Qarabağın tarixi əhəmiyyəti: Qarabağ Cənubi Qafqazda yerləşən, tarixən

---

qarabağ 
Qarabağın tarixi əhəmiyyəti: Qarabağ Cənubi Qafqazda yerləşən, tarixən 
strateji əhəmiyyəti ilə tanınan bir bölgədir. Əsrlər boyu məskunlaşmışdır 
və Fars imperiyası və Rusiya imperiyası da daxil olmaqla müxtəlif 
imperiyalarda və dövlətlərdə rol oynamışdır. + 
Tarixi əhəmiyyət: Qarabağ minilliklər boyu məskunlaşıb və Urartu Krallığı, 
Fars imperiyası və Rusiya imperiyası da daxil olmaqla müxtəlif dövlətlərin 
və imperiyaların çiçəklənməsinin və süqutunun şahidi olub. + 
Beləliklə, Azərbaycanın müxtəlif və mürəkkəb hərbi tarixi var, Qarabağ isə 
zəngin mədəni və tarixi irsə malik regiondur, həm münaqişələrlə, həm də 
əməkdaşlıqla qeyd olunur. Bu yaxınlarda Dağlıq Qarabağ münaqişəsi bir 
daha bu tarixi əhəmiyyətli regiona beynəlxalq diqqəti cəlb etdi. (((sonda 
yaz)))) 
18-ci əsrdə Qarabağ, fars süzerliyi altında yarı muxtar bir bölgə olan 
Qarabağ xanlığının mərkəzinə çevrildi. Qarabağ xanlığı o dövrdə mədəni 
və ədəbi inkişafı ilə tanınırdı. 
Rusiya və fars hökmranlığı: 19-cu əsrin əvvəllərində Qarabağa nəzarət 
1813-cü il Gülüstan sülh müqaviləsi və 1828-ci il Türkmənçay sülh 
müqaviləsi də daxil olmaqla bir sıra müqavilələr nəticəsində Rusiya 
imperiyasından Farsa keçdi. Bu müqavilələr bölgəni Rusiyanın nəzarəti 
altına aldı. 

---

Sərbəst iş
Qarabağ Cənubi Qafqazda yerləşən, tarixən strateji əhəmiyyəti ilə tanınan 
bir bölgədir. Əsrlər boyu məskunlaşmışdır və Urartu Krallığı, Fars 
imperiyası və Rusiya imperiyası da daxil olmaqla müxtəlif dövlətlərin və 
imperiyaların çiçəklənməsinin və süqutunun şahidi olub. 
Dağlıq Qarabağ Azərbaycanın ən qədim və gözəl guşələrindən biridir. 
Azərbaycanın poeziya və musiqi beşiyi olan Dağlıq Qarabağ Azərbaycan 
Respublikasının əzəli-əbədi torpağı, ayrılmaz tərkib hissəsidir. Əsrarəngiz 
təbiəti, zəngin mənəvi və mədəni adət-ənənələri olan bir diyardır. 
Qarabağ həm də bir çox görkəmli Azərbaycan alimlərinin, yazıçı və 
şairlərin, rəssam və musiqiçilərin vətənidir. Azərbaycanın ayrılmaz tərkib 
hissəsi olan Qarabağın adı Azərbaycan dilindəki “qara” və “bağ” 
sözlərindən əmələ gəlmişdir. “Qara” və “bağ” söz birləşməsi Azərbaycan 
xalqının özü qədər qədim tarixə malikdir. Dünyanın hər yerində bu söz 
birləşməsinin Azərbaycanın konkret ərazisinə aid edilməsi də danılmaz 
həqiqətdir. Bəzi mənbələrdə Qarabağın dağlıq hissəsi "Arsax" adlandırılır. 
Etimoloji araşdırmalar göstərir ki, "Arsax" sözü də Qarabağın qədim türk 
etnoslarından biri olan saklarla bağlıdır. "Arsax" "ər" və "sak" sözlərinin 
birləşməsi kimi də izah olunur.
Qarabağ nəinki Azərbaycanın, Qarabağ xanlığının mərkəzinə çevrildi. 
Qarabağ xanlığı o dövrdə mədəni və ədəbi inkişafı ilə tanınırdı. 
Antik və erkən orta əsrlərdə Qarabağ Azərbaycan Albaniya dövlətinin (e.ə. 
IV - eramızın VII əsri) mühüm vilayətlərindən biri idi. Albaniya dövlətində 
xristianlıq rəsmi din kimi qəbul edildikdən sonra, bu din Qarabağda, 
xüsusilə onun dağlıq ərazilərində də yayılmışdı. Ərəb istilaları (VII-IX 
əsrlər), xüsusilə Albaniya dövlətinin süqutu (705-ci il) Qarabağın həyatına 
da ciddi təsir göstərdi. Ərəb istilalarınadək Qarabağın tarixi ərazisində 
əhali etnik baxımdan eyni kökdən olduğu halda, işğaldan sonra vəziyyət 
dəyişdi. Xilafətin Azərbaycan üçün faciəli siyasəti nəticəsində xristianlığın 
yayıldığı dağlıq hissədə Alban kilsəsinin mövqeyi zəiflədi. Bundan istifadə 
edən erməni qriqorian kilsəsi dini üstünlüyü ələ aldı. Beləliklə, Qarabağın 
dağlıq hissəsində xristian albanlar arasında qriqorianlığın yayılması üçün 
əlverişli şərait yarandı və bununla da, Qarabağın dağlıq hissəsində 

