar narxlarining jadal o'sishiga olib keldi. D. Y um bunday favqulodda shart-sharoitlarni tipik deb hisoblagan, lekin ilmiy tahlil butunlay teskari yondashuvni talab qilgan. D. Y um ham pullarning miqdoriy nazariyasining shundan keyingi tarafdorlari (D. Rikardo, J. Mill va boshqalar) singari oltin tangali standart sharoitida muomalada yurgan.Shunday qilib, klassik m iqdoriy nazariya u c h u n uchta qoida:
1) sabablilik (narxlar pullarning massasiga b o g iiq b o ia d i) ;
2) m utanosiblik (narxlar p u llar m iqdoriga m u ta n o sib ravishda o 'zgaradi);
3) universallik (pullar m iqdorining o'zgarishi h a m m a tovarlarning narxlariga bir xilda t a ’sir qiladi) xos bulgan.
Pullar shakllarining rivojlanishiga qarab pullar massasi turli xildagi m iqdordan iborat b o ia d i va nafaqat naqd pullarni, shu bilan birga turli shakllardagi bank om onatlarini h am o 'z ichiga oladi. Narxlari turli tusda oshib boradigan tovarlarning h ar xil guruhlari h a m pul massasining ko‘payishiga turlicha m unosabatda b o ia d i. Shuning uch u n pullarning m iqdoriy nazariyasining shund an keyingi rivojlanishi unga ekonom etrik tahlil apparati va narxlar b o ‘yicha mikroiqtisodiy nazariya elementlarining q o ‘shilishi bilan b o g iiq .Siyosiy iqtisod m atem atik m aktabining yirik vakili, Xalqaro iqti- sodiy jam iyat asoschilaridan biri va uning birinchi prezidenti (1931— 1933) Irving Fisher (1867— 1947) pullarning m iqdoriy nazariyasim zamonaviylashtirishga katta hissa qo'shdi. U «Pullarning xarid qilish kuchi. U ning belgilanishi va kredit, foizlar va tanazzullarga munosabati» asarida (1911) pullar massasi bilan tovarlar narxlari darajasi o ‘rtasidagi bogiiqlikni formallashtirishga harakat qilgan. Tovarlar uchun tulangan pullar soni va sotilgan tovarlar narxlari summ asi teng b o ig a n i u c h u n buni I. Fisher tarozi bilan o 'x sh atm o q ch i b o ia d i.M atem atik shaklda ayirboshlash tenglam asini quyidagi formula shaklida tasavvur etish m um kin:

