Qaraqalpaqstan Respublikasinda genderlik ma’selelerinin’ sotsial-filosofiyaliq aspektleri

Ключевые слова: гендерная идентификация, гендерное неравенство, мужчины, женщины, социологический 

подход. 

Bu’gingi  ku’nde  ja’miyettegi  hayal  menen  erkektin’ 

orni  tuwrali  tu’sinikler  menen  bahaliqlar,  usi  menen 

baylanisli  stereotipler  ha’m  sotsialliq  protsessler 

ayriqsha  aktual  ma’selege  aylandi.  Sebebi  ha’zirgi 

du’nyada  tinishliq  ha’m  turaqliliqti  ta’miyinlew  ushin 

zorliqsiz  o’mir  su’riwdin’  ideallarin,  barliq  insaniyatqa 

ortaliq  qa’diriyatlardin’  tiykarin  izlew  za’ru’rligi  payda 

boldi. Usinday jag’dayda gender ma’selesin da’stu’rli ko’z-

qaras aynalasinda qarastiriwdin‘ a’hmiyeti u’lken. Sebebi 

jinislardin’  ja’miyetlik  roli  tuwrali  protsessler  ha’m 

stereotipler  a’wladtan-a’wladqa  da’stu’r  boyinsha 

kiyatirg’an, tamiri teren’ge ketken tu’sinikler tiykarinda 

qa’liplesedi. Bul tu’sinikler ja’miyet rawajlaniwinin‘ uzaq 

tariyxtan  rawajlanip  otirg’an  ha’m  onin‘  ha’r  tu’rli 

ta’repleri  boladi:  tarixiy,  ekonomikaliq,  siyasiy, 

psixologiyaliq ha’m diniy. 

Qaraqalpaqstanda ha’zirgi da’wirde a’meldegi sotsial-

ekonomikaliq,  ma’deniy,  siyasiy  o’zgerisler  ko’plegen 

ja’miyetlik ma’selelerdi qayta ko’rip shig’iwdi talap etedi. 

Solardin‘  ishinde  en’  a’hmiyetlisi  bul  gender  ma’selesi 

bolip tabiladi. 

Qaraqalpaqstannin‘  bazar  ekonomikaliq  qatnasqa 

otiwi  miynettin’  genderlik  bo’legindegi  qarama-

qarsiliqlardi shiyelestirip jiberdi. Usinnan ha’zirgi du’nya 

ko’rinisinde  hayal  faktori  belsendi  kirisip,  ha’zirgi 

tsivilizatsiya  tiykarin  qayta  qarap  shig’iwdi  talap  etedi. 

Bu’gingi 

informatsiyalasqan 

ja’miyet 

jag’dayinda 

o’zinsheligin,  o’zgesheligin  saqlaw  ushin  da,  ko’plegen 

ma’selelerge,  sonin‘  ishinde  gender  ma’selesine 

baylanisli  qaraqalpaq  xalqinin‘  da’stu’rli  qa’diriyatlar 

sistemasin, erkek penen hayaldin‘ ja’miyettegi orni ha’m 

roli  haqqindag’i  tu’sinikler  sistemasinin‘  evolyutsiyasin, 

genderlik  identivlikti  qa’liplestiriwde  xaliqtin‘  milliy 

o’zgesheliklerin esapqa ala otirip izertlew za’ru’r. 

Genderlik  identivlik  ha’m  sotsiallasiw  ma’selelerine 

kewil bo’lmewdin’ na’tiyjesinde bu’gingi ku’nde ja’miyette 

ko’plegen  mashqalalar  payda  boldi.  Haqiyqatinda  da, 

na’zer 

awdarsaq, 

«jinissiz» 

pedagogika 

ha’m 

psixologiyanin‘  na’tiyjeleri  ko’p  ku’ttirgen  joq,  ul-

balalardin‘  erkeklerge  ta’n  turaqliliq,  batilliq,  qatan’liq 

siyaqli  qa’siyetler  jog’ala  baslag’an  bolsa,  ha’zirgi 

qizlarimizda  na’ziklik,  iybelik,  jumsaqliq  jetispeydi. 

