Qadimgi Xitoy iqtisodiy g’oyalari

Konfutsiy qulchilikni nima uchun iqtisodiy hayotning muhim tarmog‘i deb hisoblangan?
21.10.2022 18:07,
Qadimgi Xitoy iqtisodiy ta’limotlari
Qadimgi Xitoydagi ilmiy iqtisodiy qarashlarning avj olgan davri eramizdan avvalgi VI-III asrlarga to‘g‘ri keladi. Bu mamlakatdagi dastlabki quldorlik davlatlari eramizdan avvalgi II ming yillikda paydo bo‘lgan. Iqtisodiy ta’limotlar tarixida Xitoyda Konfutsiy ta’limoti juda katta rol o‘ynadi. Bu ta’limotning asoschisi Konfutsiy (ilmiy asarlarda shunday yoziladi) yoki Kun-Szi (eramizdan avvalgi 551-479-yillar)dir. Uning asosiy ilmiy qarashlari “Lun-yuy” (“Suhbat va muhokama”) to‘plami bo‘lib, u shogirdlari tomonidan to‘plangan. Uning davrida yirik zodagonlar ta’siri ancha kamayib, jamiyatda parokandalik hukm surmoqda edi. Uni bu holatdan chiqish va kelajakni poklash uchun o‘tmishni yaxshiroq o‘rganishga chaqirdi; ana shu davrda obro‘si pasaygan zodagonlarning manfaatini himoya qildi. Konfutsiy mamlakatning kelajagi uchun, o‘tmishini ko‘proq bilishni o‘zining ijtimoiy oliy maqsadi deb bildi.

U urug‘chilik, aslzodalik pozitsiyasini himoya qildi. Ijtimoiy-iqtisodiy holatni yaxshilash uchun u ma’naviy poklanish dasturini ilgari surdi. Chunki o‘sha davrda Xitoyda temirni qayta ishlash kuchayib, tovar-pul munosabatlari rivojlanishi natijasida savdo va savdogarlarning jamiyatda ta’siri ortdi. Hukmron sinf ichida sinfiy bo‘linish vujudga keldiki, yirik avloddan-avlodga o‘tuvchi aristokratiya bilan yosh yangi aristokratiya o‘rtasida adovat kuchaydi. Aynan shu davrda bu qarama-qarshiliklarni bartaraf etishga intiluvchi mafkura (ideologiya) sifatida konfutsiychilik maydonga keldiki, bu ta’limot quldorlik tuzumini himoya qilib “tabiiv huquq” g‘oyasini ilgari surdi. Bu ta’limotga ko‘ra, Xudo olamni yaratuvchidir. Ammo xudo ijtimoiy hayotga aralashmaydi, chunki jamiyat tabiiy qonunlar asosida rivojlanadi. Uni bilib olish esa Xudo bergan aqlga bog‘liq, u esa fiiqarolik qonunlari bilan himoyalanadi. Bu ta’limot asrlar davomida Xitoyda o‘rganilib kelinmoqda.

Konfutsiychilikda yoshlarning qariyalarga hurmati, ularga qarshi chiqmaslik g‘oyasi asos qilib olingan. Davlat bu “katta oila”, podsho esa “xalqlar otasi”dir, boyliklar nisbatan tekis taqsimlanishi kerak, soliqlarni me’yorida saqlash, yer ishlarini yaxshi bajarish, hammaning o‘z vazifasini bajonidil ado etishi zarur, deyiladi. Ayni chog‘da, Konfutsiy quldorlikni himoya qilish bilan birga yirik quldorlarni ham himoya qiladi. Bu bilan ijtimoiy “tenglikka” erishishga harakat qiladi. Konfutsiy mulkning ikki shaklda bo‘lishini e’tirof etadi:

1. 
   “buyuk jamo” – kollektiv mulkchilik, ya’ni dehqonlar jamoasining mulki;
   
2. 
   “xususiy mulkchilik” – quldorlarning mulki. Uning ta’limotida ba’zi qarama-qarshiliklarni ham ko‘rish mumkin. Masalan, ichki qarama-qarshiliklarda xususiy mulkni himoya qiladi.