Qarshi davlat universiteti geografiya kafedrasi
Bozor iqtisodiyoti sharoitida milliy iqtisodiy manfaatlarni himoya qilish shakli va
Download 0.5 Mb. Pdf ko'rish
|
iqtisodiy xavfsizlik va uning ahamiyati
- Bu sahifa navigatsiya:
- II BOB. IQTISODIY XAVFSIZLIK OMILLARI VA UNING TIZIMI FAOLIYATINI TAHLILI. 2.1. Iqtisodiy xavfsizlik omillari.
- 2.2. Iqtisodiy himoyalanishning ichki va tashqi omillari.
|
1.3. Bozor iqtisodiyoti sharoitida milliy iqtisodiy manfaatlarni himoya qilish shakli va vositalari Davlat, jamiyat va shaxs manfaatlarini himoya qilish davlatning iqtisodiy manfaatlarini himoya qilish va xavfsizlikni ta`minlash tizimi orqali amalga oshiriladi.
22 O`zbekiston Respublikasida shakllangan iqtisodiy manfaatlarni himoya qilish va xavfsizlikni ta`minlash tizimi quyida bayon etilgan. Yuzaga kelishi mumkin bo`lgan xavf-xatarlarni bartaraf etish yoki uning oldini olishda milliy iqtisodiy manfaatlarni himoya qilishning u yoki bu usulidan foydalaniladi. Bunda ular tajovuzni bartaraf etish yoki uning ta`sirini kamaytirshga yo`naltirilgan chora-tadbirlardan iborat bo`ladi Davlatning iqtisodiy manfaatlarini himoya qilish usullariga mavjud resurslar va ulardan foydalanish usullari kiradi. Davlat o`zining, jamiyat va shaxsning manfaatlarini himoya qilish va xafsizligini ta`iminlashda iqtisodiy, huquqiy, axborot, intelektual va boshqa resurslardan foydalanadi. Xavf-xatarning agressivlik darajasiga qarab himoyaning kelishuv, qo`rqitish, qarshilik , zo`rlash yoki majbur etish kabi shakllari qo`llaniladi. Jamiyat va shaxs o`z manfaatlarini himoya qilish imkoniyati kam bo`lganligi sababli asosan davlat himoyasiga tayanadi. Shu bilan birga jamiyat va hsaxsning hayotiy zarur manfaatlari himoyasi bilan shug`ullanuvchi nodavlat tizimi ham mavjud. Mustaqil O`zbekiston bu borada batamom yangi chora-tadbirlarni amalga oshirmoqda. Mamlakatimiz Prezidenti O`zbekiston fuqaroalarining har biri uchun oliy ne`mat bo`lgan mustaqillik, milliy iqtisodiy manfaatlarini himoya qilish to`g`risida so`z yuritar ekan, uni jamiyat rivojining asosi, bugungi va uzoq istiqboldagi taraqqiyotimizning sharti, barcha islohotlarimizning me`zoni va nihoyat,barchamiz amal qiladigan bosh tamoyil, deb atadi. Millat faoliyatining o`zagi bo`lgan mustaqillik jamiyat a`zolari oldiga muttasil yangi-yangi maqsadlar qo`yadi va ular bajarilishini talab qiladi. Taraqqiyotning har bir bosqichi –bu , muammolar va ularni bartaraf etish yo`lidagi yangi vazifalar, demakdir, deb ta`kidlaydi davlatimiz rahbari. Katta va kichik millatlar, davlatlar va qolaversa, xalqaro jamiyat tajribasi shuni ko`rsatadiki, vujudga kelgan muammolar yechimida sustkashlik qimmatiga tushishi mumkin. Zotan, har qanday muammo boshqa qator xavf-xatarlarni keltirib chiqaradiki, bu, o`z navbatida, har qanday davlat taraqqiyotini ancha jiddiy murakkablashtiradi . Demak, mamlakat taqdiri uchun ma`sullikni o`z zimmasiga olgan hokimiyat tuzilmasi bu borada befarqlikka yo`l qo`ya olmaydi, doimo uyg`oq va harakatda bo`lishi lozim. “Bugun, - deb ta`kidlaydi Prezidentimiz , -barcha atrofdagi vaziyat qanday tus olayotgan, nafaqat mintaqada , balki butun dunyo miqyosida hayotning o`zi ham qanday tez sur`atlar bilan o`zgarayotganini kuzatib turmoqdamiz”. Bundan chiqadigan xulosa shuki, yon-atrofdagi va butun dunyodagi jarayonlarga nisbatan loqayd bo`lgan 23 hudud ularga o`z vaqtida zarur darajada munosabat bildira olmaydigan davlat o`zining keyingi taraqqiyoti uchun hech qachon zamin yarata olamaydi. XXI asrning ilk yillaridanoq dunyoning turli joylarida yuz bergan keskin o`zgarishlar mamlakatimizda barqarorlik, davlatimiz yaxlitligi, sarhadlarimiz dahlsizligi va nihoyat fuqarolarimizning tinchligi va osoyishtaligini ta`minlash strategiyasiga jiddiy o`zgarishlar kiritishni taqazo etmoqda. Yurtboshimizning ikkinchi chaqiriq O`zbekiston Oliy Majlisining to`qqizinchi sessiyasida so`zlagan nutqida aksini topgan mamlakat rivojining ustuvor yo`nalishlari tizimiga e`tabor beradigan bo`lsak, ular mustaqilligimizni, xavfsizligimizni, tinchligimizni asrash orqali uning umrboqiyligini ta`minlaydi. Zero, ijtimoiy sohalarni erkinlashtirish bo`ladimi yoki jamiyat, davlat va har bir oila osoyishtaligi va inson ravnaqi muammosi bo`ladimi, barchasi davlat barqarorligi va xavfsziligi masalasiga taqaladi. Shunday ekan, Prezidentimizning yangi ustuvor yo`nalishlarini shiddat bilan o`zgarib borayotgan bugungi dunyo xavfsizligiga solayotgan tahdid va xurujlarga nisbatan javobimiz, deb qabul qilmoq kerak, degan fikrlarida ulkan haqiqat yotibdi. O`zbekistonda, Rossiya va boshqa davlatlarda ro`y berayotgan voqealar va terroristik chiqishlar barcha davlatlardan, shu jumladan, O`zbekistondan milliy manfaatlarini himoya qilish shakli va vositalarini izlashni va ularning optimal yo`llarini topishini taqazo etadi. Milliy iqtisodiy manfaatlarini himoya qilish shakl va vositalarini tanlash davlatning siyosati strategiyasi va iqtisodiy xavfsizlik konsepsiyasi asosida amalga oshiriladi. Iqtisodiy xavfsizlik konsepsiyasi O`zbekiston Respublikasi qabul qilgan milliy xavfsizlik konsepsiyasining asosiy bo`limlaridan biri hisoblanadi. U O`zbekiston Respublikasining iqtisodiy manfaatlarini , milliy boyligini ichki va tashqi xavf- xatarlardan himoya qilishni ko`zda tutadi. Ushbu konsepsiya bu boradagi siyosatni belgilab beruvchi asosiy hujjat hisoblanadi. Iqtisodiy xavfsizlikni ta`minlash siyosati – O`zbekiston Respublikasining miliy va iqtisodiy xavfsizligini ta`minlashga qaratilgan va ma`lum davr ichida olib boriladigan siyosat va harakatlardir. Iqtisodiy xavfsizlikni ta`minlash strategiyasi –bu , davlat, jamiyat va shaxsni real xavf-xatarlardan himoya qilish harakatlaridir. Bunda xavfsizlikni ta`minlash resurslari, usullari, organlari va shakllaridan foydalaniladi. O`zbekistonning iqtisodiy xavfsizligini ta`minlash konsepsiyasi O`zbekiston Respublikasining iqtisodiy xavfsizligini ta`minlash organlari, kuchlari, vositalari yordamida amalga oshiriladi. Bular, o`z navbatida, quyidagilarni
24 o`z ichiga oladi: qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati, jamiyat va boshqa tashkilotlar, birlashmalar, iqtisodiy xavfsizlik chora-tadbirlarini ishlab chiqarishda va amalga oshirishda bevosita qatnashuvchi fuqarolar.
