Pul va banklar” fanidan

14.3. Markaziy bankning funktsiyalari: emission funktsiya; “banklarning banki” funktsiyasi.
Emission funksiyasi. Markaziy bank banknotalarni muomalaga chiqarish bo’yicha monopol mavqeiga ega. Bu «banknota yakka hokimligi», deb ham ataladi. Banknotalar mamlakat hududidagi hisob-kitoblarda cheklanmagan miqdorda qabul qilinuvchi yagona to’lov vositasidir. Markaziy bankning naqd pullarni berish jarayonidagi monopol mavqei, uning barcha pul massasining hajmini, shu jumladan, tijorat banklarining hisob-raqamlaridagi pul mablag’larini ham nazorat qilishiga imkon beradi.
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki xaqidagi qonunning 34-38- chi moddalarida Markaziy bank mamlakatda muomalaga pul chiqarish huquqiga ega bo’lgan monopol bank ekanligi qayd etilgan. Shu nuqtai nazardan, u muomaladagi pul massasining barqaror ravishda aylanishiga javobgardir.
Markaziy bank uchun banknotalarning xarid qobiliyatini barqaror darajada saqlab turish muhim ahamiyatga ega. Bu esa, eng avvalo, muomaladagi banknotalar miqdorining o’zgarishiga bog’liq. Bu holatni hisobga olgan bir qator markaziy banklar, xususan, Germaniya Markaziy banki rahbariyati muomaladagi naqd pul massasini tartibga solishni, kreditlash hajmini nazorat qilish bilan bir qatorda, milliy valyutaning barqarorligini ta’minlashning muhim sharti, deb hisoblaydi.
«Banklarning banki» funktsiyasi. Markaziy bankning «banklarning banki» sifatidagi funktsiyasi, bizning fikrimizcha, asosan, quyidagi to’rt yo’nalishda namoyon bo’ladi:

1. 
   Barcha tijorat banklari o’z mablag’larining ma’lum qismini Markaziy bankdagi foizsiz hisob-raqamlarida minimal rezervlar sifatida saqlashga majburdirlar.
   

