Qadimgi Misrda kemasozlik va uning rivoji guruh talabasi

Qadimgi Misrda kemasozlik va uning rivoji
__-guruh talabasi
_______________

Таrixdan ma’lumki, qadimgi Misr sivilizatsiyasi Nil daryosi asosida vujudga kelgan bo’lib, mazkur daryo uning xo’jalik, ijtimoiy-iqtisodiy hayotida juda katta o’rin egallaydi. Aynan Nil daryosi tufayli qadimgi Misrda dengizchilik va kemasozlik sohalari yuksak darajada rivojlanib taraqqiy topdi hamda nafaqat Misr iqtisodiy hayotiga, shu bilan birgalikda uning harbiy taraqqiyotiga ham o’zining sezilarli ta’sirini ko’rsatdi.

Qadimgi Misr dengiz floti juda katta tarixga ega bo’lib misrliklar eng avvalo transport, baliq ovlash va lazzatlanish uchun qayiq qurishgan¹, ular foydalanadigan kemalar turi va ularning maqsadlari haqidagi ma’lumotlar Misrdagi turli diniy ibodatxonalardan tushirilgan tasvirlardan olingan. Shu bilan bir qatorda ko’plab arxeologik qazishmalar jarayonida ham arxeologlar tomonidan qadimgi Misr kemalari qoldiqlari topilgan. Haqiqiy qayiqlardan oz qolgan bo’lib, qadimgi podsholik qayiqlarining qoldiqlari Tarkan va Abidosda topilgan. Ulardan fir’avn Xufu kemasi bizga yaxshi ma'lum va ular ko’rib chiqilayotgan davrda Misrda kemalar qurilishi haqida bizga yaxshi ma’lumotlar beradi. Abidosdan topilgan birinchi sulola qayiqlari taxminan 25 metr uzunlikdagi, 2-3 metr kengligida va qariyb 60 sm chuqurlikda, 20-30 kishilik sig’imga ega bo’lgan. Ular torayib ketgan va yo'g'onlashib ketgan va ularning bo'yalgani haqida dalillar mavjud. Ular modelga o'xshamaydi, kemalar sadr daraxtidan ishlangan. Qalin taxtalar o'ralgich orqali oziqlanadigan arqonlar bilan birlashtirilgan, oralari bir-biriga tegib ketgan. Qayiqlarda hech qanday ichki ramkalar yo'q.
Kemalar birinchi navbatda qamish ishlatilib juda oddiy tarzda qurilgan. Ushbu kemalar Qizil vaO'rtayer dengizi bo'ylab sayohat qilish imkoniga ega emas edi, ular faqatgina Nil orqali harakat qila olar edi. Uzoq safarlar uchun kemalar zarur bo'lganda, Misrga odatda Bibldan sadr yog'ochi olib kelinardi, demak bundan ko’rinadiki ular bilan yaxshi savdo aloqalari mavjud bo’lgan².
Dengiz kemalarining qo'llanilishi yunonlar yoki rimliklardan farqli ravishda misrliklar uchun unchalik muhim emas edi, Lekin Sumsdagi bosqinlarda va hatto Ramzes III Misrni himoya qilishda kemalardan foydalangan. Manbalarda ta’kidlanishicha, Tutmos III Levant hududidagi bazalarini Misr bilan bog'laydigan tezkor va samarali aloqa va ta'minot liniyalarini saqlab qolish muhimligini tushungan. Shuning uchun u o'zining mashhur tersanesini Memfis yaqinidagi shohona kemalar uchun qurdiradi. Uning maqsadi faqat Misr armiyasini qo'shimcha qo'shin bilan ta'minlash hamda Misr bilan aloqa qilish va umumiy materiallarni yetkazib berish edi.³
Qadimgi podsholik davridan Yangi podsholikning boshlanishigacha, qadimgi misrliklar kemalardan aloqa va transport majburiyatlarini bajarishda foydalanganlar. Biroq, Yangi podshohlikdagi Misr harbiylarini qayta qurish va fir’avnlar tomonidan olib borilgan agressiv tashqi siyosat tufayli, dengiz floti Misr kuchini chet elda ta'sir ko'rsatishida tobora muhim ahamiyat kasb eta boshladi. Misr harbiy dengiz flotining uchta asosiy maqsadi bor edi:
