Qaraqalpaq jazba folklori ham jazba adebiyati Joba

Qaraqalpaq jazba adebiyati
Folklor ku'ta erte da’wirlerden, yag’niy adamlar sana-sezimge iye bolip, til baylig’ina jelisken da’wirlerden baslanadi. Anig'iraq aytsaq folklor adamzat tariyximn' son’g’i poleolit da’wirinen baslap (bunnan 40 miń-12 miń jillar aralig’inda) payda bolg'an. Biraq folklor shig’armalari da'slepki payda bolg'an tu'rinde saqlana bermeydi. Olar ha’r qiyli da’wirlerdin’ ta’sirine ushirap yamasa uzaq dawirler jetisine ayaq qosa almay umıt bolip ketedi, kushli o'zgerislerge ushiraydi. Sonliqtan da xaliq da’stanlarinda, an'izlarinda, erleklerinde ha’r qiyli tariyxiy da’wirlerdin’ jan’g’inqtan abaylawg’a boladi. Al jazba a’debiyattin’ do’rew nizamliliqlari folklorg’a qarag’anda o’zgeshe. Onin’ tiykarg’ilari alding’i bo’limde aytildi. Sonliqtan olarg’a ken’irek toqtap o’tiwdin’ za'ru’rligi joq. Jazba a'debiyattin' en' bash sha'rtleri minalar: ko’rkem shig'arma jazba tu'rde do’reledi. onin belgili avtori boladi, shig'armada ja’ma’a’tlik oy-pikirden go're jekke avtorliq ko’zqaraslar. oy-pikirler, jekke avtorliq sheberlik basim boladi. Buni a’debiyattaniw iliminde bir so’z benen jekke avtorliq stil dep ataydi. Al qaraqalpaq jazba a’debiyati qashan payda bolg'an? Bul sorawg’a bir-eki awiz ga'p penen juwap beriw kemlik etedi. Sonliqtan og’an tariyx ha'm filologiya ilimlerinin jeliskenliklerine su’yenip juwap bergen duris boladi. Qaraqalpaqlar tu'rkiy xaliqlardan. VII-XV a’sirler aralig'mda tu'rkiy qa’wimlerdin ha'r qiyli siyasiy birlespelerinde. awqamlarinda bolg'an. Tu'rk qag’anaihg'mda (xanlig’mda). ma'lim da'rejede Oguzlar birles pesinde, Qipshaqlar birlespesinde. Nog'ay awqaminda bolip. XV-XV1 a'sirlerden baslap ha'zirgi qaraqalpaq atamasi menen o’z aldma xaliq sipatinda lariyx maydanmda ko'rine baslag’an. Tu'rkiy qa'wimler birlikie V11-VU1 a’sirlerden baslap o’z tariyxin. folklonn, jazba a’debiyaim jarata baslag'an.

Qaraqalpaq naqıl-maqal, jumbaq, jańıltpashlar

Qaraqalpaq folklorinin klassifikaciyasin eń daslep Q.Ayimbetov ham O.Kojurovlar qolga aldi. Bul olardin «Qaraqalpaq adebiyatinin turleri» atli maqalasinda sóz etiledi. Avtorlar folklordi turlerge boliwge arnalgan («Qaraqalpaq adebiyatmin turleri» «Qaraqalpaq adebiyati ham iskusstvosi» atli jurnalda. 1939-jili) maqalasinda daslep ayirim xaliq

dástanlannm qaysi dáwirge tiyisli ekenligin aytadi. Onnan keyin «Qaraqalpaq folklorina minalar kiredi» dep folklordm turlerín izbe- iz keltiripedi.

