Q. Yu. Nazirov kamondan oʻq otish

Kamonchilarning maxsus jismoniy tayyorgarligi xususiyatlari: 
Maxsus jismoniy tayyorgarlik (MJT) toʻgʻridan-toʻgʻri vosita fazilatlarini 
rivojlantirishga, jismoniy effektlarni shakllantirishga va tanlangan sport turiga xos 

---

46 
boʻlgan harakat qobiliyatlarini yaxshilash hamda takomillashtirishga qaratilgan. 
Maxsus jismoniy tarbiya vositalari asosiy va maxsus tayyorlangan mashqlar majmui 
hisoblanadi. Ularning asosiylari otishmaning oʻzini oʻz ichiga oladi. Maxsus 
tayyorlangan mashqlar kamondan otish bilan bogʻliq holda maxsus fazilatlarni 
(jismoniy va aqliy va boshqalarni) rivojlantirishga qaratilgan boʻlib, asosan rezina 
tasma bilan bajariladigan ham alohida elementlarni, ham bir butun sifatida otishni 
taqlid qilishning turli xil kombinatsiyalaridan iborat. Statistik kuchga chidamlilikni 
oʻrgatishning asosiy usuli — bu kamonni ushlab turish muddatini va qatʼiy dam olish 
intervallarini qatʼiy tartibga solish usuli hisoblanadi.
Chidamlilikni rivojlantirish 
Kamondan otish sportida chidamlilik deganda, odatda, organizmning funksional 
imkoniyatlarini safarbar qilish orqali mashgʻulot va musobaqa mashgʻulotlarida 
charchoqqa qarshi turish qobiliyati tushuniladi.
Chidamlilik charchoq jarayoni bilan chambarchas bogʻliq. Charchoqning bir 
necha turlari mavjud: 
 aqliy (ruhiy jarayonlarning intensiv tabiati bilan bogʻliq); 
 sensorli (turli analizatorlarning charchashi); 
 emotsional (kuchli emotsional kechinmalar natijasida); 
 jismoniy (mushaklarning uzoq muddatli kuchlanishidan kelib chiqishi). 
Kamondan otishda charchoqning barcha yuqorida sanab oʻtilgan turlari 
kuzatilishi mumkin. 
Kamonchining jismoniy tayyorgarligi, shu jumladan, sportchining jismoniy 
sifatlarini rivojlantiruvchi, kamonchining sport faoliyatini tavsiflovchi chidamlilik 
turlarini yaxshilashga qaratilgan turli mashqlarni bajarish tufayli juda xilma-xil 
xususiyatga ega.
Kamonchining faoliyati bir necha soat davomida bajariladigan uzoq muddatli 
statik va dinamik nisbatan monoton ishlarning almashinishidir. Katta miqdordagi statik 
ishning mavjudligi kamonchining tanasiga talablarni oshiradi, chunki charchoq 
dinamik stressga qaraganda statik stress bilan tezroq sodir boʻladi. Bu asab tizimiga 

---

47 
sezilarli taʼsir koʻrsatib, u "kamondan oʻqni nishonga yoʻnaltirish" tizimining 
barqarorligini taʼminlash uchun zarur boʻlgan koʻp sonli otishmalar bilan mushaklar 
harakatlarining yuqori aniqligi va bir xilligini tartibga solishi kerak. Bunda asab 
tizimiga ham yuqori talablar qoʻyiladi, chunki kamonchi uchun har bir masofadan oʻq 
otish oʻziga xos "boshlanish" (start), keyin esa olingan natija koʻrinishidagi 
"tugatish"(finish, nishon) boʻlib, bu koʻp jihatdan ruhiy holatga taʼsir qiladi. Shuni ham 
hisobga olish kerakki, har bir masofada bir necha oʻnlab bunday boshlash va tugatish 
amalga oshirilishi kerak. Shu nuqtai nazardan, jismoniy faollik ancha yuqori boʻlishiga 
qaramay kamonchining charchoqlari jismoniy charchoqdan koʻra koʻproq aqliy 
ravishda namoyon boʻladi. 
Umumiy chidamlilik kamonchining tana tizimlarini rivojlantirish va ularning 
moslashish mexanizmlari faoliyatini yaxshilash uchun katta ahamiyatga ega. Umumiy 
chidamlilik — bu oʻrtacha kuchning uzoq muddatli ishlashiga, shu jumladan mushak 
apparatlarining koʻpchiligining ishlashiga chidamlilik qobiliyati sanaladi. Ushbu 
turdagi chidamlilikni rivojlantirishga qaratilgan mashgʻulotlar davomida mushaklar 
faoliyatini tartibga solishni yaxshilaydigan, qon aylanishini, nafas olishni, 
metabolizmni, termoregulyatsiyani va boshqalarni yaxshilaydigan shartli refleksli 
aloqalar shakllanadi, yaʼni, sportchining sogʻligʻi holatini va uning funksional, 
jismoniy va psixologik tayyorgarligi darajasini belgilaydigan tana tizimlari 
takomillashtiriladi. 
Aynan umumiy chidamlilikning yuqori darajada rivojlanganligi tufayli 
otuvchining tanasi maxsus tayyorgarlik va musobaqa mashgʻulotlari jarayonida 
charchoqqa qarshi turish, jismoniy, aqliy va hissiy stressdan keyin tezroq tiklanish 
qobiliyatiga ega boʻladi. Chidamlilikni rivojlantirishga eng yaxshi uzoq muddatli 
jismoniy faoliyat orqali erishiladi, bu organizmdagi oksidlanish (moddalar 
almashinuvi) jarayonlarining kuchli tarqalishiga olib keladi. Bunday holda, yurak-qon 
tomir tizimining ishi yaxshilanadi, metabolizm samaradorligi oshadi, ish paytida 
kislorod bilan taʼminlanish kuchayadi va ichki organlarning faoliyati yaxshilanadi. 
Tanadagi zarur siljishlar uchun eng yaxshi sharoitlar uzoq muddatli ishlarni oʻrtacha 