---

əhalinin qriqorianlaşdırılması, daha sonra isə erməniləşdirilməsi prosesi 
başlandı 
Qarabağ əldən-ələ keçmişdi. 1590 il müqaviləsindən sonra Osmanlı 
dövlətinin tərkibinə qatılan Qarabağ torpaqlarında siyahıyaalma 
nəticəsində müfəssəl dəftər tərtib edilmişdi (1593). Həmin məlumata 
görə, Gəncə-Qarabağ əyaləti 5 sancağa, 36 nahiyəyə bölünürdü. Dini 
mənsubiyyətinə görə əhalinin 61%-i müsəlman, qalanı isə qeyri-
müsəlman idi. Qeyri-müsəlman əhali xristianlaşmış (və qriqorianlaşmaqda 
olan) albanlar idi. Səfəvi dövlətinin zəifləməsi XVIII əsrin I rübündə 
Azərbaycan torpaqlarının İran, Rusiya və Osmanlı dövlətləri arasında 
bölüşdürülməsi ilə nəticələndikdə, Qarabağ Osmanlı dövlətinin tərkibində 
qalmışdı.
Azərbaycan torpaqlarının bölüşdürülməsində fəal iştirak edərək, Xəzəryanı 
torpaqları ələ keçirən Rusiya çarı I Pyotr [1682/89-1725] bu torpaqlarda 
möhkəmlənmək və özünün işğalçılıq planlarını genişləndirmək üçün 
ermənilərdən istifadə edilməsinə böyük önəm verirdi. Bu məqsədlə o, 
1724 il noyabrın 10-da ermənilərə ünvanlanmış fərman imzalamışdı. 
Fərmanda ermənilərin işğal olunan Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi, 
onlara mehribanlıq göstərilməsi, boşalmış evlərin, münbit torpaqların 
onlara verilməsi, mühafizələrinin təşkil edilməsi, bütün bunları həyata 
keçirmək üçün müsəlmanların doğma yerlərindən deportasiyası nəzərdə 
tutulurdu.
Sonuncu Səfəvi hökmdarı III Abbası [1732-1736] yıxaraq, hakimiyyətə 
gələn Nadir şahın [1736-1747] onu qanuni hökmdar kimi tanımaqdan 
imtina edən Gəncə-Qarabağ bəylərbəyiliyinə qarşı cəza tədbirləri də 
Qarabağın alban məlikliklərinin mövqeyini gücləndirdi və onların 
separatizminə təkan verdi. Nadirin ölümündən (1747) sonra Azərbaycan 
ərazisində xanlıqlar yarandı. Keçmiş Gəncə-Qarabağ əyalətində iki xanlıq - 
Gəncə və Qarabağ xanlıqları meydana gəldi. Qarabağ xanlığı Azərbaycanın 
dövlətçilik tarixində mühüm yer tutmuşdu və bu xanlıq əslində müstəqil 
bir dövlət idi. Xanlığın banisi Pənahəli xan [1747-1763] onun siyasi, 
sosial-iqtisadi və mədəni inkişafı sahəsində ciddi tədbirlər həyata keçirdi. 
Xanlığın siyasi mərkəzi kimi Şuşa şəhərinin əhəmiyyəti artdı 
XVIII əsrin sonunda Ağa Məhəmməd Şah Qacar [1795-1797] tərəfındən 
Qarabağ xanlığına qarşı təhlükə artdı. 1795-ci ildə həyata keçirilən yürüş 
zamanı Şuşa şəhəri 33 günlük mühasirəyə tab gətirsə də, 1797-ci il 
hücumunda Qacar Şuşanı ələ keçirə bildi, lakin burada sui-qəsd 
nəticəsində öldürüldü. XVIII əsrin sonu - XIX əsrin əvvəllərində Rusiya 
imperiyasının Cənubi Qafqazda işğalçılıq fəaliyyəti yenidən genişləndi.
19-cu əsrin əvvəllərində Qarabağa nəzarəti 1813-cü il Gülüstan sülh 
müqaviləsi və 1828-ci il Türkmənçay sülh müqaviləsi də daxil olmaqla bir 