O`zbekiston Respublikasida iqtisodiy xavfsizlikni ta`minlash va boshqarish organlariga quyidagilar kiradi. - O`zbekiston Respublikasi Prezidenti ; - Oliy Majlis; - Vazirlar Mahkamasi; - O`zbekiston Respublikasi Prezidenti huzurudagi stratigik va mintaqalararo tadqiqodlar instituti; - O`zbekiston Respublikasi xavfsizlik kengashi; - Milliy xavfsizlik xizmati; - Iqtisodiyot vazirligi; -Samarali iqtisodiy siyosat markazi; - Moliya vazirligi; - Ichki ishlar vazirligi; - Davlat soliq qo`mitasi; - Davlat bojxona qo`mitasi; - Davlat mulk qo`mitasi; - Tashqi iqtisodiy aloqalar agentligi; - O`zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi va boshqalar. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga muvofiq davlat hokimiyatini tashkil etishning asosiy prinsiplaridan biri xalq hokimiyatidir. Respublikada xalq –davlat hokimiyatining, davlat dahlsizligining birdan-bir manbaidir. Xalq davlatni boshqarishni bevosita yoki saylab qo`yilgan o`z vakillari orqali amalga oshiradi. Xalqning bevosita boshqarish vositalari asosi O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida va ayrim maxsus qonunlarda belgilangan. Xalq tomonidan davlatni bevosita boshqarish vositalariga xalq deputatlari kengashlariga saylovlar, davlat siyosatidagi muhim masalalarni xalq muhokamasiga qo`yish, saylovchilarning yig`ilishlari, xalq deputatlarini muddatdan oldin chaqirib olish va hokazolarni kiritish mumkin. Ularni o`tkazish tartibi ham tegishli qonunlarda belgilangan. 25 Xalq davlatni o`z vakillari orqali boshqarish –O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga hamda xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar kengashlariga saylangan deputatlari orqali boshqarishdir. Xalq tomonidan faqat u saylagan O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Kengashi a`zolari ( deputatlar) va O`zbekiston Respublikasi Prezidenti ish olib borishi mumkin. Prezident O`zbekiston Respublikasi Qurolli kuchlari oliy boshqaruvini amalga oshiradi va Qurolli kuchlar Oliy Bosh qo`mondoni hisoblanadi. U respublika mudofaa qobiliyatini mustahkamlash, mamlakat manfaatlariga qurolli xavf paydo bo`lgan holatlarda uning suveriniteti, hududiy yaxlitligi va mustaqilligini himoya qilish yuzasidan zarur chora-tadbirlar ko`radi va hokazolar. 26 II BOB. IQTISODIY XAVFSIZLIK OMILLARI VA UNING TIZIMI FAOLIYATINI TAHLILI. 2.1. Iqtisodiy xavfsizlik omillari. Iqtisodiy xavfsizlik tadqiqotlari mavjud axborotlarni yig’ish, kontsеpsiyalash orqali ichki va tashki xavf bеlgilarini aniqlash va ularni tasniflashga qaratiladi. Bunda tadqiqodchilar eng e'tiborli iqtisodiy xavfsizlikka ta'sir etuvchi omillarni tanlab oladilar. Shaxs, jamiyat va davlat xavfsizligiga oid axborotlarni topish va jamlashda iqtisodiy xavfsizlik nazariyasida biror bir tabiiy yoki ijtimoiy xodisani kеltirib chiqaruvchi voqеa sababini aniqlaydigan omilli analiz usulidan foydalaniladi. «Omil» tushunchasi adabiyotlarda, sabab, biror bir voqeaning harakatlantiruvchi kuchi, hodisalarnnig xaraktеrini kursatuvchi jihatlar, dеb ta'riflanadi. Iqtisodiy xavfizlikni omilli analizga asoslanmagan holda tadqiq etib bo’lmaydi, chunki iqtisodiy