Qadimgi yunonistonda davlat va huquq 1

5. Afina davlatining rivojlangan davri
(miloddan avvalgi V-IV asrlar)
Miloddan avvalgi V asrning birinchi yarmida Afina yunon dunyosida eng ilg⁴or davlatlardan biriga aylangan. Bunga yunon davlatlarining Yunoniston - Eron urashidagi g'alabasi, Afina ekonomikasining jadal rivo'j-lanishi va unda demokratik tuzumning mustahkamlanishi kcTmaklashgan. Yunoniston - Eron urashi davrida tashkil topgan yunon davlatlari ittifoqiga dastlab Sparta boshchilik qilgan boisa, 70-yillarda harbiy xarakatlar den-gizga ko'chgandan so⁴ng, ittifoqqarahbarlik Afinaga o'tgan. Miloddan avvalgi 478 yilda Afina boshchiligidagi Delos yoki birinchi Afina dengiz ittifoqi (simmaxiya - harbiy ittifoq,) tuzilgan. Ittifoqqa 140-160 yunon davlatlari kirib, ular harbiy kemalarni va askarlarni ta'minlab turishlari va ittifoq hazinasiga (kassasiga) pullar (badallar) - "foros" (aynan tarjimasi "ogirlik") to^lab turishlari kerak edi. Flotga qo^vmondonlik Afinaga top-shirilgan edi.
Vaqt o'tishi bilan flotni qurish ham Afinaga o'tgan, ittifoq xazinasi ham Delosdan Afinaga o⁴tkazilgan, foros ittifoqchilaridan yig'iladigan xi-rojga, soliqqa aylangan va bunga Afina hech qanday nazoratsiz egalik qila boshlagan.
Shu tariqa 1-Afina dengiz ittifoqi asta-sekin Afina arxesiga ("arxe" -"hokimiyat", "hukmronlik" degani), ya'ni Afina dengiz davlatiga aylana borgan. Ittifoqchilarning noroziliklari kuch bilan bostirilgan, ittifoqchilar hududlarida afina manzilgohlarini (kleraxiyalarni) tashkil eta boshlaganlar, ya'ni u yerga afinalik kambag'al fuqarolami ko^vchirib keltirib, o⁴sha yerda ularga ulush yerlar (klerlar) taqsimlab bera boshlaganlar. Kleruxiyalar har-biy-dehqonchilik manzilgohlari bo^vlib, ular amalda harbiy otradlarga aylantirilgan edi. Ko"p ittifoqchi davlatlarga afina mansabdor shaxslari jo'natilgan, Afina sudiga ittifoqchi davlatlar fuqarolariiiing ba'zi ishlarini ko'rish ham o4gan edi, 5001ar kengashi ittifoq ishlarini hal qila boshlagan.
Demak, shu tariqa, ittifoqda Afina gegemonligi (yo^vlboshchiligi) qudratli Afina arxesiga aylangan.
Afinaning tashqi siyosiy ahvolidagi o^vzgarishlar, uning boyib ketishi ijtimoiy-siyosiy munosabatlarda ham o'zgarishlarga olib kelgan. Urushdan keying! davrlarda Afinaning davlat tuzumi demokraflasha boshlaydi. Arxontlarni qur'a tashlab saylash joriy qilinib, bu mansabga ikkinchi dara-jali kishilar ham saylanadigan bo^vlgan. Afina fuqarolarining siyosiy huquq-lari kengaygan. Bular Efialt va PerikI islohotlarida o"z ifodasini topgan.
Efialt areopagni siyosiy hokirniyatdan deyarli teTla mahrum etgan, lining asosiy funksiyalarini xalq majlisi, 5001ar kengashi va gelieyaga o⁴tkazgan. Jumladan, areopag xalq majlisining qarorlariga "veto qo"yish" huquqidan mahrum bo^vldi. Mansabdor shaxslar faoliyatini nazorat qilish vazifasi xalq majlisi hamda 5001ar kengashiga olib berildi. Areopag endi qasddan odam o'ldirishda va kufroniylikda ayblashlardan bcflak hech qanday sud ishlarini hal qila olmagan. Qolgan ishlarning hammasi haqam-lar sudiga - gelieyaga topshirilgan.
Afinada demokratiyaning ravnaq topishi PerikI nomi bilan bog⁴liq. Uning davrida Salonning senzga oid islohotlari o"z ahamiyatini yo^qotgan. Chunki endi davlat mansablariga barcha tcfla huquqli fuqarolar ega boiishlari mumkin edi. PerikI Afina fuqarolarining kambag'al tabaqalarini ish bilan band etish to⁴g^vrisida harakat qilgan. Davlat mansablarini bajar-ganlik uchun xalq tayinlagan.
_T. . . Miloddan avvalgi VI-V asrlarda antik qullik shakli
■; ancha rivojlangan. Bu davrda quldorlik son jihatdan
ham, sifat jihatdan ham o^v sgan.