1. 
   Ertek( folklordm ertedegi túri)
   
2. 
   Naqil (usinm ishindc jirawlardiri termesi de bar)
   
3. 
   Jumbaq (geyde aytisqa aytiladi)
   
4. 
   Jańıltpash
   
5. 
   Juwap (usinıń ishinde qiz-jigittiñ aytisi da bar)
   
6. 
   Otirik óleń (ertektiń túri)
   
7. 
   Bet ashar
   
8. 
   Joqlaw
   
9. 
   Tolgaw
   
10. 
    Bádik. Gulapsan(islam dininen buringi dinnen qalgan)
    
11. 
    Jaydari qosiqlar
    
12. 
    Yaramazan
    
13. 
    Dástanlar (En ertedegi uriwliq dáwirdegi, Nogayli, zamanindagi, Xorezm dáwirindegi bolip bólinedi).
    

1. 
   Aytimlar ham qosiqlar. Bugan magiyaliq qasiyetke iyc crlcdcgi saqlanip kiyatirgan qosiqlar kiredi. 1. Awiriwdi cmlcw ushin aytilatugm cski dawirdegi aytimlar badik ham gulapsan. Bui avtordin lastiyiqlawinsha qizilsha, qurozek ham basqa ctkc shigalugin keselliklerdi joq qiliw ushin aytilatugin bolgan. Qurt shaqiriw tisli emlew ushm aytilaiugm aytim holgan. 2. Shaman dininin tasirinen qalgan zikir saliw h.b.da porxanshihqqa baylamsh aytimlar. 3. Musilman dininin hayramlarma baylamsh aytilatugm qosiqlar qurban-hayt, oraza -hayt, yaramazan.
   
2. 
   Xaliq doretpelerinin turmisqa baylanisli aytimlarina minalar kiredi:
   

1. 
   Balalar qosiqlan (hayyiw. bcsik jin, balalardin ozlerinm qosiqlari)
   
2. 
   Qiz kclinshckler qosiqlari (aytis yamasa juwap)
   
3. 
   Toy qosiqlari (Hawjar. bet ashar. algis soz)
   
4. 
   O’limge baylanisli qosiqlar(jilaw)
   
5. 
   Qosiqlar (dosliq, lirikaliq, muxabbat hazil, satiraliq h.t.b.)
   
6. 
   Ertek (qiyaliy, haywanatlar ciklinen)
   
7. 
   Bayt
   
8. 
   Xaliq doretpcleriniri mayda formalan (maqal. naqil, jumbaq. jariiltpash, kuldirgi soz)
   

Ekinshi tarawin quraytugin tariyxiy cpikahq janr da eki toparga bolinedi:

1. 
   Tariyxiy qosiqlar ham arńızlar. Bular 1) qosiqlar, tariyxiy qosiqlar. 2) Tolgaw-tariyxiy jirlar 3) Termeler bolip bolinedi.
   
2. 
   Qaharmanhq epos. I. Dastan-qaharmanhq pocmalar duwtar menen aytilaiugm 2. Jir-bugan qobiz benen aytilatugin tariyxiy cpikahq estelikler kiredi.
   

Qaraqalpaq folklorinin klassifikaciyasui bir qansha tercri ilimiy koz-qarasta islcgcn N.Dawqaraev boldi. (31 qaraqalpaq awizeki ádcbiyatin lirikaliq hám epikaliq dep úlken cki janrliq iaru\v¿a hóledi. Lirikaliq janrlar: jaydari qosiqlar. aytis hám juwap. hablar qosiqlan, naqil-maqallar. termeler, jaiíiHpash. jumbaq, diniy folklor bolip bólinedi. Dástúr jirlari: háyyiw, besik jin, toyga baylanish dástúr qosiqlan: siñsiw, bct ashar. háwjar. joqlaw bolip bólinedi IZpikahq janrlarga erteklerdi kirgizedi. Olardi qiyaliy, haywanallai, , turmisqa baylamsli dep bólcdi. Al eposlardi poemalar dep aiap kórsetip. olardi balirhq jirlar hám dástanlar dep ekige bólcdi Batirhq jirlar qalarinda «Alpamis» . «Qoblan».«Qiriq qiz» dástanlann kórsetedi. Dáslanlardi úsh toparga bóledi. I. «Baba rawshan», «Yusup-Zlixa», «Zeynel arab», «Baba Qambar» 2. «Yusup-Axmet»,«Górugli», 3. «Ashiq-Hamra», «Sayatxan- Hamra» dástanlarin kirgizedi. N.Üawqaraev liykarinan duwtar menen atqarilatugin epikaliq dóretpelerdi dástanlarga jatqaradi.
Qaraqalpaq foikloristikasimñ rawajlamwi, onda awiz ádebiyati janrlarinm izertleniwi menen b¡r qatar jiynaqlangan klassilikaciya Q.Maqsetov tárepinen islendi. OI «Qaraqalpaq folklorin klassifikaciyalawdin liykargi kriteriyalari bárinen de burin ideyaiiq hám kórkemlik ózgeshelikleri arqali, ásirler boyi qáliplesken dástúriy formalar arqali kótergen máselclcrdin birligi. atqariliw ayriqshahgi menen haqiyqathqti bayanlawda súwretlew usillari bir- birine sáykes keliw arqali Cúsindiriledi»¹ dep duris kórsetip ótken Folklorist Q.Maqsetov usi principlerge súyenip q3raqalpaci folklorin tómendegishe klassiflkaciyalaw úlgisin kórsetedi.
Poeziya hám proza tarawin rnayda janrlarga bóliwdi añsatlasliriw maqsetir.de olardi lirikaliq hám epikahq janr dep ekige bólip aladi.