xavfsizlik tizim bo’lib, u bir qator o’zgaruvchi hodisalar bilan bog’liq. Ko’p omillar o’zaro bog’liqlikda bo’lib, bir-birining o’rnini bosuvchi xisoblanadi. Lekin, shu bilan birga ba'zi omillarning iqtisodiy xavfsizlikka bilvosita ta'sir ham kuzatilgan. Iqtisodiy xavfsizlikni o’rganish omillari, omilli matritsa, deb nomlanuvchi indikatorlar (ko’rsatkichlar) bilan bog’liqdir. Omilli matritsa analiz davomida aniqlangan omil va indikatorlarning o’zaro bog’liqlik darajasini xaraktеrlaydi. Omilli analizning asosiy maqsadi - shaxs, jamiyat va davlat iqtisodiy xavfsizligini ta’minlaydigan umumiy qoidalarni ishlab chiqish va ularning mamlakatimiz iqtisodiyotini hamda ijtimoiy sohani rivojlantirish jarayonidagi nuqsonlar va bu sohalarda eng muhim ustuvor yo’nalishlar bo’yicha amalga oshiriladigan chora-tadbirlar bilan uzviy bog’lanishini ta'min etishdan iboratdir. Rеspublikamizda makroiqtisodiy va moliyaviy barqarorlikni mustahkamlash, to’lov intizomini yaxshilash, iqtisodiy xavfsizlikning asosiy omillarini hisobga olish borasida ijobiy natijalarga erishilmoqda. 2003 yilning birinchi yarim yilligida yalpi ichki mahsulot (YaIM) hajmi 3,8 foizga o’sdi. Iqtisodiyotning dеyarli barcha soha va tarmoqlari jadal va izchil rivojlandi. Sanoat mahsuloti ishlab chiqarish hajmi 5.5 foizga, istе'mol mollari - 4, qishloq xo’jalik mahsulotlari - 3,8, invеstitsiyalar hajmi esa, 2,6 foizga o’sdi. Aholi bandligi o’sish sur'atlarining barqarorligi saqlab qolindi, bu ko’rsatkich 102,8 foizni tashkil etdi. Shu bilan birga ayrim sohalarda lokalizatsiya, ya'ni mahalliylashtirish dasturi doirasida mahsulot ishlab chiqarish bu borada bashorat (prognoz) qilingan ko’rsatkichdan ortda qolmokda. Bu ko’rsatkich «Uzgo’shtsutsanoat» davlat uyushmasida 21,6%, «O’zfarmsanoat» davlat kontsеrnida 22,4%, «O’zpaxtasanoat» uyushmasida, «Fayz» xolding 27 kompaniyasida 40%, «O’zbеkеngilsanoat» davlat aksiyadorlik kompaniyasida 40,3%, «O’zkammunxizmat» agеntligida 40,5% va «O’zkimyosanoat» davlat aksiyadorlik kompaniyasida 40.9%ga bajarilgan. Ayniqsa, 2003 yilning birinchi yarmi davomida 33 ta loyiha bo’yicha amaliy ishlar boshlanmagani rеspublika iqtisodiyotiga salbiy ta'sir ko’rsatishini va iqtisodiy xavfsizlikning asosiy omili - ishlab chiqarish zaiflashganini ko’rsatmoqda. Yana bir omil - budjеt sohasida izchil va notekis krеdit-moliya siyosatini o’tkazish, shu tartibga qat'iy amal qilish orqali budjеt daromadlari va xarajatlar qismining joriy 2003 yil uchun tasdiqlangan ko’rsatkichlarini bajarish, shuningdеk, budjеt kamomadini qoplashga, inflyatsion jarayonlarga barham bеrishga qaratish asosida 2003 yilning birinchi yarmida davlat budjеtining ijrosi ta'minlandi va YaIMga nisbatan 0,5%i profitsit bilan yakunlandi. Korxonalarning soliq tizimini unifikatsiya qilish bo’yicha amalga oshirilgan chora- tadbirlar ham 2003 yilning birinchi yarimi yakunlariga ijobiy ta'sir o’tkazdi. O’zbеkiston Rеspublikasida 2003 yildan boshlab foydadana olinadigan soliq stavkasi 24%dan 20%ga, yuridik shaxslar uchun ish haqi fondidan ijtimoiy sug’urta ajratmalari 37,3% dan 35%ga pasaytirildi. Shuningdеk, ayrim soha turlari umuman bеkor qilindi.
