Q. Rahmonov Sh. K. Narbayev Z. M. Muqimov yer resurslarini
Yer resurslari. Yerdan foydalanish
Download 3.16 Mb. Pdf ko'rish
|
3. Yer resurslari. Yerdan foydalanish.
Yer tushunchasining (mohiyatini) ayrim tavsiflarini ko'pchilik adabiyotlarda uchratish mumkin. Yerdan foydalanishni tashkil qilish va amalga oshirish sohasidagi barcha tekshirishlar an’anaviy tarzda ana shu tushunchaning tahlili bilan boshlanadi. Binobarin, yerning mohiyati va uning vazifalari haqidagi masala, allaqachon xrestom atiya deb hisoblash mumkin bo'ladi shekilli. Biroq mavjud tekshirishlarda odatda, yer bitta nuqtai nazardan - siyosiy iqtisodiy sifatida qaraladi. Ishlab chiqarish vositasi sifatida yem ing mohiyati siyosiy iqtisodiy tahlili birlamchi ekanligi bilan m unozara qilish xato b o ‘lar edi. Shu bilan birga uning yetarli emasligini ko'rm aslik mumkin emas, ayni paytda yem i boshqa juda muhim tomonlari nuqtai nazardan chetda qolmoqda. Shunday qilib gap bu tushunchaning tizimi majmuali tahlili haqida borayotir. Moddiy tizim sifatidagi yer uchun ko'pgina mazmun va ishlab turgan usullar tavsiflidir. Shuning uchun "Yer" haqidagi tushunchadan yaxshi tasavvur olish uchun, keyingisini turli xil nuqtai nazardan qarab chiqish zarur.Majmuali k o ‘p nuqtai nazarli yondashuv bu yerda m utlaqo zarur qurol b o'lib xizmat qiladi. Umumiy tabiiy nuqtai nazardan yerni "Yer materiya"- bunda o'zini tabiat kuchlaridan biri sifatida qo'llanadigan qilib tavsiflanishi mumkin bo'ladi. "Yer - materiya" tavsifi mazmunli tavsifmi oydinlashtiramiz. Y er ju g 'ro fiy nazar ostida yer deganda Yer - sayyoraning yuzasi deb tushunmoq kerak. Yerning bu tushunchasi eng umumiydir. Uni oydinlashtirishning navbatdagi bosqichi - yer tushunchasining ekologik nuqtai nazardan aniqlash. M ateriya sifatidagi yerning xususiyati tabiat majmuasining boshqa tarkibiy qismlari o 'zaro bir - biriga ta 'sir qilishda am alga oshiriladi. Chunonchi iqlim suv manbalari, o'sim lik va hayvonot dunyosi bilan Yer - biosferaning muhim tarkibiy qism idir ,y a’ni, Y er sathi 9 va unga tutashib turadigan litosfera qismi, gidrosfera va atmosferalar. Tabiiy - ilmiy nuqtai nazardan yerning biosferasi mutlaqo murakkab jonli buyumning va jonsiz materiyaning o ‘z-o‘zini rostlovchi tizim sifatida qaraladi. U ulkan energiya manbalarini jam laydi va qayta taqsimlaydi. Yer sathi atm osfera va gidrosferaning dinamikasi va tarkibini aniqlaydi.Tizim sifatidagi biosferaning muhim tavsifi uning har qanday buginida va har qanday ta‘sir ko'rsatishga javob berish hisoblanadi. Tashqi ta ’sir k o ‘rsatish buzishi (yoki buzm asligi) mumkin. Biosferaga tegishli tarkib topgan o ‘zaro bir-biriga bog‘liklik uning obyektiv holatiga tegishli bo'lgan muvozanat dinam ikasining buzish yoki buzm aslik xosdir. B u biosfera manbalaridan foydalanishni ratsional am alga oshirishning jiddiy asosidir. Ekologik nuqtai nazardan yer tushunchasini oydinlashtirishning quyi bosqichi, yerni