Sonday-aq, 

genderlik 

identivlikti 

qa’liplestiriw 

problemasi  bu’gingi  bilim  beriwde  to’mendegishe 

ma’selelerdi ko’teredi: ul balalar menen qizlardin‘ o’z-ara 

qarim-qatnas  ma’deniyatinin‘  bolmawi,  er  ha’m  a’yel 

ideali  tuwrali  tu’siniklerdin’  tariliwi,  erkeklerdin’  bala 

ta’rbiyasindag‘i  biypariqlig’i,  jinisliq  bilim  ma’selelerine 

kewil bo’liwinin’ jetkiliksizligi, g’alaba xabar qurallarinin‘ 

keri ta’siri, qizlardin‘ erkek ta’biyatli, al ul balalarimizdin‘ 

qiz  ta’biyatli  boliwi.  Sonliqtan  diqqatimizdan  tisqarida 

qalg’an genderlik ma’seleler menen arnawli shug’illaniw 

bu’gingi ku’nnin’ aktual temasi bolip esaplanatug’inlig’in 

aytip ketiwimiz lazim. 

Usi  maqalamizda  genderlik  identivlikti  qa’liplestiriw 

ma’selelerin  sotsial-filosofiyaliq  ta’repten  analizlewge 

urindiq  ha’m  qisqasha  tu’rde  oqiwўshilardin‘  diqqatina 

qoydiq. 

Sotsialliq jinis qalay jaratildi? 

Sotsiologiyada  sotsialliq  ha’m  stratifikatsiya  degen 

bir-biri  menen  tig‘iz  baylanisli  terminler  bar. 

Sotsiologiya  tuwilg’annan  baslap  ha’r  bir  adamnin‘ 

ma’deniy ha’m adamgershilik-psixologiyaliq bahaliqlarin, 

normativlerinin’,  regulyativlerin,  kognitivli  qag’iydalarin 

aniq  sistemasina  kirip  bariw  protsessin  izertleytug’in 

ilim.  Adamnin‘  ma’deniyattag’i  usi  mazmunli  maydan 

ha’m  sotsialliq  ta’jriybesin  iyelew  og’an  ma’deniy 

sherikliktin’  toliq  huqiqli  wa’kili  boliwg’a  mu’mkinshilik 

beredi: ko’riwdi, esitiwdi, oylawdi, ha’reket etiwdi ha’m 

en’  baslisi  su’yiwdi,  qayg’ig’a  sherik  boliwdi,  janashir 

boliwdi  u’yreniw.  Sotsiologiya  o’mirdin’  erte  da’wiri 

menen  sheklenbeydi,  biraq  ha’r  bir  da’wirdin’  o’zinin’ 

o’zgeshelikleri  menen  aniqlanip,  barliq  o’mir  tsikllarin 

qosadi. 

Usi  protsesstin’  basli  ku’shi,  belgili  sotsialliq  roller 

menen  ma’rtebelerdi  iyelewde,  al  “stratifikatsiya” 

tu’sinigin  talqilawg’a  kirisiledi  (“strata”  geologiya 

iliminen  aling’an  so’z  -  qabat,  qatlam  degen  ma’nisti 

---

2 

 

www.esa-conference.ru

 

an’latadi),  yag’niy,  ja’miyettegi  toparlardi  tu’rli 

kriteriyalarg’a sa’ykes - bayliq, biylik, jas, etnos, din ha’m 

jinis.  Eki  u’lken  toparg’a  hayal  ha’m  erkek  dep  bo’liw 

genderlik  stratifikatsiyani  quraydi,  en’  a’yyemgi  ha’m 

bu’ginge  shekem  guman  tuwg’izbaytug’in  topar. 

Sotsialliq  protsessinde  da’stu’rli  erkek  ha’m  hayal 

rollerinin’  rawajlaniwi  a’melge  aspaqta.  Usi  tarmaqqa 

deyin teoriyaliq ta’repten bir-birine qarama-qarsi boladi. 