1. 
   M V = JjPQ bunda:
   
   — (Expenditure) — pul m uomalasining u m u m iy hajmi,ya’ni m azkur jam iyatda shu yil davom ida tovarlarni sotib olish uchun sarflanadigan pullar summasi; M (M oney) — ushbu ja m iy atd a yil davomida m uom alada yurgan pullarning o ‘rtacha m iqdori; M F (Velocity) — n e ’matlarga ayirboshlashdagi pullar aylanishlarining o ‘rtacha soni; P (Price) — u sh b u jam iy atd a sotib olinadigan har qanday alohida tovarning o ‘rtacha sotish narxi; Q (Quantity) — tovarlarning jami xarid qilingan soni.Fisher formulasi oltin tangali standart sharoitida to ‘g ‘ri b o ‘lmaydi, chunki u pullarning ichki qiymatini hisobga olmaydi. Biroq oltinga alm ashtirilmaydigan qog‘oz pullar m uomala qiladigan sh aroitda u muayyan mazmun kasb etadi. B unday sharoitda pul m assasining o'zgarishi, garchi I. Fisher tovarlar narxlarining m utloq elastikligini nazarda tutib, narx m exanizm ini m a ’lum m a ’noda ideallashtirsa-da, lekin tovarlar narxlari darajasiga t a ’sir ko ‘rsatadi. Boshqa neoklassiklar kabi Fisher h a m m ukam m al raqobatchilikka asoslanadi va o ‘z xulosalarini m o n o p o liy a la r h u k m ro n lik qiladigan va n a rx la r oldingi elastikligini jiddiy y o ‘qotgan jam iyatga tegishli deb biladi.Kupgina hozirgi iq tis o d c h ila r ayirboshlash te n g la m a s in i bir xillik, yani M V — P Q sifatida tavsiflashadi. G a p sh u n d a k i, bu tenglam a D — T ayirboshlash harakatini tovarlarning jam i massasiga daxldor deb ifodalashga urinadi, y a ’ni tovarlar sotib olingan pullar summasi sotib olingan tovarlar narxlari summasiga teng (bir xil). Bu tavtologiyadir va shuning u ch u n ayirboshlash formulasi narxlarning um um iy (m utloq) darajasini izohlash uchun xizmat qila olmaydi.M iqdoriy nazariya tarafdorlarining faraz qilishicha, ayirboshlash formulasi m utloq kattalikni EQo ni (ayni bir vaqtda talab va taklif mexanizmi undan nisbiy tebranishlarni) izohlaydi.I. F is h e r va u ning izd osh lari shu n d ay nuqtayi n azarg a arnal qilishgan. Ular pullarning aylanish tezligi ( V) va ishlab chiqarish darajasi ( Q) m u o m alad a yurgan pullar miqdoriga (M) va narxlar darajasiga (P) b o g iiq boMmasligini asoslashga urinishgan. Ular pullarning aylanishi tezligi a w a lo demografik (aholining zichligi va hokazo) va texnik (transport vositalarining soni va sifati va hokazo) param etrlarga b o g iiq bo‘ladi, deb faraz qilishgan. Ishlab chiqarish darajasi esa asosan mehnat bozorida yuzaga kelayotgan shart-sharoitlar bilan belgilanib, narxlar darajasi va m u o m a la d a y u rg an pullar soniga b o g 'liq b o ‘lmaydi. Shubhasiz, bozor x o ‘jaligi hukm ronlik qiladigan sh aroitda bunday qoidalar yaqqol noreal tus kasb etadi.sifatidagi tabiatini tushunadilar. Pulni tarkibi undagi oltin gramm bilan belgilanishini unutdilar. Ular pulning o`ziga xos qonuniyatlar asosida harakat qilishi va bu qonuniyatlar inson tomonidan bevosita boshqarilmasligini anglab yetmadilar.
   
2. 
   Zamonaviy pul muomalasi nazariyalarining asosini Nobel mukofoti laureati matematik Irvin Fisher (1867-1947) tomonidan ishlab chiqilgan pulning miqdoriy nazariyasi tashkil etadi. U 16-asrda paydo bo'lgan pulning klassik miqdoriy nazariyasiga oydinlik kiritadi. Ushbu nazariyaga ko'ra, pul miqdori va ular muomalaga xizmat qiladigan tovarlar oqimi o'rtasidagi bog'liqlik yopiq quvurlar tizimidagi suv miqdori va bu quvurlar orqali oqadigan suv oqimi o'rtasidagi munosabatlarga o'xshashdir. . Vaqt o'tishi bilan oqim suvning harakati tufayli quvurlardagi suv ta'minotidan ancha katta bo'lishi mumkin. Oqim tezligi va suv ta'minoti miqdori o'rtasidagi bog'liqlik uning harakat tezligi bilan belgilanadi. Iqtisodiy tizimda pulning roli quvurlardagi suvni saqlashga o'xshaydi. Banknotlar doimiy ravishda muomalada bo'lib, muomala funktsiyasini bajaradi, ularning yordami bilan tovar va xizmatlar oqimi sodir bo'ladi. Biroq, pul oqimining umumiy miqdori yoki yillik pul aylanmasi tizimdagi pul miqdoridan ancha ko'p, chunki har bir pul birligi ma'lum vaqt ichida bir necha marta sarflanishi mumkin. Iqtisodiy tizimda pul harakatsiz qolmaydi, shuning uchun pul aylanmasining miqdori tizimdagi pul miqdori va uning aylanish tezligiga bog'liq.
   

3. Pul nazariyasida pulga bo'lgan talabni shakllantiruvchi omillarni baholashda an'anaviy ravishda ikkita asosiy yondashuv mavjud. Birinchi yondashuv pulning klassik miqdoriy nazariyasiga asoslanadi, formula shaklida taqdim etiladi

   
   
4. 
   Ayirboshlash tenglamasining bu shakli pul oqimining narxlar va ishlab chiqarishning haqiqiy hajmi bilan bog'liqligini aniqroq tavsiflaydi. Klassik miqdoriy nazariya pul muomalasi tezligi va ishlab chiqarishning real darajasi iqtisodiyotdagi pul miqdoriga bog'liq emas, deb taxmin qiladi.