---

sıra müqavilələr nəticəsində Rusiya imperiyasından Farsa keçdi. Bu 
müqavilələr bölgəni Rusiyanın nəzarəti altına aldı. Şimali Azərbaycanın 
Rusiya tərəfindən işğalından sonra ermənilərin təzyiqi və israrlı 
müraciətləri nəticəsində rus çarının alban katolikosluğunu ləğv etməsi 
Qarabağın alban əhalisinin gürcüləşdirmə və erməniləşdirmə prosesinin 
başlanğıcını qoydu. 1917-ci il Rus inqilabından sonra Qarabağ 
Zaqafqaziya Federativ Sovet Sosialist Respublikasının, Daha sonra isə 
Sovet İttifaqının tərkibində Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının bir 
hissəsi oldu. Qarabağın Azərbaycanın tərkibindəki statusu erməni və 
azərbaycanlı əhali arasında gərginlik mənbəyi idi. 
Qarabağ xanlığı Azərbaycanın görkəmli dövlət xadimlərindən biri olan 
Pənahəli bəy Cavanşir tərəfindən yaradılmışdır. Onun oğlu İbrahim xanın 
dövründə Qarabağ xanlığı daha da gücləndi. 1805-ci ildə İbrahim xan 
Kürəkçayda Rusiya silahlı qüvvələrinin komandanı, general Sisianov ilə 
müqavilə imzaladı. Kürəkçay müqaviləsinə əsasən Qarabağ xanlığı 
müsəlman - Azərbaycan torpağı kimi Rusiyaya birləşdirildi. Kürəkçay 
müqaviləsi dağlıq bölgə də daxil olmaqla Qarabağın tarixi Azərbaycan 
torpağı olduğunu sübut edən ən mühüm sənədlərdən biridir. Şimali 
Azərbaycanın işğalından sonra çarizm bu torpaqlarda mövqelərini 
möhkəmləndirmək məqsədi ilə erməniləşdirmə siyasəti yürütməyə 
başladı.
1828-ci il Türkmənçay müqaviləsi və 1829-cu il Ədirnə müqaviləsinə 
əsasən İrandan və Türkiyədən köçürülmüş ermənilər, Qarabağ da daxil 
olmaqla, Şimali Azərbaycanda məskunlaşdırıldılar. 1918-ci il mayın 28-də 
təxminən 100 il Rusiyanın əsarəti altında olmuş Azərbaycan xalqı Şimali 
Azərbaycanda yeni müstəqil dövlətini yaratdı. Azərbaycan Xalq 
Cümhuriyyəti Qarabağ üzərində də siyasi hakimiyyəti saxladı. Həmin 
dövrdə yeni yaradılmış Ermənistan Respublikası (Ararat) Qarabağa qarşı 
əsassız ərazi iddiaları ilə çıxış etdi. Ermənilər Qarabağı ələ keçirmək 
məqsədi ilə əvvəllər də həyata keçirdikləri soyqırımı aktlarını törətməkdə 
davam edirdilər. Azərbaycan hökuməti 1919-cu ilin yanvarında Şuşa, 
Cavanşir, Cəbrayıl və Zəngəzur qəzalarını birləşdirərək Baş Qarabağ 
əyaləti yaratdı. 1920-ci il aprelin 28-də bolşeviklər tərəfindən işğal 
olunmuş Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulandan bir neçə il sonra, 
1920-1923-cü illərdə həyata keçirilmiş qərəzli və məqsədyönlü tədbirlər 
nəticəsində keçmiş Qarabağ xanlığı parçalandı. Azərbaycan Dağlıq 
Qarabağa muxtar vilayət statusu verməyə vadar edildi. 
1918-ci il mayın 28-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurulması 
Qarabağın da tarixində mühüm hadisə oldu. Xalq Cümhuriyyəti Qarabağın 
bütün tarixi ərazisini respublikanın ayrılmaz tərkib hissəsi elan etdi və 
burada siyasi hakimiyyətinin bərqərar edilməsi üçün lazımi addımlar 