Ha’r tu’rli tu’siniw ha’m qabil etiw sotsiologiya  ha’m 

onin‘  ja’rdeminde  belgilengen  stratifikatsiya  tuwrali 

belgili 

tu’sinikler 

menen 

baslanadi. 

Quramali 

terminologiyalardi, teoriyaliq tu’siniklerdi qurap, usig’an 

umtilg’an  ko’plegen  sotsialliq  teoriyalar  bar.  Bul 

teoriyalardi eki u’lken toparg’a bo’liwge boladi. 

Birinshisi  -  ob'ektivli  faktorlar  ko’z-qarasi  menen 

sotsiologiyani  qarap  shig’iw,  ma’deniyat  matritsasi 

menen sotsialliq ta’jriybeni passiv individke saliw. 

Yekinshisi - sotsiologiyani ob'ektivli ha’m sub'ektivli 

faktorlardin‘  o’z-ara  quramali  ha’reketi  ekenligin 

moyinlaw,  sotsialliq  normaliq  ta’repten,  haqiyqatti 

o’zgertiwdi ha’m jaratiwdi ha’r ta’repleme oylawda, ha’r 

bir adamnin‘ jeke imkaniyatlarin aship ko’rsetiw. Usi eki 

usil genderlik stratifikatsiyani ha’r tu’rli tu’sindiredi. 

Birinshi  ko’z-qaras  ta’repdari  sipatinda  amerikanli 

sotsiolog  Talkott  Parsonsti  aytiwg’a  boladi.  [5]  Ozinin’ 

belgili  funksionalizm  teoriyasinda  ol  ja’miyettegi  barliq 

xizmetler  menen  jumislar  a’hmiyetli  ha’m  olar  o’z-ara 

baylanisli  birin-biri  toliqtiradi  degen  tezisti  tiykarlaydi: 

birew  aziq-awqatti  tabadi,  birew  oni  tayarlaydi,  ja’ne 

birew bul sotsialliq balansti ta’miyinleydi. 

Genderlik  tarawg’a  bag’darlap,  Parsons  erkekler 

menen  hayallardin‘  da’stu’rli  rollerinin’  nizamshilig’i 

haqqindag’i  qag’iydalardi  jaratti.  O’ytkeni,  usi  eki  jinis 

o’zlerinin’  biologiyaliq  tiykarlari  menen  imkaniyatlarina 

sa’ykes o’z-ara toliqtiratug’in xizmetti orinlaydi. 

Erkek  ku’shli,  aybatli,  qizba  ha’reket  penen  og’ada 

basimshilliqqa bag’darlang’an, sayaxatshi, qarji, ilim ha’m 

siyasat  penen  shug’illanatug’in  ja’miyetlik  tarawdi 

iyeleydi.  Hayal  ha’lsiz,  na’zik,  bag’inishli,  shan’araqliq 

o’mir ushin jaratilg’an jan. Ol, en’ aldi menen, bari-jog’i - 

hayal  ha’m  u’y  sharwasindag’i  adam,  eger  ja’miyettegi 

erkek  territoriyasina  shiqsa  da,  ol  «hayalliq» 

qa’nigeliklerge  riyza  boliwi  kerek:  hayal  o’zinin’ 

jaratilisina say tiginshi, aspaz, bala bag’iwshi, ta’rbiyashi, 

mug’allim boliwi kerek. 

T.  Parsonstin’  juwmaqlawi  boyinsha:  erkektin’ 

sotsialliq  roli  -  instrumentalli,  hayallardin’  roli  - 

belgilewshi,  ol  shan’araqta  ekspressivlik  (emotsionalliq) 

lider.  Bul  –  zamanago’y  industrialliq  ja’miyette  jinisiy 

rollerdin’  differentsiatsiyasinin’  uliwma  modeli,  o’z-ara 

birew-birewin  toliqtiradi,  ten’  salmaqliliqli,  sotsialliq 

garmoniyani quraydi. [3, 107] 

Funksionalizm argumentleri sotsialliq qarim-qatnasti 

idilliya  dep  atap,  patriarxatti  sotsium  sha’rtindegi 

genderlik  ten’sizlik  jag’dayin  o’ndiredi.  Biylik  penen 

u’stemliktin’  qatinasi  o’zara  baylanisli  sotsialliq  xizmet 

sipatinda qaraladi. 

