Q. Rahmonov Sh. K. Narbayev Z. M. Muqimov yer resurslarini
Download 3.16 Mb. Pdf ko'rish
|
2. Tizimlarni boshqarish
Boshqarish tizimini tashkil etish va unga ta ’sir etish jarayoni sifatida tizimlar tushunchasini k o ‘rib chiqish ko ‘zda tutiladi. «Tizim (grekchadan systema) - qismlardan tuzilgan bir butun, yaxlit; bir-biri bilan m a’lum munosabatda va bog’liqlikda bo ‘lgan, m a’lum bir yaxlitlikni, birlikni tashkil etuvchi birikma, k o ‘p elementlar to ‘plamidir». «Tizim - bir -birlari bilan munosabatda va m a’lum aloqada bo'lgan ham da m a’lum yaxlitlikni, birlikni tashkil etuvchi elementlaming tartibga solingan majmuasidir». Y a’ni, tizim deganda m a’lum munosabatda bo'lgan va bir-birlari bilan bog’lik, o'zlarinig birligida o ‘ziga xos yaxlitlik, birlikni yaratuvchi k o ‘p sonli elementlar tushuniladi. Qayd qilish muhim ki, tizim ning umumlashgan xususiyati uni tashkil etuvchi alohida elementlar xususiyatlarining umumiy y ig ’indisi bilan bir xil emas, bu-faqatgina ushbu tizim uchun xos b o ig a n sifat jihatdan yangi xususiyatdir. H ar qanday tizimning o ‘ziga xos b o ig a n xususiyati shundan iboratki, har bir element teskari aloqalar mavjud b o ig a n d ag in a uning xususiyatiga ta ’sir qiladi, yaxlitlik b o ig a n id a tizim sifatidagi k o ‘pgina xususiyatlar, shu bilan birga, uni tashkil etuvchi elementlarning xususiyatlari y o ‘qotiladi. Ushbu o ‘zaro bog’liq elementlar m ajm uasining mavjud b o iis h i tizim ning umumiy m aqsadga erishishga y o ‘naltirilgan. Tizim lar odatda moddiy va abstrakt turlarga ajratiladi. M oddiy tizimlar, qoidaga binoan, tabiiy mohiyatga, abstrakt esa logik mohiyatga egadir. Tabiiy tizimlardan farqli o ia ro q sun’iy tizimlar inson tom onidan yaratiladi, ochiq tizim lar tashqi dunyo bilan bog’liq, yopiqlari esa b o g ’liq em as, axborotli resurslar bilan uncha katta b o im a g an alm ashishga ega. M aqsadli belgilari bo'yicha tizim lar bir maqsadli, k o ‘p maqsadli ham da funksional turlarga b o iin a d ila r. Murakkab iqtisodiy obyektlam i tadqiq qilishda tizimlarni yaratishdan maqsad — ular taxlilini soddalashtirish, «murakkabdan oddiyni» topishdan iboratdir. M urakkab obyektning yaratilgan tizimi uning tarkibini «etarlicha oddiy» qilib ko'rsatishga, uni tashkil etuvchi elem entlarning sabab-oqibatli aloqalari tahlilini soddalashtirishga, ushbu obyektdan foydalanishni boshqarishning amaliy masalalarini hal qilishga imkon beradi. Um um iy holatda mavjud b o ig a n tizim quyidagi ko'rinishga ega b o iish i mumkin (1-rasm). 1 -rasmdan ko'rinadiki, tizim kirish, q o ila s h jarayoni va natijani o ‘z ichiga oladi. Kirishning asosiy elementi b o iib obyekt (moddiy, resursli, axborotli) hisoblanadi. U tizim ga ta’sir ko ‘rsatadi ham da tizim ga «kiradi». Kirishda bundan tashqari tizim ga ta ’sir ko‘rsatuvchi tashqi muhitning om illariga kiruvchi ikkilamchi (ikkinchidarajali) elementlar ham da to ‘g ’rid an -to ‘g ’ri boshqarish mumkin b oim aydigan, noqonuniy xarakterga ega b o ig a n om illar ham m avjud b o ia d i. Tizim ning ikkinchi q ism i- masalani tadbiq qilish jarayoni (tizim ni obyektga ta ’sir etishi) - zaruriy natijani olish m aqsadida kirish elementlariga ta’sir k o ‘rsatuvchi jarayonlar (operatsiyalar)dan iborat. Tizim faoliyatining natijasi yoki mahsuloti uning chiqish qism ida olinadi.Natijani baholash asosidatizimning barqarorligi ham da ishonchligi to 'g ’risida hulosaqilinadi. l-rasm . Tizimning umumiy ko ‘rinishi B unda uning muhim xususiyatlari sifatida ularning ajralib ketishiga uchrashi mumkin bo'ladigan barqarorligi, tashqi va ichki muhitga moslashishi alohida etiborga olinadi. Iqtisodiy tizimlarning xususiyati shuki, ular inson tomonidan yaratiladi. Iqtisodiy