---

atmağa başladı. Tiflisdə elan edilmiş Ermənistan Respublikası da 
Qarabağa əsassız iddia irəli sürürdü. Vətən axtarışında olan erməni-
daşnak millətçiləri İrəvan quberniyasını, Zəngəzuru, Naxçıvanı və 
Qarabağı yerli Azərbaycanlı əhalidən təmizləməklə bu bölgələri də 
bütünlüklə Ermənistan ərazilərinə çevirməyə çalışırdılar. Bu niyyətin 
həyata keçirilməsi qanunsuz olduğu üçün erməni-daşnak millətçiləri qanlı 
təcavüz yolu ilə adları çəkilən bölgələrin azərbaycanlı əhalidən 
təmizlənməsinə başladılar. Çar Rusiyası və böyük dövlətlər tərəfindən 
silahlandırılan və təşkilatlandırılan erməni hərbi qüvvələri Osmanlı 
Türkiyəsi ərazisində erməni muxtar qurumun yaradılmasına nail ola 
bilmədikdə bütünlüklə Qafqaza axışdılar və öz silahlarını azərbaycanlı 
əhaliyə qarşı çevirdilər. Erməni mənbələrinin məlumatına görə, Birinci 
Dünya müharibəsi illərində Rusiya ordusunun Qafqaz cəbhəsindəki döyüş 
hissələrində 30 min, xidməti hissələrdə isə 40 min erməni xidmət edirdi. 
Bundan əlavə erməni könüllülərindən ibarət 9 drujina yaradılaraq Osmanlı 
Türkiyəsi ərazisinə göndərilmişdi. Bütün bu qüvvələr Osmanlı Türkiyəsinin 
parçalanmasına nail ola bilmədikdə Ermənistan adlı bir dövlətin 
Azərbaycan torpaqları üzərində qurulması planının icrasına başladılar ki, 
Qarabağ ərazisi də bu plana daxil idi. 
1991-ci ilin sonları və 1992-ci ilin əvvəlindən, yəni SSRİ-nin 
dağılmasından sonra Ermənistan Azərbaycana qarşı açıq və genişmiqyaslı 
müharibəyə başladı. Bütün beynəlxalq normaların əksinə olaraq 
Ermənistanın hərbi qüvvələri Dağlıq Qarabağda təşkilatlandırılmış 
separatçı dəstələrlə birlikdə Qarabağın dağlıq hissəsi, habelə bu bölgə ilə 
həmsərhəd olan Azərbaycanın Laçın, Zəngilan, Kəlbəcər, Füzuli, Cəbrayıl, 
Ağdam, Qubadlı rayonları işğal edildi. Həmin rayonların əhalisi bütünlüklə 
etnik təmizləməyə məruz qaldı, işğal edilmiş ərazilərdəki bütün yaşayış 
məskənləri, ictimai, mədəni obyektlər, tarixi abidələr və qəbristanlıqlar 
məhv edildi. Bütünlükdə, 1988-1993-cü illərdə Ermənistanın Azərbaycana 
təcavüzü nəticəsində Qarabağda, 900 yaşayış məntəqəsi, 150 min ev, 7 
min ictimai bina, 693 məktəb, 855 uşaq bağçası, 695 tibb müəssisəsi, 927 
kitabxana, 44 məbəd, 9 məscid, 473 tarixi abidə, saray və muzeylər, 40 
min muzey eksponatı, 6 min sənaye və kənd təsərrüfatı müəssisəsi, 160 
körpü və digər infrastruktur obyektləri dağıdılıb. 
Beləliklə, Azərbaycanın müxtəlif və mürəkkəb hərbi tarixi var, Qarabağ isə 
zəngin mədəni və tarixi irsə malik regiondur, həm münaqişələrlə, həm də 
əməkdaşlıqla qeyd olunur. Bu yaxınlarda Dağlıq Qarabağ münaqişəsi bir 
daha bu tarixi əhəmiyyətli regiona beynəlxalq diqqəti cəlb etdi. 

---