Xususan, Germaniya Federativ respublikasida 1984 yildan boshlab, asosan, barcha tijorat banklari bilan bir qatorda uzoq muddatli qo’yilmalar bilan shug’ullanuvchi kredit institutlari va qurilish jamg’arma kassalari ham minimal rezervlarini Markaziy bankda saqlashga majbur bo’ldilar.¹⁵¹
Bank mijozlari o’zjamg’armalarining yoki kreditlarining ma’lum qismini Markaziy bank biletlarida, ya’ni naqd pullarda oladilar. Mijozlarning bu talabini tijorat banklari Markaziy bankdagi muddatsiz jamg’armalarining istalgan paytda naqd pulga almashtiriladigan qismi hisobidan qondiradilar. Markaziy bank ana shunday yo’l bilan butun bank tizimining to’lovga qobilligiga ta’sir qiladi. Ammo, bundan har bir tijorat banki o’zining naqd pullarga bo’lgan talabini faqatgina ikki muhim vazifani hal qilish imkoniyatiga ega bo’lib turibdi. Birinchidan, minimal emission bank mablag’lari hisobidangina qondira oladi, degan xulosa kelib chiqmaydi. Ayrim banklarda banknotalarning ortiqcha zaxirasi mavjud bo’ladi va ular boshqa banklarga bu pullarni kreditga berishi mumkin. Pul bozori rivojlangan mamlakatlarda bu jarayon texnik jihatdan juda silliq ko’chadi. Shunisi xarakterliki, tijorat banklaridagi ortiqcha naqd pullar miqdori emission bank yaratgan pullar miqdoriga tengdir. Demak, tijorat banklarining banknotalarni kreditga berish imkoniyati cheklangan. Bu esa, ularning banknota emissiyasi sohasida Markaziy bankka bog’liqligini saqlab qoladi.
Shunday qilib, Markaziy bank rezervlar tizimi orqali bank tizimining to’lovga qobilligini ta’minlayotgan bo’lsa, ikkinchidan, pul bozoridagi naqd pullarga bo’lgan talabni boshqarish orqali tijorat banklarining pul va kredit ekspansiyasini nazorat qilish imkoniyatiga ega bo’layapti.
1. Markaziy bank barcha tijorat banklari va boshqa kredit institutlari uchun «so’nggi kreditor»dir.
Tijorat banklari vaqtinchalik likvidli kredit oladilar. Bu kreditlar, albatta, tijorat veksellari bilan, davlatning qimmatbaho qog’ozlari bilan yoki bankning boshqa qarz majburiyatlari bilan ta’minlangan bo’lishi kerak.
Markaziy bankning tijorat banklarini qayta moliyalashtirish bo’yicha amalga oshiradigan doimiy operatsiyalari tufayli pul bozorining mq’tadil faoliyati ta’minlanadi. Bu esa, o’znavbatida, tijorat banklariga mijozlarga qulay bo’lgan foiz stavkalarida kreditlar berish imkoniyatini yuzaga keltiradi.
Ayni vaqtda, Markaziy bank, tijorat banklariga bergan kreditlari uchun belgilaydigan foiz stavkalarini qzgartirish yo’li bilan kredit resurslariga bo’lgan talabni tartibga solish imkoniyatiga ega bo’ladi.
2. Markaziy bankning ushbu funktsiyasi doirasidagi uchinchi yo’nalish, asosan, ikki holatda namoyon bo’ladi. Markaziy bank mamlakat hududida amalga oshiriladigan hisob-kitoblar shakllarini, ularni qo’llash tartibini va muddatini belgilab beradi. Xususan, Nemis Federal banki to’g’risidagi qonunda Bundesbankning «hisob-kitoblar tizimining banklar tomonidan mamlakatda va xorij bilan bo’lgan aloqalarda ijro etilishi to’g’risida g’amxo’rlik qilishi» belgilab qo’yilgan.
Haddan ziyod katta miqdordagi zaxiralarni tijorat banklari tomonidan saqlab turilishi xazina va tijorat veksellari kabi pul bozori vositalariga bo’lgan talabni qisqarishiga olib keladi. Shu bilan birga, tqlovning kechikishi yuqori inflyatsiya sharoitida kelib tushadigan pul mablag’lari real qiymatining pasayishiga, davlat va korxonalar tomonidan kreditga bo’lgan talabning kuchayishiga olib keladi. Bunday sharoitda restriktsiyaviy pul-kredit siyosatining amalga oshirilishi, shubhasiz, mablag’lar etishmovchiligi natijasida ijro etilmagan to’lov topshiriqnomalarining to’planib qolishiga va korxonalarning o’zaro qarzdorlik summalarining sezilarli darajada o’sishiga olib keladi.
3. Mamlakat bank tizimining mo’’tadil faoliyat ko’rsatishida Markaziy bankning qanday usullar yordamida va qay darajada tijorat banklari faoliyatini nazorat qilishi muhim ahamiyatga ega.
Hozirgi kunga kelib banklar faoliyatini nazorat qilish rivojlangan xorijiy davlatlarda markaziy banklarning muhim faoliyatiga aylandi. Faqat Buyuk Britaniya Markaziy bankigina nisbatan kech, ya’ni 1979 yilda rasman, qonuniy asosda banklar faoliyatini nazorat qilish huquqiga ega bo’ldi.
Bundesbankning bu sohadagi o’ziga xos xususiyati shundan iboratki, u bevosita banklar faoliyatini nazorat qilish bilan shug’ullanmaydi. Balki nazoratni Federal nazorat mahkamasi amalga oshiradi. Ammo Bundesbank nazorat mahkamasiga yaqindan ko’maklashadi. Xususan, ushbu mahkamaning joylarda bo’linmalari mavjud emas va u to’liq Federal bankning joylardagi muassasalaridan foydalanadi. Bundan tashqari, qarorlar qabul qilishda nazorat mahkamasi bir qator masalalar bo’yicha Markaziy bankning roziligini olishi kerak. Masalan, banklarning o’zkapitali va to’lovga layoqatliligi xususida qaror qabul qilinishi uchun albatta, Bundesbankning roziligi bo’lishi shart.¹⁵²
Markaziy bankning banklar faoliyatini nazorat qilishining eng asosiy sababi mamlakatda bank tizimiga bo’lgan yuksak ishonchni ta’minlash. Bu ishonch tijorat banklarining o’zmijozlari - huquqiy va jismoniy shaxslar oldidagi majburiyatlarini to’liq va o’z vaqtida bajara olishi orqali ta’minlanadi.