- Askarlarni talab qilinadigan muayyan hududlarga yetkazib berish;
- Yomg'irlar, okeandagi quruqlik yoki dengizga asoslangan dushmanlarga o'q otadigan platforma sifatida foydalanish;
- Boshqa dushman kemalarini yo'q qilish.
Misr tabiatiga ko’ra odatda Nil vodiysining atrofini bir necha kilometrdan tejash orqali sayohat qilish qiyin. Shuning uchun aloqa va transport vositasi sifatida kemalarni ishlatish juda samarali bo'ldi. Misrliklar birinchi va eng muhim maqsadlari uchun dengiz kemalaridan shu tarzda foydalanganlar. Ular Misr bo'ylab askarlar yuborib, ishlarini isyonga chaqirmoq yoki hujumchilarni ag'darish uchun yuborgan edi.⁴ Bu Nubiya yaqinidagi janubda joylashgan qasrlarga oziq-ovqat va oziq-ovqat etkazib berish uchun kema foydalanishda juda aniq. Ushbu qal'alar ko'pincha qiyin joylarga joylashtirildi va shuning uchun o'zlarini boqish uchun ular asosan Tebes va Karnak kabi shaharlardan olingan ratsionlarga ko'proq ishonishdi. Bu maqsad har doim misrliklarning o'z madaniyatining boshidan boshlab Yangi podsholik davriga qadar ishlatilgan, ular dengiz kuchlari orqali Levantin mintaqasidan o'z qo'shinlarini olib chiqadi.⁵
Qadimgi Misrda dengiz kuchlari va armiya o'rtasida farq yo'qligi sababli, harbiy dengiz janglari unchalik ko’p bo’lmagan. Misol uchun, yirik shunga o’xshash janglardan biri, Giksos shahrining Avaris shahriga qarshi mil.avv. XVII asrning oxirlarida va XVIII sulolaning boshida sodir bo'lgan qamalni boshlashidir. Qamalning bir bayonoti, Ibana o'g'li Axmoz ismli qamalda jang qilgan askar va kemachi tomonidan keltirilgan. Uning bayonotlarida, u Shimoliy Qora dengizda joylashgan Avaris tomon yo'l olgan Misr qo'shiniga qaytib kelganini aytadi. Urush paytida urushdan so'ng ular shaharni qamal qilib, o'rab oldi. Avarisning qamalishi, Ibana o'g'li Ahmozaning "Avaris Pezedkuga qarshi kanalda jang qilgani" ni da'vo qilgani sababli, dengiz va quruqlikdagi birlashgan hujum bo'lishi kerak edi.⁶ Yana shunday yirik dengiz janglaridan biri misrliklarning dengiz xalqlariga qarshi kurashi edi. Ushbu urush, ehtimol, imperiyaning dengiz kuchini o'z ichiga olgan eng mashxur Misr urushidir va u birinchi marta hujjatlashtirilgan. Miloddan avvalgi 1182- yilda mil.av. 1151- yilgacha bo'lgan Ramzes III davrida Misrliklarni o'zlari ishlatgan narsalardan farqli ravishda boshqa xavf-xatarga duchor qilish uchun yangi tahdid paydo bo'ldi⁷.Levantin hududiga dengiz odamlari deb nomlangan yangi odamlar kelib, shaharlarini vayron qilishdi. Bir paytlar kuchli Xet xalqlari bu sirli kelib chiqishi bilan vayron bo'lishdi va tez orada Misrning barcha boyliklari bilan birga bo'lishlari aniq bo'ldi⁸. Ramses III kuchli qo`shinni tayyorladi va Nil daryosi xalqlarini quvg'in qilishni rejalashtirdi. Madinat ma'badining uyi hisobidan Habu Ramiszning qayd etishicha, "Men daryoning og'zini qurol-yarog ', galereya va engil ishtiyoq bilan mustahkam devor kabi tayyorladim, ular qurollarini ko'tarib yurgan jasur jangchilar bilan jihozlangan, Misrning barcha yig'inlaridan". Buning yordamida dushmanni Nil daryosiga tushib, Misrlik kemalardan o'q uzilgan o'qlarni teshdi, ularning uzun kemalari bilan tasvirlaydi. Shu bilan birga, Ramses dushmanni Nil qirg'og'iga yaqinlashtirdi, u yerda yuz minglab o'qlarni ochdi. Misrliklar tezkor va tezkor daryo o'z qo'llari bilan Misrliklar tasvirlangan Dengiz dengizining kemalariga qarshilik ko'rsatishdi⁹.