biosferaning yakkam - dukkam birlam chi tuzilishining komponenti sifatida tushunish b o ‘lib hisoblanadi. (Ekotizim) y a ’ni m ahalliy o ‘zaro bir-biriga bog'langan genetik va jug 'ro fiy , o'sim lik, hayvonot, tuproq, re ‘lefi, iqlimi, suvini birga qo ‘shib olib borish tushunm oq kerak. Ekotizim ning rivojlanishida yerning roli g ‘oyat kattadir, binobarin uningsiz yer sathida hayotning bo 'lish i mumkin emas. Shu darajada yem i tuproq sifatida tushuniladi, b iroq bu tushunchani yanada k o ‘proq oydinlashtirish zarur. Y er k o ‘pgina xususiyatlarga ega, ulardan asosiylari quyidagilar: fazo uning re ‘leflari bilan, tuproq qatlami, tabiiy o ‘sim liklar, gidrogeologik fazilati. Bu xususiyatlar yerni tabiiy tarixiy tanasi sifatida tavsiflaydi. Keltirilgan xususiyatlardan asosiysi b o ‘lib tuproq hisoblanadi, u qudratli tabiiy kuch va ajoyib hikmatga egalik qiladi, y a’ni o'sim liklarga ozuqa berish va hosil ishlab chiqarish xususiyati. Tuproq haqidagi fan uni yer qatlami yuzasining g'avagi deb belgilaydi. Tuproqdan farqli o ‘laroq yer - bu tuproq, re ‘lef, suv, yer osti, o 'sim liklar unsurlarining o ‘zaro bir- biriga uzviy bog'langan fazoga oid majmuadir. Siyosiy-iqtisodiy nuqtai nazardan yer ishlab chiqarish vositalari sifatida tushuniladi va qarab chiqiladi. Ishlab chiqarish vositasi sifatidagi yer tushunchasi moddiy obyektning (yer-materiya) yerning obyektiv birlikda m avjudligini va ijtimoiy ishlab chiqarish jarayonida ishlab turishni aks ettiradi. Shunday qilib, yerni siyosiy- iqtisodiy ta ’riflash uni tabiiy-ilm iy ta’riflashdan shu bilan aniqlanadiki, uning eng 10 asosiy holatini unumli iste’moli sifatini o ‘zida saqlaydi. Yer ishlab chiqarish jarayoniga tortilganda u ishlab chiqarish vositasi bo'ladi (mehnat predmeti va mehnat quroli). Ijtimoiy ishlab chiqarishning barcha sohasida yer ishlab chiqarish vositasi sifatida m aydonga chiqadi. Ishlab chiqarish vositasidagi yerning xususiyati qishloq xo'jaligida eng to 'la darajada amalga oshiriladi. Shubxasiz, yer qishloq xo'jaligida asosiy ishlab chiqarish vositasida. Shuningdek siyosiy-iqtisodiy nuqtai nazardan yer ijtimoiy m unosabatlaming obyektidir. Jamiyat va tabiatning o'zaro bir-biriga ta ’siri haqidagi hozirgi zamon ilmiy tasavvurlari pozitsiyasi bilan qaralganda yer moddiy obyekti sifatida uning xo'jalikda foydalanish bilan birgalikda "Yer resurslari" tushunchasida to'planadi. Bu esa, yanada umumiyroq "Tabiat resusrlari kategoriyasining tarkibiy qismi b o'lib m aydonga chiqadi. Y em ing ahamiyati va rolini aniqlashda majmuali k o 'p yondashuvni m untazam q o ila sh , ratsionli, madaniy-estetik va uning boshqa vazifalarini ajratish zaruriyatiga olib keladi. "Yer" tushunchasining yuqorida keltirilgan asosiy tavsiflar asosiylardir, garchi uning k o 'p qirrali tomonidan mukammal bo ‘lmasa-da, biroq murakkab material tizimi sifatidagi yer haqida Download 3.16 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling