Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi

tir,  -
ǵız/-giz,  -qız/-kiz  affiksleri  jalǵanıwı  arqalı  jasaladı.  Mısalı:  jazdır,  bildir, 
kúttir,  or
ǵız,  shashqız,  tókkiz,  sóylet  hám  t.b.  Túrkiy  tillerinde  tildiń  tariyxıy 
rawajlanıwı  barısında  ózgelik  dárejeniń  ayırımlarınıń  mánisi  ózgerip,  dórendi 
feyilge  aylan
ǵan  da,  ózgelik  dáreje  formasında  aytılǵanı  menen,  mánisi  jaǵınan 
ózgelik  dáreje  xızmetin  atqarmaydı.  Mısalı,  keptir,  ótkiz  sıyaqlı  feyiller  ózgelik 
dáreje  formasında  aytıl
ǵanı  menen,  olar  ózgelik  dáreje  xızmetin  atqara  almaydı. 
Bul  feyillerdiń  ózgelik  dáreje  mánisine  iye  bolıp,  onıń  xızmetin  atqarıw  ushın, 
olar
ǵa qosımsha ózgelik dáreje affiksleri jalǵanıwı shárt. Mısalı: keptir-giz, ótkiz-
dir, tarat-qız hám t.b. 
Túrkiy  tillerinde  feyildiń  ózgelik  dáreje  forması,  meyli  ol  dórendi  feyilden 
jasalsın,    meyli  túbir  feyilden  jasalsın,  hámme  waqıt  dórendi  feyil  mánisinde 
qollanıladı.
1
  
Dáreje  kategoriyası  túbir  feyil  menen  dórendi  feyil  dep  atalatu
ǵın  túsinikler 
menen tıǵız baylanıslı. Dáreje qosımtaları túbir feyildi dórendi feyilge, kerisinshe, 
dórendi  feyildi  túbir  feyilge  aylandıra  aladı.  Mısalı:  kúl  (túbir  feyil)  –  kúldir 
(dórendi feyil). 
Demek,  dáreje  qosımtalarınıń  tiykar
ǵı  xızmeti    -  is-hárekettiń  subektke 
yamasa  obektke  qatnasın  bildiretuǵın  dáreje  formaların  jasaw.  Dáreje 
qosımtalarınıń  ishinde  sóz  jasaytuǵınları  da  bar.  Bunday  jaǵdayda  qosımtalar 
dáreje  formaların  jasaytu
ǵın qosımtalar mánisinde emes,  dórendi  feyil  jasaytuǵın 
qosımtalar, yaǵnıy sóz jasawshı qosımtalar (slovoobrazuyushie suffiksi) sıpatında 
túsiniledi.  Mısalı:  jaz+ıs  (sheriklik  dáreje)  –  bol+ıs  (dórendi  feyil),  jaz+dır 
(ózgelik dáreje) – kep+tir (dórendi feyil). Máselege usı qóz-qarastan qarap, akad. 
V.V.Vinogradov 
dáreje 
kategoriyası 
«grammatika,  leksikologiya  hám 
frazeologiyanıń bir-biri menen shegaralas keletuǵın jerinen orın aladı»,
2
-deydi.  
Solay etip, is-hárekettiń grammatikalıq mánileri feyillerdiń bet, meyil, máhál, 
dáreje dep atalatu
ǵın grammatikalıq kategoriyalarınan kórinedi.  
Joqarıda aytılǵanlardı juwmaqlay kelip, tómendegilerdi aytıwǵa boladı: 
1. Grammatikalıq kategoriya ulıwmalıq sıpatı bar grammatikalıq máni retinde 
tanıladı da, bul grammatikalıq máni sózlerdiń ózgerip túrleniwi, gápte dizbeklesiwi 
arqalı kórinedi, solar arqalı beriledi. Grammatikalıq kategoriya ulıwmalıq sıpatqa 
iye bolıp, birdey grammatikalıq mánilerdi bildiretuǵın grammatikalıq formalardıń 
jıynaǵınan quraladı. 
  
2.  Grammatikalıq  mániden  tısqarı,  grammatikalıq  formadan  tısqarı 
grammatikalıq  kategoriya  degen  bolmaydı.  Birdey  grammatikalıq  mániler 
grammatikalıq  formalar  menen  berilip,  grammatikalıq  kategoriyanıń  mazmunına 
onıń mánilik elementi retinde kiredi. 
                                                 
1
 Аханов К. Тiл бiлiмiне кiрiспе. -Алматы, 1965, 475-бет. 
2
 Виноградов В.В. Русский язык. -М-Л.,1947, стр. 606. 

---

 
95 
3.  Birdey  grammatikalıq  mánilerdiń  hár  qaysısın  grammatikalıq  kategoriya 
dep  esaplaw  grammatikalıq  máni  degen  túsinik  penen  grammatikalıq  kategoriya 
degen  túsinikti  bir-biri  menen  aralastırıp  jiberiwge  alıp  keledi.  Grammatikalıq 
kategoriya  –  ulıwmalıq  qubılıs  bolsa,  grammatikalıq  máni  –  jeke  qubılıs. 
Ulıwmalıq  qubılıslardıń  jeke  qubılıslarda  ómir  súriwi,  solar  arqalı  kóringeni 
sıyaqlı,  ulıwmalıq  máni  bar  grammatikalıq  kategoriya  da  jeke  mánisi  bar 
grammatikalıq  mániler  menen  formalardıń  quramında  ómir  súredi,  solar  arqalı 
kórinedi. 
Kerisinshe, 
jekeniń 
ulıwmalıqqa 
baylanısatuǵınlıǵı 
sıyaqlı, 
grammatikalıq  mániler  de  jeke  qubılıslar  retinde  ulıwma  qubılıs  –  grammatikalıq 
kategoriya
ǵa  baylanısadı.  Ulıwmalıq  qásiyeti  bar  qubılıs  retinde  qaralatuǵın 
grammatikalıq  kategoriya  anıq  grammatikalıq  mánilerdiń  bolıwın  ańlatadı,  anıq 
grammatikalıq  mániler  bolǵan  jaǵdayda  ǵana,  belgili  bir  grammatikalıq  qubılıs 
grammatikalıq kategoriya retinde tanıla aladı.   
4.  Belgili  bir  grammatikalıq  qubılıstıń,  atap  aytqanda,  birdey  grammatikalıq 
mánilerdiń grammatikalıq kategoriya retinde tanılıwı ushın, onıń keminde eki túrli 
formada kóriniwi shárt.   
5.  Grammatikalıq  formalar  arqalı  belgili  bir  grammatikalıq  kategoriyaǵa 
baylanısatuǵın grammatikalıq mániler hár túrli emes, birdey, bir-birine jaqın, bir-
biri menen baylanıslı boladı.   
6.  Grammatikalıq  kategoriyalar  da  universal  grammatikanıń  ulıwma 
kategoriyaları emes, tuwısqan tiller toparınıń yamasa jeke tillerdiń grammatikalıq 
kurılısınıń  baslı  ózgeshelikleri  kórinedi  hám  sózlerdiń  sol  ózgesheliklerge  jaqın, 
sáykes  ózgerip  túrleniwi  kórinedi.  Sonlıqtan,  bir  tilde  yamasa  tillerdiń  toparında 
bar  grammatikalıq  kategoriyalardıń  hámmesine  birdey,  basqa  bir  tillerde  yamasa 
tillerdiń  toparında  bolıwı  shárt  emes.  Belgili  bir  grammatikalıq  kategoriyalardıń 
tillerdiń kópshiligine yamasa tillerdiń toparınıń basım kópshiligine tán, ortaq bolıp 
keletu
ǵınlıǵın  biykarlawǵa  bolmaydı.  Bunıń  baslı  sebebi  grammatikalıq 
kategoriyalar  menen  logikalıq  kategoriyalardıń  bir-biri  menen  baylanıslı  bolıp 
keliwinde  bolıp  esaplanadı.  Logikalıq  kategoriyalar  hárbir  anıq  tilde  yamasa 
tillerdiń  toparında  sol  tildiń  yamasa  tiller  toparınıń  grammatikalıq  qurılısınıń 
ózgesheliklerine jaqın kelip, hár túrli kóriniste boladı.  
7.  Grammatikalıq  kategoriyalar  sózlerdiń  belgili  bir  leksika-grammatikalıq 
toparınan  tısqarı  ómir  súrmeydi,  kerisinshe  olardıń  birine  yamasa  belgili  bir 
toparına tán hám onı sıpatlaytuǵın qubılıs retinde sóz shaqapları menen baylanısta, 
qatar  ómir  súredi.  Hárbir  tildiń  grammatikalıq  qurılısında  sóz  shaqapları  menen 
grammatikalıq  kategoriyalardıń  arasında  nızamlı  qatnas  qáliplesedi.  Mısalı, 
grammatikalıq  birlik-kóplik  (san-mólsher),  seplik  kategoriyaları,  orıs  tilinde 
grammatikalıq  rod  (jınıs)  kategoriyası  atawısh  sózlerge,  sonıń  ishinde  atlıq  hám 
almasıqlarǵa  tán  hám  olardı  sıpatlaytuǵın  grammatikalıq  kategoriyalar  retinde 
tanılsa,  grammatikalıq  bet,  meyil,  máhál,  dáreje  kategoriyaları  hám  orıs  tilindegi 
grammatikalıq túr (vid) kategoriyası feyilge tán hám onı sıpatlaytuǵın kategoriya 
retinde tanıladı.  
Grammatikalıq birlik-kóplik, seplik, rod kategoriyaları atıwısh sózler toparına 
kiretu
ǵın  sóz  shaqaplarınıń  (atlıq,  kelbetlik,  almasıq,  sanlıq)  basın  biriktirse, 

---

 
96 
grammatikalıq  bet,  máhál,  meyil,  dáreje  hám  túr  kategoriyaları  feyillerdi  hám 
olardıń túrlerin biriktirip, olardı grammatikalıq jaqtan sıpatlaydı.