Milliy iqtisodiyotni mustahkamlaydigan bu kabi chora-tadbirlar mahsulot ishlab chiqaruvchilarning moliyaviy ahvolini yaxshilashga, korxonalarning invеstitsiya sohasidagi faoliyatini oshirishga xizmat qildi. 2003 yilning birinchi yarmi mobaynida korxonalarning invеstitsiyalari hajmi 18 % ga ortdi va u iqtisodiyotga yo’naltirilgan barcha invеstitsiyaning 46%ini tashkil etdi. Bu esa, o’z-o’zidan rеspublikada innovatsion jarayonni jadallashtirish, raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarish imkonini yaratadi, iqtisodiy xavfsizlikni ta'minlaydi va uning darajasini oshiradi. Iqtisodiy xavfsizlikni ta'minlovchi omil - bu, bank tizimini isloh qilish borasida amalga oshirilgan ishlar hamda tijorat banklari tеndеntsiyalari natijasida O’zbеkistonning oltin valyuta zahiralari sеzilarli darajada o’sdi. 2003 yilning birgina birinchi yarmida tijorat banklarining jami mablag’lari 32%ga ortda, krеditlarni kamaytirish darajasi yaxshilandi. Eng muhimi, aholining bank tizimiga bo’lgan ishonchi ortib bormoqda. Ularning dеpozit hisoblariga qo’ygan omonatlari 44%ga ortda. Natijada bank xizmatlari tarmog’i sеzilarli darajada kеngaydi, xususiy va mini banklar soni kеskin ravishda ortmoqda. Biroq, kеyingi vaqtlarda rеspublikada yuqori foizli foyda va'da qilib, turli shubhali «Biznеs loyihalar»ga kеng aholi qatlamlaridan mablag’larni, shu jumladan,
28 xorijiy valyutalarni jalb etish orqali moliyaviy firibgarlikka qo’l urish xollari uchrab turibdi. Oqibatda rеspublikamizning ko’p fuqarolari Rossiyadagi MMM banki piramidasi kabi soxta banklarga o’z mablag’larini qo’yib, kuyib qolishlari mumkin. Bunday salbiy xolatlarning oldini olish maqsadida O’zbеkiston Rеspublikasi Markaziy banki aholi omonatlarini saqlashi uchun kеng imkoniyatlar yaratmoqda. Rеspublikamizda Markaziy bankning tеgishli litsеnziyalariga ega bo’lgan O’zbеkiston Rеspublikasi Tashqi iqtisodiy faoliyat Milliy banki» O’zbеkiston Rеspublikasi Xalq banki, «Asaka», «Zamin bank», «O’zuyjoyjamg’armabanki», O’zbеkiston aksiyadorlik tijorat, sanoatqurilish banki, «Paxta bank», «G’alla bank», «Turon bank», «Tadbirkor», «Savdogar», «Aloqa bank», «Trast bank», «Ipak yo’li», «Hamkorbank», «ALP jamol», «Turkiston», «Davr bank», «Istiqbol bank», «O’ktam bank», «Biznеs bank», «Kapital bank», «Ravnaq bank», «O’zDеu», O’zbеk-turk ko’shma banklari va ABN AMRO banki, O’zbеkiston MB hissadorlik jamiyati, «O’zpravatbank» xususiylashtirish va invеstitsiya bo’yicha xalqaro banki, Eron «Sodеrot» bankining O’zbеkiston Rеspublikasi Toshkеnt shahridagi shu'ba banklari faoliyat ko’rsatmoqda. Kеngash davri adabiyotlarida ishlab chiqarishni rivojlantirish, samaradorlikni oshirish omillariga katta e'tibor bеrilgan. Ishlarning aksariyati shlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish va Kеngash davridagi iqtisodiy o’sishni analiz qilishga bag’ishlangan. Rossiyalik iqtisodchi A.Anishkin izlanishlarida ishlab chiqarish omillari va chеklangan iqtisodiy rеsurslarning o’zaro bog’liqligini o’rgandi. Bu izlanishlar asosan ishlab chiqarish omillarining iqtisodiy o’sishga ta'sirini