Qullarning mehnatidan qishloq xo'jaligida, hunarmandchilikda va konlarda foydalanilar edi. Boylarning uylarida ular xizmatkor qilib ishlati-[ftrdi. Yuridikjihatdan qul xojayinning mulki hisoblangan. Afinada qulni o Iclirishni taqiqlovchi qonun bo'lsada, lekin amalda bu qonunga rioya qi -lilimagan. Qulni qilich bilan yoki osib o'ldirish mumkin emas, ammo Ч Iguncha kaltaklash yoki ochlikdan o^vldirish mumkin edi, chunki agar qul Imiom ja/.o natijasida o⁴lsa, quldor aybdor hisoblanmagan. Qul sudda gu-volilikka o'tolmasdi. Lekin, agar qulning aytganlari "badan tovushi" bo Isa, ya'ni qiynoq natijasida aytilgan boisa, u vaqtda uning aytganlari haqiqiy hisoblangan. Qullar qonuniy nikohga kirolmaganlar. Ulaming amaldagi er-xotinlik munosabatlari faqat birga turishdan iborat bo⁴lgan, bu birga turish xo'jayinning xohishi bilan bar qachon buzilishi mumkin edi.
Qullar orasida pedagoglar, vrachlar, aktyorlar, muzikachilar va raqqoslar, hatto faylasuf qullar ham mavjud edi. Lekin bunday kasb-korlar hech bir holda qulni xo'jayinning jabr-zulmidan qutqarolmasdi. Quldor qulni istagan kuyiga sola olardi.
Miloddan avvalgi V-IV asrlarga kelib patriarxal qullik o⁴rniga klas-sik, antik qullik kelgan. Qullarga oddiy mehnat qurollari sifatida qaralardi. Qullar asta-sekin asosiy ishlab chiqaravchi kuchlarga aylangan. Davlat qullari asosan konlarda va tosh yo^nishda, shuningdek, idoralarda past la-vozimlarda, masalan, mirzalik, kotiblik vazifalarida ishlardilar. Bunday qullarning ahvoli xususiy qul egalari qo'lidagi qullarning ahvolidan yen-gilroq edi. Lekin bu qullar ham doim sotilishi yoki boshqa ishga ko^chirilishi mumkin edi. Xususiy egalikdagi qullar dalalarda va hunar­mandchilik ustaxonalarida ishlatilganlar yoki ijaraga berilganlar. Bu shax-siy ijara emas, mulk ijarasi hisoblangan. Qullarning umumiy soni juda o⁴sib ketgan va taxminan erkin afinaliklar sonidan to⁴rt baravar ko⁴p bo^vlgan. Ba'zi ma'lumotlarga qaraganda esa, hatto Afinaning 21 ming fu-qarosiga 400 ming qul to^vg^vri kelganligi ko^vrsatiladi. Qullar eng huquqsiz bo^vlib, huquq sub'yekti emas, ashyo hisoblanganlar. Huquqsiz qullar va to⁴la huquqli quldorlar o'rtasidagi ziddiyatlar afina jamiyatining asosiy an-togonistik (murosaga keltirib bo'lmaydigan) ziddiyatlariga aylangan. Af­ina fuqarolari va metekiar (Afinaga ko⁴chib kelib joylashgan chet elliklar) o^vrtasidagi ziddiyatlar ham keskinlashgan. Metekiar soni afinaliklar soni -ning taxminan yarmini tashkil etardi. Ular asosan savdo va hunarmandchilik bilan shug'ullanganlar va mulkiy huquqlarda cheklab qo'yilganlar, mam-lakat siyosiy hayotida shtirok etishdan to^vla mahrum boiganlar.
Afinada Efialt va Perikl islohotlaridan keyin ham afmaliklaming turli erkin guruhlari o'rtasidagi ziddiyatlar tugamadi. Mulkiy darajalanishning tobora chuqurlashib borishi natijasida erkin fuqarolar ikkita noteng va amalda teng huquqlarga ega bo'lmagan guruhlarga - badavlat quldorlar -ning kichik gurahi (yer egalari, savdogarlar, kemalarning egalari, sudxoMar, hunarmandchilik ustaxonalarining egalari)ga va erkin kam-bag⁴allarning asosiy qismi (dehqonlar, hunarmandlar, dengizchilar)ga, shuningdek ishlab chiqarish qurol-vositalaridan mahrum bo⁴lgan, davlat-dan va boylardan olinadigan xayr-sadaqa hisobiga kun ko^vradigan lyum-penlarga bo^vlingan.
Afina demokratiyasi o'zining gullab-yashnagan davrida erkin kishilaming (quldorlar, kambag'allar, lyumpenlarning) qullar ustidan bir-galikdagi hukmronligining siyosiy shakliga aylangan. Shu bilan birga u quldorlaming mulksiz fuqarolar ustidan hukmronligi shakli ham bo"lgan. U shuningdek, bir tomonda erkin kishilar - quldorlar, boshqa tomonda may da ishlab chiqaravchilar va lyumpenlar o rtasidagi ziddiyatlar rivojla-nadigan hukmronlik shakli ham bo'lib qolgan. Afina demokratiyasining bu xarakterli belgilari ayniqsa uning davlat tuzumida yaqqol namoyon bo4adi.
_ . . Afina davlati o^vz mohiyatiga koVa erkin fu-