obyektlam i tadqiq qilishni tizimli yondoshuvida jam iyat faoliyatining alohida tarmoqlari, m amlakat iqtisodi, alohida ishlab chiqarish majmualari va hokazolar alohida tizimlar sifatida o ‘rganiladi. Ular odatda vertikal va gorizontal aloqalarni o 'z ichiga olgan, boshqarishni iyerarxik darajasini tashkil etuvchi tarkibli va funksional xarakterli kichik tizimlardan iborat bo‘ladi. Fan va texnikani jadal rivojlanishi, tarm oqlararo aloqalarni katta hajmlarda kengayishi ham da ishlab chiqarishni nihoyatda ko'payishi iqtisodiy muammolami tadqiq qilish jarayonida «katta tizimlar» deb ataladigan nomni ajratishga imkon beradi. Bu tizimlar maqsadli yunalishligigi va boLuqarilishi, murakkab iyerarxik tarkibliligi, katta o ‘lchamlari, yaxlitligi ham da murakkabligi bilan tavsiflanadi.Bundan tashqari, yirik iqtisodiy masalalami hal qilish uchun «yirik murakkab tizimlar»ham ajratiladi.UIar murakkab tarkibli maqsadga, bitta tizimda bir necha tarkibga, tizimlarning murakkab izohnomasiga egadirlar.Katta murakkab tizimlar tadqiq qilish tizimlami ham talab qiladi. Ular tominidan iqtisodiy tizimlar ham da boshqarish usullarini o'rganishda murakkabligi bo'yicha shunga mos keluvchi tadqiq qilish tizimlari yaratilishi zarur. 7 Tabiatdan foydalanish muammolarini o'rganishda moddiy va abstrakt tizim lar muhim rol o'ynaydi. Tabiatdan foydalanish jarayoni, bir tomondan, tabiiy resurslarning m iqdorlari va ulardan foydalanishni, ikkinchi tom onidan esa ushbu jarayonni boshqarishni o ‘z ichiga olganligi sababli tabiatdan foydalanish tizimlari ham o'zining xarakteri b o ‘yicha birlashtirilgan yoki moddiy - abstrakt, o ‘zining mohiyati bo ‘yicha esa iqtisodiy-ekologik tizimlardir. Tarkibi jihatdan ularga tabiiy resurslardan foydalanishning iqtisodiy, ekologik ham da boshqa qirralari xarakterli b o ‘lgan, jam iyatni rivojlanishi uchun o ‘sha muhim kichik tizim lam i o ‘z ichiga oladi. Kichik tizim lar rang-barang aloqalarga ega b o ia d ila r. Ularni o ‘rganish esa tabiiy resurslardan foydalanishni sam arali boshqarish uchun zarurdir. Shunday qilib, tizim lar deganda umumiy m aqsadga erishish uchun birgalikda ta ’sir k o ‘rsatuvchi, zam on va m akonda m a’lum bir qonuniyatlar asosida joylashgan o'zaro bog’liq ham da o ‘zaro ta ’sir etuvchi elementlarning birligi tushuniladi. Tizimlar moddiy va abstrakt turlarga ajratiladi. Tizimlarning birinchi turi neorganik tabiiy ham da tirik xillarga ajratiladi. Abstrakt tizim lar-bu tushunchalar, gipotezalar, nazariyalar, form allashtirilgan, logik va boshqa ilmiy bilimlardir. Tizim quyidagi talablarga javob berishi zarur: -tizimni har bir elem entining holati umumiy yaxlit tizim ning holatiga ta ’sir etadi, ular ajralgan taqdirda tizim ning o ‘sha m uhim xususiyatlari yu q o tiladi; -tizim elem entlarining holati ham da ularni yaxlit tizim bilan ta ’siri o'zaro bog’liqdir, ularni tizim dan ajralib ketishi natijasida ham elem entlarning muhim xususiyatlari yuqoladi. Darhaqiqat, tizim ega b o ‘lgan holat, xususiyat uni tashkil etgan alohida elementlar (kichik tizim lar)ning holati, xususiyatidan farq qiladi. T izim -bu mustaqil qism larga bulish m um kin boMmagan k o 'p sonli elementlardir. Tizim elementlarining xususiyatlar to'plam i tizim ning umumiy xususiyatini yoritmaydi, faqatgina bir necha yangi xususiyatni beradi xolos. H ar qanday tizim rivojJanayotgan tizimdir, u o'zining 0 ‘tgan zamondagi boshlanishiga ham da kelgusidagi davom iyligiga ega. Tizim tushunchasining tahlilini soddalashtirish, tarkibini urganish ham da tizimni mavjud bo ‘lishini o'rganish m aqsadlarida u o 'z ichiga murakkabdan oddiyni topishni oladi. Download 3.16 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling