Qaraqalpaq xalıq namaları Mazmunı

«Nama bası»-qaraqalpaq xalıq naması
Nama bası-Ataklı baqsılardın auzınan alıngan maglıumatlarga Karaganda bul nama toylarda, ulken otırıspalarda xalıq seyillerinde en birishi ret duutar da atkarıladı. Baksı shılık mektebinen sıy alıp etken baqsılar gana usı tertipti kollanadı. Bul namanı duutarda atkarıp, sonınan 3-4 nakıl nesiyat qosıqlar aytılıp, keyninen belgili destan atkaradı. «Nama bası» belgili jıyınlarda, toylarda duutarda aldı menen shertilmese, baqsı aytgushılar terepinen ele ustazınan talim almagan del esaplanadı.


«Aksungul»-karak;alpak xalıq naması
Janabay paluan Karatay ulı (1890-1926). Burıngı Emiuderya uelayatının Shımbay uezdine karaslı Janabazar bolıslıgı (xezirgi Kegeyli diyarı) aymagında tuuılıp osken. Janabay shayırdık vz babaları shetinen batır, shayır, paluan, xosh xauaz xor sheshen kisiler bolgan eken. Zamaklaslarıiın aytıuına Karaganda (Janabay shayır).
Karamis Dosanov «shayır xam kompozitor» atlı makalasında bul qosıqtın doreliui tariyxı xakkında bılaymnsha jazgan edi: Sazende xosh xauaz Janabay Aksunguldi korgende duutardı shertip sozi menen namasın da dunyaga keltiredi. Kosıktı birinshi merte ozi aytıp beredi, ene sonnan berli 43-44-jıldın ataması bolıp kalsada, (Aksungul kosıgı xalıq auzınan tuspey, eleberin aygılıp kiyatır. Bunday pikirdi shayırdın zamanlaslarıda tastıyıklaydı: (Beykeshimiz jigit jaratpay otırgan eken», - dep maglıumat beredi. Xaniyza Auezjan kızı: - Sol uakıtta Janabay paluan auılına kıdrıp kelipti. Ol shayırdı uyine miret etedi. Janabay paluan arıu kızdın bul usınısı shın keuli menen kabıl aladı Xem onın ak otıuında bir kun miyman bolıp, Aksunguldin gozzal kelbetin, adamgershilik kasiyetlerin asa isenimli turde teriypleydi:
Aksungul deydiler senin atıvdı,
Kazayaklı derler xaslı zatındı.
Altınga kaplayın aytkan gepindi.
Muberek jamalın kerdim Aksungul.

Kay pay da baylangan eki gaz edin,

Ediulegen bir elaggın nazı edin,
Xojamurat aksakaldın kızı edin,
Muberek jamalın kerdin, Ansungul.
Eger Aksungul «Ediulegen bir elattın nazı» bolsa, Janabay paluanda putin bir xalıqtın milliy maktanıshı edi. Sol sebepli deslepki ushıraskan mpuritlernnde-ak olar birin-biri unatıp kaladı x,em Aksungul Janabay shayırga ashıktan-ashık ozinin keuilin bildiredi (Bir auız sozine bizdi bayladın). Jigit oz gezegnndegi sazı ga sozi menen xesh oylanıp otırmastai, kızga bılayınsha juuap kaytaradı:
Atın - Aksunguldir, aksakal kızı,
Aynadan tınıkdjur siynennen juzi,
Yar etpege kabıl eyledik sizdi,
Muberek jamalın kordim, Aksungul.
Tilekke karsı, birin-biri shın jurekten suygen eki jas ezlerinin ediuli makset-muratına jete almay, dunyadan ermanlı ketedi. Xalık auızında turlishe anızlar aytshıp jur. Negizinen Janabay menen Aksunguldin bir-birine bas kosa almay kalıuı, sebebide qaraqalpaqxalkınn basınan keshirgen kaygılı uakıyalarınıc bir kerinisi esaplanadı. Oz naubetinde xan Jeniyat penen koli ayladırlar (turkmenler) birigip, qaraqalpaqlarga topılıs jasadı. Eller okirip jıladı. Tiri kalgan adamlar Emiuderyanın jagasına-Samanbay, Nekie, Akterek jagıslarına sıymay ketti. Bul urısta, deryann arjagına etedi. Bul kaygılı uakıyalar xalkımızdın, tariyxında oshpes izin kaldırdı. Aksungul menen Janabaydın ayanıshlı tegdiri xalıq qosıqparında ezinic aykın seuleleniuin tapkanlıgın temendegi katarlardan bilemiz:
Arjakgı soragan yarım xan boldı,
Atalık, biyleri x,emme jem boldı,
Berjakka otkenin, jaumttan boldı,
Muberek jamalın kordim Aksungul.
Xakıykatında da 1916-jıldın jazında kazayaklı auıl jauga shabılıp, Xojamurat aksakal barlık dunya-mulki, suriu-suriu mallarınan ayırıladı x,em Emiuderyanın on terepine otip, Samanbay togayları menen Kugackeldic kalıc kamısları arasında baspanalauga mejbur boladı, usınday alasapıran zamaida «palapan basına, gurımtay tusına ketip» Jadabay shayır menen Aksucgul ez aldına koygan maksetlerine erise al may kaladı:
Alla nesip salsa, «alarman», - dedim,
Uede etgim, aylanıp kelermen dedim,
Joksa, erman menen kalarman dedim,
Muberek jamaln kerdim Aksungul.
Jacabay paluan menen kayta jolıga almagan Aksungul Xojamurat kızı tegdir buyrıgı menen ezge jigitke qaraqalpaqtın magıt arısının Tokmagıt taylasınan shıkkan Kurbaniyaz Kosjan ulına turmıska shıgadı. Ekinshi jer juzilik urıs deuirinde Shomanayga koship keledi.
Atı anızga aylanıp ketken Aksungul Xojamurat kızı 1970-jılı 73 jasında dunyadan kayttı xem onın jeseti Shomanay diyarınn (A.Muusaev) Shıntay-kazı baba koyımshılıgına jerlendi.