Seksizmnin’  modelin  quriw  protsessi  hayal  ha’m 

erkek  ta’biyatina  sa’ykes  ta’biyiy  tu’rde  usiniladi. 

Funksionalizm 

feministler 

sinag’an 

“biologiyaliq 

determenizm”  boyinsha  oydin‘  barisin  tiykarlay  otirip 

ju’rgizedi. [6] Bul pozitsiya ten’ emes definitsiyanin’ eki 

qatarin  quratug’in  ma’deniy  metafora  ha’m  simvollar 

menen  bekkemlenedi:  erkektiki  -  ashiq,  jariq,  aniq, 

ruwxiy, ideal, al hayaldiki bolsa – qaran’g’i, izg’ar, ta’biyiy 

passiv,  irratsional.  Bul  qatarlarda  erkek  turaqli  tu’rde 

bolmistin‘  ma’deniy,  ratsionalli  jobasi  menen,  al  hayal 

bolsa  ta’biyiy  ha’m  sezimtalliq  penen  baylanisadi. 

Birinshisine pozitivli ma’nis baylanisatug’inlig’i tәn. 

Funksionalizm 

biologiyaliq 

ayirmashiliqlardin’ 

artiqshiliqlarin 

jan’alatip, 

genderlik 

ten’sizliktin’ 

o’mirdegi  sistemasinin‘  ta’repdari,  ol  patriarxatli 

sotsialliq struktura menen du’ziledi ha’m qollaniladi, al ol 

erkek  biyliginin’,  abiroyinin‘  ha’m  baylig‘inin’  qayta 

o’ndiriw modelin jetekshilikke aladi. 

Funksionalizm argumentleri sotsialliq qarim-qatnasti 

idilliya  dep  atap,  patriarxatti  sotsium  sha’rtindegi 

genderlik  ten’sizlik  jag’dayin  o’ndiredi.  Biylik  penen 

u’stemliktin’  qatinasi  o’z-ara baylanisli  sotsialliq  xizmet 

sipatinda qaraladi. 

Funktsionalizm  teoriyasinin‘  a’melge  aspaytug’inin 

amerikanli antropolog Margaret Mid ko’rsetedi. O’zinin’ 

“Jinis  ha’m  temperament”  [4]  degen  miynetinde 

Gvineyadag’i 

dalaliq 

izertlewlerinde 

jiynag’an 

materiallarin  talqilag’an.  Bul  materiallar  ha’m  og’an  say 

shig’arilg’an  juwmaqlar  Midtin’  o’zinin’  ta’biyiylik  penen 

o’tetug’in,  da’stu’rli  sotsialliq  rolleri  tuwrali  usinislarina 

tiykarlang’an  da’slepki  boljawlarin  joqqa  shig’aradi. 

Kitaptag’i  ta’jiriybege  qarag’anda,  erkek  ha’m  hayalg’a 

ta’n 

xizmet 

tarawin 

“ta’biyiy” 

bo’liw 

ta’rtibi 

gumanlandiratug’in  bir-birine  uliwma  uqsamaytug’in 

u’sh  taypanin‘  o’mir  ta’rizi  ha’m  genderlik  tu’rlerin 

salistirip  otirip  aniqlag’an.  Dosliq  mu’na’sebettegi  ha’m 

tinishliq  su’ygish  arab  qa’wimlerinde  erkeklerde, 

hayallarda  bir-birine  kewil  berip  ju’redi.  Olar  jumisti 

birdey  bo’listiredi  ha’m  bala  ta’rbiyalawdag’i  birinshi 

orinda is dep esaplaydi. G’amxorliq, “ana boliw” sotsialliq 

ma’niste  da’stu’r  boyinsha  hayallarg’a  ta’n  so’zler  bolsa, 

arab qa’wimlerinde erkeklerge de ta’n ko’rinedi. 

