Qadimiy Xorazm Sharqda ilm-fanning rivojlanishida juda katta orin tutgan. Tarixchilarning tasdiqlashlaricha, Xorazmda aniq fanlar geometriya, trigonometriya, astronomiya, topografiya, kimyo

Mavzu :Musa al Xorazmiynig Geogarafiyaga oid talimotlari
Qadimiy Xorazm Sharqda ilm-fanning rivojlanishida juda katta orin tutgan. Tarixchilarning tasdiqlashlaricha, Xorazmda aniq fanlar - geometriya, trigonometriya, astronomiya, topografiya, kimyo, mineralo­giya va boshqa tabiiy fanlar VIII—IX asrlardayoq yuksak darajada taraqqiy etgan. Geogra­fik bilimlarning yuksak darajada bolishi va jamlanishi xorazmlik savdogarlarga uzoq mamlakatlarga sayohatlarga bora olish imkonini berg
Xorazm arab xalifaligi tarkibiga kirgach, xorazmlik olimlar oz iqtidori va qomusiy bilim darajasining yuksakligi tufayli tez orada shuhrat qozonib, bir qator fanlar asoschilari orasida yetakchi oringa chiqib oldilar.
Xorazm ilmiy maktabining ilk kozga koringan namoyandasi Muhammad Xorazmiy bolib, u amerikalik sharqshunos D.Sarton ta’biri bilan aytganda «barcha zamonlarning eng ulug matematiklaridan biri» edi.
Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy (qisqacha Al-Xorazmiy) Xorazmda tugilgan va Bagdodda vafot etgan. Olimning tugilgan va vafot etgan yillari aniq ma’lum emas. Ammo ba’zi manbalarda Al-Xorazmiy 780-yilda tugilgan va 847-yilda vafot etgan, deb taxmin qilinadi. Qadimda yashagan bir qator olimlar kabi Al-Xorazmiy ham u yoki bu fan bilan chegaralanib qolmay, qomusiy ilm sohibi bolgan.
Xorazmiy ilmiy faoliyatida Bagdod shahrida VIII asr oxiri IX asr boshlarida Xorun ar-Rashidning ogli Ma’mun davrida tashkil etilgan olimlar akademiyasi - «Bayt al-hikma» («Donishmandlar uyi») katta rol oynagan
Bagdod Akademiyasida Halifa Ma’munning topshirigiga kora, Al-Xorazmiy boshchiligida 70 dan ortiq; olim jahonning va osmonning batafsil tasvirini oz ichiga olgan «Jahon xaritalari», ya’ni dunyo atlasini tuzish ustida faoliyat olib borishgan. Bu xaritalar yigindisi «Ma’mun dunyo xaritasi», deb ham ataladi va manbalarga kora, uni tuzish taxminan 840 yilda yakunlangan.
Al-Xorazmiy Xorazm va Bagdodda ijod qilganini inobatga olsak, shu ikki mintaqa ortasida qilgan sayohatlari natijalari olimning geografik asarlari uchun asos bolgan, deb aytish mumkin.
Al-Xorazmiyning geografik merosi arabshunos K.Nallino, chex olimi G.Mjik va vengriyalik tadqiqotchi K.Segledi tomonidan chuqur organilga
Italiyalik sharqshunos K.Nallino «Yevropadagi hech bir xalq Al-Xorazmiy erishgan yutuqqa erishishga va bunday asar yaratishga qobil emas edi», deb yozgan edi. K.Segledi esa Xorazmiy geografiyasiga asoslanib, «Dunayboyi mamlakatlarining Xorazmiycha xaritasi»ni qayta tuzishga muvaffaq bolgan.
Xorazmiyning geografik goyalari bu fanni yangi pogonaga kotarib, IX asr boshlaridagi sharqda yangi geografiya fanining yaratilishiga olib keldi. H.Hasanovning yozishicha, 1894-yilda Ita­liya Fanlar akademiyasining maxsus komissiyasi Al-Xorazmiyning «Surat al-arz» asarini har tomonlama tekshirib, u oz davrining juda qimmatli qollanmasi bolganini va umuman, geografiyaning taraqqiyotiga ijobiy ta’sir etganini tasdiqlagan.