---

48 
tezlikda bajarilish namoyon boʻladi. Shuni taʼkidlash kerakki, chidamlilik faqat 
sportchilar mashgʻulot paytida charchoqni boshdan kechirgan hollarda rivojlanadi. Shu 
bilan birga, organizmda tananing umumiy chidamliligini oshiradigan adaptiv 
oʻzgarishlar sodir boʻladi. Bundan tashqari, charchoqqa qarshi turishdan iborat boʻlgan 
chidamlilikning rivojlanishi sportchining irodaviy fazilatlarini tarbiyalash jarayonida 
rivojlanadi.
Umumiy chidamlilikni rivojlantirish uchun, qoida tariqasida, turli xil mashqlar 
yoki siklik xarakterdagi sport turlari qoʻllaniladi: yugurish, suzish, eshkak eshish, 
velosipedda yurish, changʻi uchish va boshqalar. 
Chidamlilikni rivojlantirishning eng keng tarqalgan usuli bir xildir. U yengil 
atletika (yoki kros) kabi uzluksiz, uzoq va past intensivlikdagi mashqlar bilan 
tavsiflanadi. 130-180 zarba/daqiqada yurak urish tezligi chastotasi (YuUCh) bilan 
yugurish yurak-qon tomir, nafas olish va mushak tizimlarini oʻrgatishning eng 
samarali, ishonchli va oddiy usuli hisoblanadi. Yugurish tezligi va puls bilan sportchi 
yurak-qon tomir va nafas olish tizimlarining ishidagi kuchlanish darajasini baholashi 
mumkin. Bunda sportchi organizmi sekin-asta moslasha boshlaydi. Birinchidan, yurak 
tezligini daqiqada 130 zarbaga oshiradigan tezlikda yugurishadi. Ushbu rejimda 
yugurish yurakning past samaradorligi bilan bogʻliq, ammo bu, birinchi navbatda, 
asosan oyoqlarning ishlaydigan mushaklarining kapillyarizatsiyasiga, shuningdek, 
butun organizm faol qon tomirlari sonining koʻpayishiga va qon taʼminoti 
yaxshilanishiga yordam beradi. Keyingi navbatda yurak tezligini daqiqada 130-150 ga 
oshiradigan tezlikda ishlaydi. Ushbu rejim yurakning ish qobiliyatini rivojlantiradi va 
yaxshi saqlaydi va mushaklar va ichki organlarning keyingi kapillyar-izatsiyasiga 
yordam beradi. Yurak tezligini daqiqada 150-180 zarbagacha oshiradigan tezlikda 
yugurish yurak-qon tomir tizimining submaksimal ish faoliyatini samarali 
rivojlantiradi. Ushbu yugurish rejimi, qoida tariqasida, faqat yaxshi tayyorlangan 
sportchilarni tayyorlashda qoʻllaniladi. Albatta maxsus mashqlar bilan siz tananing eng 
qulay fiziologik koʻrsatkichi sifatida pulsingizni muntazam ravishda kuzatib 
borishingiz kerak. 