Hayal-antropologtin’  jan’a  kitabi  funksionalizmnin’ 

teoriyaliq  ta’repine  soqqi  berdi,  genderlik  ten’sizlik 

sistemasi  onin‘  seksizm  stereotipleri  menen  birge 

erkekler  ushin  jaratilg’an,  ol  hayaldi  “u’mitsiz 

ja’ma’a’tshilikke”  aylandira  otirip,  biylikti,  bayliqti, 

abiroydi 

olardin‘ 

paydasina 

bo’liwge 

xizmet 

etetug’inlig’in da’liylleydi. 

M.  Midtin’  juwmaqlarina  basqa  etnologlardin‘  da 

materiallari  qosiladi:  mbuti  pigmeyleri  taypasinda, 

misali, an’shiliq siyaqli taza “erkek” jumislari menen tek 

g’ana  hayallar  shug’illanadi.  Ha’tteki  ayag’i  awir 

da’wirlerde  de,  olar  o’z  jumisin  taslamag’an, 

bosang’annan  keyin  bir  neshe  ku’nnen  keyin  qayta 

shug’illanip kete bergen. 

Bunnan  basqa  da  funksionalizm  teoriyasi  o’zgergen 

o’ndiris  tu’rine  ha’m  ha’zirgi  da’wirdegi  hayallar  menen 

erkeklerdin’ jan’a ma’rtebesine juwap beriwin toqtatadi. 

Informatsiyaliq texnologiyalar menen texnikaliq qurallar 

ko’plegen  operatsiyalardi  fizikaliq  ku’shler  menen 

sheberlikten  tis  orinlawg’a  mu’mkinshilik  beredi. 

Kompyuter  menen  erkek  te,  hayal  da  jumis  isley  aladi, 

buring’iday “erkek”, “hayal” ka’sibi dep qatan’ tu’rde jinis 

aldin  ala  aniqlanbaydi.  Hayallardin’  bilim  aliwg’a  qoli 

jetpeytug’in sotsialliq ta’rtip de radikal tu’rde o’zgeredi. 

Misali, bizin’ ma’mleketimizde hayallar universitimizdin’ 

barliq 

fakultetlerinde 

oqiydi, 

matematikag’a, 

informatikag’a  qa’biletlerin  ko’rsetip,  erkeklerden  de 

joqari ko’rsetkishlerge iye bolmaqta. 

Sonday  etip,  gender  teoriyasi  funktsionalizmge, 

---

3 

 

www.esa-conference.ru

 

konstruktivizm pozitsiyasina qarsi qoyip, hayal ta’jriybesi 

menen  hayal  bahalilig‘i  sistemasinin’  pozitsiyalarinin’ 

ayirmashilig’in  aship  ko’rsetedi.  Kerol  Giligannin’  atap 

ko’rsetkenindey, hayal, haqiyqatinda da, o’mirge «basqa 

ko’z menen qaraydi». [1] Onin’ u’lesine ana siyaqli o’mirlik 

sinaq  tiygen.  Ol  o’mir  beredi,  bala  ko’teredi  ha’m  usi 

bahasiz  ta’jiriybe  oni  ulli  haqiyqiy  muxabbatqa,  uzaq 

sabirliliqqa, 

balalarinin‘ 

bas-qasinda 

boliwg’a, 

g’amxorliqqa u’yretedi. 

Hayal 

ta’jiriybesi 

nawqaslarg’a, 

mayiplarg’a, 

qartayg’an  insanlarg’a  ko’meklesiwi  menen,  tu’ngi 

jumislar  menen  nawqaslarg’a  qaraw,  balalar  menen  jas 

o’spirimlerdi ta’rbiyalaw, ku’ndelikli o’mirge ta’n ruwxiy, 

ha’r  tu’rli  ta’jiriybe  menen  baylanisli.  Sonliqtan, 

hayallardin’  ayriqsha  g’amxorliq  isleri,  “hayal  oylawi” 

ha’m  “hayal  logikasi”  tuwrali  maqtanish  penen  aytiwg’a 

boladi. Hayal abstraktli oylamaydi, ol prinsipler, qararlar 

menen sheklenbeydi. Onin‘ da’liyllewine tiri jag’day, jeke, 

o’zara qatnas kiredi. 