Ana shunga kora, Al-Xorazmiyni nafaqat buyuk geograf olim, balki sharq geografiyasining asoschisi, Ispaniyadan to Qashqargacha barcha tabiatshunos, geograf va sayyoh olimlar tadqiqotlari yonalishlarini belgilab bergan yolchi yo`lduz, deb aytish mumkin.
Mavzu :Abu Rayhon Beruniy nig Geogarafiyaga oit talimoti
Шарк манбаларида айтилишича, Абу Райхон ёзган китоб ва рисолалар копга солинганида бир туялик юк булар экан. Ҳаки катан хам шундай. У илмий фаолиятини деярли 16 ёшида бош лаган. Умр бўйи китоб ёзган, жадваллар тузган, табиат ва ос монни кузатган, бошка тилдаги асарларни таржима қилган.
1
XIII аср географи Екут Ҳамавийнинг ёзишича, у Марв шах ридаги Жоме мачитининг воқифномасида Беруний асарлари нинг 60 саҳифага майда килиб ёзилган руйхатини кўрган.
Абу Райҳон бу рўйхатни 65 ёшида бир дустининг илтимосига биноан тузган. Мазкур руйхат Фихрист» номи билан машҳурдир. Бош кача килиб айтганда, бу Абу Бакр Закария ар-Розий асарла рининг руйхатига илова қилинган алоҳида библиографик руй хатдир.
Унда Берунийнинг 113 асари кўрсатилган булиб, ҳар бир асар ким учун ва не бопслан ёзилгани айтиб ўтилган, 70 асарнинг ҳажмн хам кўрсатилган.
Беруний тузган руйхатдан кўринишича, у «Зижга оид>> (жал вал на календарлар тугрисида) 18 асар, «Шаҳарларнинг буйн, зни хамда бир-бирининг кай тарафда эканлиги хакида 15 та асар. «Ҳисоб фанига онд>> 8 та, «Қуёш йўллари хакида 4 та. «Зиж асбоблари ва уларни ишлатиш ҳақида» 5 та, «Замон ва вактлар хакида» 5 та, <<Думлик юлдузлар ҳақида» 5 та, <<Ой манзилларини текшириш ҳақида» 12 та, Юлдуз ҳукмлари ҳакида 7 та асар ёзган.
Унинг кулида нусхаси колмаган ҳамда умрининг охирги дамларида ёза бошлаб, тамом кила олмаган ва окка кўчирилмаган китоблари ҳам бўлган. Абу Райҳон юко рида айтиб ўтилган рўйхатни тузганидан кейин яна 13 йилча яшаб, 50 га якин асар ёзган. Шарқшуносларнинг тахминича, Беруний 150 тача асарнинг муаллифидир.
Баъзи шарқшунослар. у 180 тача китоб ёзган, деган фикрда. Унинг ҳатто Бомиён са нами тўғрисида ҳадиси, Кашмириядан келган 10 саволга жаво би, нужум илмидан Балхда берилган саволлар хакидаги, пуштв камар тўғрисидаги рисолалари, хазилкашлик санъати, олтин ва кумуш коплаш усули тугрисидаги китоблари, шеърлар тўплами ҳам бўлган.
Екут <<Муъжам ал-улабо сида бундай деган: <<Беруний катта бир ёзувчи ва тилшунос эди. Бу илмлар юзасидан унинг бир неча асари бор. Уларни мен узим кўрганман. Бири Абу Там момнинг шеърларига ёзган шарҳларидир. Буларнинг уз кули билан ёзган нусхасини курганман... Унинг бу соҳадаги иккинчи китоби хам бор.
Шарқшуносларнинг энг кейинги хисобига кўра, Беруний асарлари куйидагича таксимланади: астрономияга оид асари 70 та; математикага оиди - 20 та; география-геодезияга оиди
12 та; картографияга оиди -4 та; иклим ва об-ҳавога оиди 3 та: минералогияга оиди - 3 та, фалсафага оиди - 4 та; физикага онДИ- - 1 та: доришуносликка оиди - 2 та; тарих, этнографияга оидн 15 та; адабиётга оид асарн 28 тадир.