---

49 
Jismoniy 
qobiliyatni 
shakllantirishda 
yengil 
atletikadan 
tashqari, 
mashgʻulotlarda changʻi uchish, konkida uchish va suzish kabi boshqa siklik sport 
turlaridan ham foydalanishlari mumkin. Bu holatlarda jismoniy mashqlardan 
foydalanish samaradorligining koʻrsatkichi yurak urish tezligi hisoblanib boriladi. 
Maxsus statik va dinamik kuchga chidamlilik, shuningdek, charchoqqa qarshi 
turishga va kamondan otishda sport mashgʻulotlarining yuqori samaradorligini 
saqlashga yordam beradi. 
Kamonchining maxsus chidamliligi — bu musobaqalar paytida ham, 
mashgʻulotlar jarayonida ham bir necha soat davomida butun otish mashqlarini 
bajarish davomida optimal ishlash darajasini saqlab qolish qobiliyati hisoblanadi. 
Statik kuchga chidamlilik — bu kamonchining oʻqni nishonga olish va qoʻyib 
yuborish jarayonida tortilgan kamonni uzoq vaqt va nisbatan barqaror ushlab turish 
qobiliyatidir. Ushbu qobiliyatning rivojlanishi tayyor pozitsiyani uzoq va koʻp marta 
takrorlashni va uni maʼlum vaqt davomida saqlashni oʻz ichiga oladi. Bu harakatlar 
kamonchining tanasini muayyan yuklarga moslashtirishga qaratilgan. Mashgʻulotlarni 
shunday rejalashtirish kerakki, oʻq otishning kerakli elementlarini bajarayotganda 
oʻqchi xavfsizlikning bir qismiga ega boʻladi. Buning sababi, musobaqa sharoitida 
sportchi koʻpincha salbiy omillar (noqulay meteorologik sharoitlar) taʼsiri bilan bogʻliq 
qoʻshimcha ruhiy stressni boshdan kechiradi, bu esa uni baʼzan urinishlar sonini 
koʻpaytirishga majbur qiladi. Statik chidamlilik kamonni ushlab turish vaqti va oldingi 
koʻrishning tebranish amplitudasi bilan tavsiflanadi. Turli malakali kamonchilar statik 
chidamlilikning turli darajalariga ega, bu esa sport mahoratining oʻsishi uchun ushbu 
omilning muhimligini taʼkidlaydi. 
Statik kuchga chidamlilikni oʻrgatishning asosiy usuli — bu kamonni ushlab 
turish davomiyligini va qatʼiy dam olish oraliqlarini taʼminlaydigan maxsus sxemalar 
yordamida qatʼiy tartibga solingan mashqlar usuli hisoblanadi. 
Ushbu turdagi chidamlilikni rivojlantirish uchun quyidagi mashqlardan 
foydalanish mumkin: 

---

50 
 maksimal holatning 60% qarshiligi bilan choʻzilgan kamonni 2-3 soniya dam 
olish oraliqlari bilan 5-6 soniya ushlab turish; 
 10-15 s dam olish oraligʻida 5-6 s qarshilik bilan choʻzilgan kamonni ushlab 
turish; 
 choʻzilgan kamon bilan har xil masofani nishonga olish; 
 choʻzilgan kamon bilan qisqartirilgan nishonni moʻljalga olish. 
Nison elementlari bilan mashqlar kamonni choʻzilgan holatda ushlab turish 
davomiyligini oʻzgartirish, baʼzan ushlab turish vaqtini chegaraga etkazish (oʻlik 
nuqtagacha) orqali amalga oshirilishi mumkin. 
Statik chidamlilikning rivojlanish darajasini tavsiflovchi parametr sifatida siz 
kamonni ushlab turish vaqtining oldingi koʻrinishning tebranish amplitudasiga nisbati 
bilan belgilanadigan koyeiffitsientidan foydalanishingiz mumkin. Ushbu koʻrsatkich 
oʻquv jarayonini rejalashtirishda test sifatida ishlatilishi mumkin.
Statik chidamlilikni rivojlantirishda yosh sportchilar bilan mashgʻulotlarning 
dastlabki bosqichida boshlanishi kerak va har bir darsda qoʻshimcha mustaqil 
tayyorgarlik uchun vazifalari bilan birgalikda kamida 20-25 daqiqa berilishi kerak. 
Dinamik kuch chidamliligi — bu kamonchilarning kamonni qayta-qayta tortib 
olishga qaratilgan uzoq vaqt va samarali ishlash qobiliyatidir. 
Bu turdagi chidamlilik juda muhimdir, chunki u asosan orqa mushaklarining 
koʻp sonli guruhlari, kamon tarangligini bevosita bajaradigan qoʻl va kamonni ushlab 
turadigan va uning bosimiga qarshi turadigan qoʻlning muvofiqlashtirilgan 
harakatlarini taʼminlaydi. Nishonga yoʻnaltirilgan zarbani amalga oshirishda ishtirok 
etadigan barcha tana mushak guruhlarining harakatlarini optimal taqsimlash koʻp 
jihatdan ushbu sifatning rivojlanish darajasiga bogʻliq boʻladi. 
Ushbu turdagi chidamlilikni rivojlantirish uchun quyidagi mashqlarni tavsiya 
qilinadi: 
 toʻliq charchoqqa qadar oʻrtacha 20 marta daqiqada maksimal kuchning 25-50% 
qarshiligi bilan kamon tarangligini takroriy taqlid qilish (simulyatorda kamonni 
ushlab turgan qoʻl oʻchirilgan yoki rezina tasma bilan ishlash); 

---

51 
 oʻrtacha 20-25 marta daqiqada tezlikda maksimal kuchning 60-70% qarshilik 
bilan kamonni takroriy tortish; 1 daqiqalik tanaffus bilan ketma-ketlik shaklida 
bajariladi.