Qadimgi misrliklar dengizchilik ishlari, xususan , kemalar, ularning qatnov faoliyatini yaxshilash uchun juda ko’plab ishlarni masalan, turli xil kanallar, suv to’g’onlari, portajlar( kichik kemalarni bir daryodan boshqa daryoga quruqlik orqali olib o’tish ) va shu kabi ishlarni amalgam oshirishgan.
O’rtayer dengizi hududlariga misrlik dengiz savdogarlari uchun osonlik bilan o’tish mumkin bo’lsa-da, Sharqiy Afrikada bu unchalik yaxshi emas edi.
Fir’avn Senusret III ( mil.avv. 1850-yillar) va boshqa bir qator fir’avnlar davrida kemalar qatnovini osonlashtirishga xizmat qiladigan turli xil kanallar qazish va Nil daryosini Achchiq ko’l bilan bog’lashga xizmat qilgan kanallarni qayta tiklash ishlari boshlandi.
Qadimgi Misrliklar Qizil dengizga borish yoki Nil sharshalarini aylanib o’tish uchun daryo va dengiz kemalarini tashish uchun turli xil qumtepalar bunyod etishganlar. Misrdagi kemalar shunday qurilganki, ularni ajratish, shuningdek, osongina qayta o’z qismlariga birlashtirish mumkin bo’lgan, ba’zi hollarda u butunlay qandillar yoki vagonlarga yuklanib, manzilgacha sudrab kelinardi. Bunda yuqorida aytilgan qum yo’llarning ahamiyati juda katta bo’lib, bu qum yo’llarning uzunligi sezilarli darajada katta bo’lgan. Masalan, Nil daryosidagi ikkinchi sharsharani aylanib o’tishga majbur bo’linganligidan Mirgissada strategik jihatdan ahamiyatli bo’lgan “qayiq yo’li” ning uzunligi 1kmni tashkil etib, yog’och va loy qorishmasi infratuzilmasiga ega bo’lgan¹⁰.
Xulosa o’rnida shuni aytish joizki, qadimgi misrliklar ijtimoiy-iqtisodiy hayoti Nil daryosiga asoslanganligi tufayli, dengizchilik san'atini egallashdi. Misr dengiz floti askarlarga transport mexanizmi, armiya kuchi va ayni paytda urush olib boradigan tajovuzkor kuch sifatida xizmat qilishni davom ettirdi. Misr harbiy dengiz kuchlari muvaffaqiyatli faoliyat yuritib, Misr qo'shinlari xohlagancha harakat qilish imkoniga ega bo'ldilar, shuning uchun Misrning Levantiya hududiga ta'siri sezilarli darajada kuchaydi. Dengiz floti Misr sivilizatsiyasining hayot tarzi bilan davom etishiga imkon berdi.

1^. D. Usai, S, Salvatori. Eng qadimgi Nil kemasining tasviri . London. “Antiquity”. 2007. 314-bet.

2^ . K.Papadopolos. “Dengiz jangi”. Nyu-York .“Rays”. 2001. 104-bet.

3^. C. Leonard. Jangchi fir’avnlar. London.“ Evans Brothers Limited”. 1968. 178-bet.

4^Papadopolos. Dengiz jangi Nyu-York .“Rays”. 2001. 107-bet.

5^O`sha joyda 110-bet.

6^O`sha joyda 114-bet.

7^L.Shou “Misr janglari va qurollari” Bukinghemshir “Grafik”.1992. 192-bet.

8^Papadopolos. Dengiz jangi. Nyu-York .Rays. 2001. 129-bet.

9^L.Shou .Misr janglari va qurollari. Bukinghemshir “Grafik”.1992. 216-bet.

10^P.P. Krismen, N.Doyl .”Overland Boat Transportation During the Pharaonic Period: Archaeology and Iconography”. Journal of Ancient Egyptian Interconnections, Vol. 2:3, 2010. 37-38-betlar.