Qand lavlagining biologik xususiyatlari va o`zbekistonda tumanlashtirilgan navlari tavsifi

QAND LAVLAGINING BIOLOGIK XUSUSIYATLARI VA O`ZBEKISTONDA TUMANLASHTIRILGAN NAVLARI TAVSIFI

Mamlakatimiz qishloq xo‘jaligi tarixida lavlagichilik qisqa, ammo tarixda iz kolarli yo‘lni bosib utdi. Ko‘pchilik ilmiy kuzatishlarda kayd etilishicha kand lavlagining vatani O‘rta yer dengizi xisoblanadi. Uning yovvoyi formalari xozirgi vaqtda xam O‘rta yer dengiz, Kaspiy va Kora dengiz kirgoklarida, Zakavkaziyada uchraydi. Yovvoyi shakllarida ildizmevasi dagal, kand miqdori 5-6% dan oshmaydi. Sugoriladigan yerlarda eramizgacha 2000-1500 yil oldin lavlagi sabzavot o‘simligi sifatida foydalanib kelingan. Ildizli shakllari esa taxminan ming yil avval Old Osiyoda so‘ngra esa XIII-XII asrlarda Vizantiya, Kavkaz, Xitoy, Xindiston va Yaponiyada ekilgan.

Lavlagi XIV asrdan boshlab Garbiy Yevropa, Polsha, Fransiya kabi bir kator mamlakatlarga tarkala boshlagan. Lavlagidan kand olishni esa jaxonda birinchi bo‘lib 1747 yili Olmoniya olimi Mark Graf kashf etgan. Kand lavlagi xozirgi vaqtda bir qancha mamlakatlarda, Polsha, Germaniya, Fransiya, Angliya, Italiya, Ispaniya, Vengriya, Belgiya, Gollandiya, Shvesariya, Amerika, Rossiya, Ukraina va Kirgizistonda ekiladi. 1994 yilda yer yuzida 7,9 mln.ga maydonga ekiladi. O‘rtacha xosildorlik 232 s/ga ni tashqil etadi. Uzbekistonda lavlagi yetishtirish XIX asrning 70 yillaridan boshlanib XX asrning 50 yillarida eng yuqori kursatkichlarga erishildi. 1946 yilda 38 ming ga maydonda kand lavlagi yetishtirilgan. 1951-1955 yillarda O‘rta Osiyo Respublikalarida kand lavlagi xosildorligini 400-425 s\ga rejalashtirilishiga karamay, kand sanoati markaz buyrugi asosida Uzbekistonda uz faoliyatini tuxtata boshladi. 1960 yilda bu tarmokka nukta kuyildi. Xukumat mikyosida shu xil tadbirlar kurilib lavlagi yetishtirish tuxtatilgan bo‘lsada ushbu ekinni noyob xususiyatlarini bilib olgan xalqimiz bu ekinni dexqonchilikdan mutlako chiqarib yubormadi, vaxolanki ularni uz tomorkalarida avaylab, asrab ekib oziq ovqatlik va yem xashaklik xususiyatlaridan baxramand bo‘ldilar. Respublikamiz mustakillikka erishgandan so‘ng bu ekinga e’tibor yana xam kayta tiklandi. 1998 yilda Xorazmda Turkiya bilan birgalikda shakar ishlab chiqadigan kushma zavod ishga tushirildi. Bunda tashkari Respublikamizda 20 ta shakar ishlab chiqaruvchi mini zavodlar mavjud. 1999 yilda Xorazm viloyatida 12 mingga, Korakolpogistonda 7 ming.ga yerga kand lavlagi eqish rejalashtirilgan. Xosildorligi 200-250 s.ga, leqin ilgor xo‘jaliklarda 500-700 s.ga xosil olish mumkin. Kand lavlagidan 15-20s ga urug yetishtirish mumkin.