Ma’deniyattag’i  ha’zirgi  jag’day  jinislar  arasindag’i 

miynet 

bo’listiriliwinin’ 

da’stu’rli 

sistemasin 

transformatsiyalaw  ushin  ma’deniyatta  da’slepki 

sha’rtler  jaratilsa,  hayal  da  ko’p  jag’dayda  to’rt  qabirg’a 

menen sheklenbeydi. Gender teoriyasi sotsialliq jinistin‘ 

jan’a pozitsiyasin sanali tu’rde jaratiw waziypasin qoyadi: 

shan’araqta  da,  bilimlendiriw  sistemasinda  da, 

informatsiyaliq  qurallar  arqali  da,  ma’deniy  aktsiyalar, 

ma’mleketlik siyasat arqali da. En’ basli taraw bolip jan’a 

genderlik  sana-sezimdi  qa’liplestiriw,  qizig’atug’inday 

qattiyatliq  ҳәm  samimiylikti  ko’rsetetug’in  genderlik 

stereotiplerdi jen’iw dep esaplanadi. 

Sotsialliq  tarawlarg’a  respondentlerdin’  ko’pshiligi 

evropaliq 

ellerde 

de, 

Rossiyada 

da, 

bizin’ 

Qaraqalpaqstanda  da  hayallar,  en’  aldi  menen  «u’lgili 

hayal  ha’m  en’  jaqsi  u’y  biykesi»,  al  qalg’ani  birde  bir 

na’rsesi bolar degen juwaplar bergen. Usi jerde, alim D. 

Grimshoudin’  pikirinde  jan  bar:  «Eger  hayallardin’ 

da’stu’rli 

tu’rde 

atqaratug’in 

xizmeti 

menen 

g’amxorlig’ina  sa’ykes  baha  berilse,  onda  ja’miyettegi 

adamgershilik penen onin’ bahasi ju’da’ joqari bolar edi». 

[2, 45-53] 

Solay  etip,  jan’a  genderlik  pozitsiyasinin’  sotsialliq 

strukturasi,  ma’deniy  ha’m  tariyxiy  da’stu’ri,  milliy 

mentalitet konteksti belsendi tu’rde izertlewdi qa’leydi. 

Qaraqalpaqstanda  jaslar  ta’rbiyasina  u’lken  itibar 

berilip atir, olardin’ ha’r ta’repleme jetik ha’m ka’mil insan 

bolip jetilisiwine u’lken imkaniyatlar berilip atir. A’sirese, 

jaslar  ta’rbiyasinda  milliy  ha’m  uliwma  insaniyliq 

qa’driyyatlardin’  bir-birine  say  boliwi  ha’m  uliwmalig’i 

ayriqsha  orin  tutadi.  Bu’gingi  ku’nde  pedagog-

psixologlardin’ 

mag’liwmatlar 

ag’imi 

u’zliksiz 

kommunikatsiyaliq  tarmaqlardan  uzatilip  atirg’an  bir 

da’wirde  qa’wipsizlikti  ta’miyinlew,  qorқiwlar,  unamsiz 

aqibetlerdin’  aldin  aliwdi  juwapkerli  waziypamiz  dep 

bilemiz.  Sol  sebepli,  oqiwshi  jaslarimizdin’  jedel  miynet 

etiwi ushin en’ da’slep ruwxiy salamatlig’in saqlaw ha’m 

bekkemlew,  yag’niy  ruwxiy-psixikaliq  keselliklerdin’ 

aldin  aliwdin’  mazmun  menen  ma’nisin  tu’sinip 

bariwimiz  tiyis.  Sonin‘  ushinda  genderlik  sotsiallasiw 

mazmuni  ja’miyettin’  sotsial-ekonomikaliq  rawajlaniw 

da’rejesi  menen,  individtin’  haqiyqiy  o’mirinin’  ha’m 

ma’deniy identifikatsiyasin sa’wlelendiriw arqali aniqlaw 

sotsiologlardin’ na’zerinde boliwi lazim deb oylaymiz.