Qadimgi G`arb ma`naviyati, uning shakillanishi va mavjudligi

Arastu o‘z davrida kadimiy Yunonistonda butun ilm-fan. san’at va siyosat soxalarida erishilgan hamma yutuqlarni falsafyy umumlashtirishga muvaffak bo‘lgan mutafakkirdir. Shuning uchui uning asarlari antik jamiyatning bilimlari jumladan, falsafiy tafakkur tarixining muhim malbai hisoblanadi. Uning kishilik tarixidagi Buyuk xizmatlari: ko‘pchilik bilim sohalariga oid ilmlar bilan birga, falsafiy ta’limotining progressiv tomonlarining keyingi O‘rta asrlar Sharq, Markaziy Osiyo, Hindiston va Uyg‘onish davri Yevropa xalqlari falsafiy tafakkuriga ko‘rsatgan katta ta’siridir

Efesslik Geraqlit (mil. avv. 530-470y.y.) bo‘lsa, butun olamning asosi, barcha tabiiy narsa va xodisalarning negizi - bu olovdir, deydi. Uning fikricha, barcha marsalar olovdan paydo bo‘ladi va so‘ngra yana olovga aylanadi. Hamma narsaii o‘z ichiga olgam bir butun olamni xudolardan ham, odamlardam ham xech kim yaratmagan, olam bu qonuniyatli tarzda alangalanadigan va qonuniyatli tarzda o‘chadigan abadiy barhayot olovdir, u ilgari ham shupday, hozirda ham shunday, bundan keyin ham shunday bo‘ladi deydi. Geraqlit olovning yerga, suvga, havoga aylanishini va aksincha ta’riflab, hamma narsa harakatda, o‘zgarishda va rivojlanishda, deydi. U borliqni chuqur tushunishiga, tasavvur etishga, bilishga undaydi.

• Pifagorning Sharq xalqlaridan olgan «Gipotenuza kvadrati katetlar kvadratlarining yigindisiga teng» degan teoremasi matematika fanining kelgusi taraqqiyotida muhim rol o‘ynaydi. Lekin Pifagorning dunyoqarashi o‘z asosiy yo‘nalishi jihatidan Geraqlit falsafiy yo‘ialishiga butunlay zid edi.

Demokritning bilish nazariyasi ham muhim ahamiyatga ega. U xissiy bilishning shakli-xissiy sezishni bilishning birinchi bosqichi, deb hissiy bilishni «korongi bilish», deydi. Uningcha, chin bilish, hakikatni bilish, insonning aqliy faoliyati orqali bilishi tufayli yuzaga keladi. Aql bilan bilish bu eng yuqori, eng chuqur, eng to‘g‘ri bilishdir. deydi Demokrit. U inson bilishda, shubhasiz, xissiy va aqliy bilishni birlikda olib qaraydi.
«Donolik uch holatda: yaxshi fikrlash, yaxshi so‘zlash va yaxshi ishda ko‘rinadi»-deb yozadi Demokrit. «Fikrlashga vaqt emas, balki tarbiya va tabiat o‘rgatadi»,-deydi u.