50. 
    Lirikahq janrgá: qosiqlar, aytimlar, aytislar. naqil-maqallar. jumbaqlar, jañiltpashlar dep alti janrdi atap kórsetedi.
    

2. 
   Epikaliq janrga: dastanlar. ertcklcr. tolgawlar. ariizlar. rawiyatlar, anckdotlar, sheshcnlik dcp scgiz janrdi atap korsetedi.
   

Ilimpaz aynqsha korsctilgcn janrlardi ishki turlerge bolinctugmm aytip tematikasina qaray tomcndegishc boledi: Maselen, qosiqlar janrin tematikaliq jaqtan I) muhabbat qosiqiari. 2) dastur qosiqiari (mawsimge baylamsli, bciashar, hawjar. joqlaw). 3) balalar qosiqiari (tulkishck. ayqulash.awelcmen- duwclcmen). 4) besik jiri. 5) tuwgan jer haqqinda qosiqlar. 6) aqil- nasiyat qosiqiari. 7) yumor-satiraliq qosiqlar. 8) amaw qosiqiari. 9) temaiikasi boymsha liar turli bolgan hazirgi dawir qosiqiari t.b. Aytimlar janrma tur rctinde badik. gulapsan, zikir saliw, yaramazandi, aytis jannna juvvap ham shayirlar aytism kirgizcdi.
Qaraqalpaq folklorimn cn iri jann bolgan dastanlardi:

1. 
   Qahannanliq dastanlar (Alpamis. Qoblan. Qiriq qiz)
   
2. 
   Ashiqliq yaki liro-epikaljq dastanlar («Garip-ashiq», «Sayalxan-I lamra»)
   
3. 
   Socialliq turmis maselclcrin soz ctetugin dastanlar («Sharyar», «Shiyrin-Sheken>)
   
4. 
   I ariyxiy dastanlar(«l-dige», «Shora», «Dawletyarbek»)
   

Qaraqalpaq awizcki adebiyalimn xaliq awzinan jiynaliwi,
tekstologiyaliq jaqtan islenip baspadan shigariliwi XX dsirdin birinshi yariminda iskc asirildi.Solay clip, oniri daslepki jiynawshilari ham lurlcrgc bolip izcrtlcwshilcri N.Dawqaraev. N.A.Baskakov. Q.Ayimbetov, O.KojurovIar, Q.Maqsetov boldi. I950-l‘)80-jillari qaraqalpaq folklorimn turleri boymsha N.Japaqov, i.Sagiytov. Q.Maqsctov. A.Tajimuratov, Q.Mambetnazarov, N.Kamalov, I .Niyctullaev. M.Nizamatdinov

8. 
   t.b.lar jurats alip bardi. Usi folklorshi alimlardin miynetlerine suyenc otirip qaraqalpaq foiklorin ham har bir folklorliq janrdin ishki tcmatikaliq boliniwlcrin jiklcw mumkin.
   

Biz joqanda qaraqalpaq folklorimn klassifikacivalarin ham ulgilerdi korip otlik. Bui ulgige tiykarlamp Q.Maqsctov qaraqalpaq folklor janrlarin tomcndegishc: 1. Qosiqlar 2. Aytimlar 3. Aytis 4.
Sheshcnlik só/lcr 5. Jumbaq 6. Jañiltpash 7. Naqil-maqal X. Ertek
Ápsana (mifler) 10. Ravviyatlar II. Anizlar 12. Kúldirgi áñgimeler 13. Tolgawlar 14. Dástanlar -dep kórsctedi.' Bul klassifikaciya folklordm barliq janrlarin óz ishine qamtiy aladi. Búgingi kúndc usi klassifikaciya úyrcnilip kclinbcktc.