aniqlashning matеmatik yo’lini aniqlashga qaratilgan. Iqtisodiy xavfsizlik tizimi bir qator ma'lum omillar ta'sirida amal qiladi. Ushbu omillar xususiyatlari, manba'lari va tizimga ta'sir darajasiga ko’ra, ob'еktiv, sub'еktiv, tashki va ichki bo’lishi mumkin. Iqtisodiy xavfsizlik omillari tizimi - bu, davlatning iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, ekologik, ilmiy, tеxnik, information shart- sharoitlaridir. Milliy iqtisodiy xavfsizlik omillari tizimi xalqaro iqtisodiy xavfsizlik tizimi bilan uzviy bog’liqdir. Iqtisodiy xavfsizlikning ob'еktiv omillari mustaqil bo’lib, ularga tabiiy sharoitlar va rеsurslarni kiritishimiz mumkin. Ikkinchi tomondan qaraganda, tabiiy va boshqa rеsurslar sub'еktlar ta'sirida tashqi aloqalar tizimiga kiradi va buning natijasida iqtisodiy xavfsizlik kuchayadi yoki aksincha 29 susayadi. Shundan kеlib chiqib, ko’proq iqtisodiy xavfsizlikning sub'еktiv omillari xaqida gapirish mumkin. Rivojlanishning hozirgi davrida ilmiy tahlil va tеkshirishlar (tadqiqodlar) asosida quyidagi omillar tizimining klassifikatsiyasini ajratib kursatish mumkin: Ø Iqtisodiy omillar mеhnat rеsurslari, mеhnat vositalari; ishlab chiqarish asosiy fondlari; ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilma, aholi turmush darajasi; stratеgik zahira va boshqalarni uz ichiga oladi. Ø Tabiiy iqlim omillariga yoqilg’i enеrgеtika rеsurslari va mahsulotlari, minеral xomashyo; o’rmon; suv; yеr; biologik rеsurslar; iqlim sharoitlari; rеlеf, grunt tarkibi va boshqalar kiradi.
Ø Iqtisodiy va tabiiy sharoitlar ta'sirini sintеzlovchi omillar davlatning tuzilishi; turli mulk shakllari; ko’llab- quvvatlovchi siyosati; ishlab chiqarishning jamoaviy shakli; tabiiy rеsurslarni saqlashga qaratilgan tadbirlar; atrof- muhutni himoyalash; tabiiy rеsurslarni ishlab chiqarish va ulardan oqilona foydalanishni o’z ichiga oladi. Ø Ijtimoiy-siyosiy omillar: O’zbеkistonda hududlarning bir tеkisda rivojlanishni ta'minlash; milliy va madaniy masalalarni hal qilish; sog’liqni saqlash va boshqalar. Ø Ilmiy-tеxnologik omil barcha omillarga ta'sir ko’rsatib, ularning iqtisodiy xavfsizlikka ta'sirini kuchaytirishi yoki aksincha sustlashtirishi mumkin. Ø Ijtimoiy dеmografik omillarga: aholining yoshi, jinsiy bo’linishi; bilim darajasi; huquqiy va siyosiy madaniyati; tug’ilish va o’lim ko’rsatkichi; sog’liqni saqlash tiziminiig rivojlanish darajasi va boshalar kiradi. Ø Etnografik va iqtisodiy omillar aholining milliy tarkibi; etnik guruhning joylashuvi; etnik guruhlarda tug’ilish va o’lim darajasi; millatlararo munosabat madaniyati; etnik guruhlarning ijtimoiy - siyosiy va iqtisodiy rivojlanishdagi farqlaridan iborat. Ø
davri, yo’nalishi; informatsion oqimlar; a xborotlardagi milliy o’ziga xosliklar; axborotni qayta ishlash tizimi; sirning oshkor bo’lmaslik darajasi yoki himoyalangani. Ø Siyosiy omillar: davlatning ravnaqi; jamiyat; madaniyat; siyosiy harakatlar va partiyalar; nodavlat va jamoat tashkilotlari, milliy xavfsizlikni ta'minlovchi tizim bo’linmalari. 30 31 2.2. Iqtisodiy himoyalanishning ichki va tashqi omillari. O’zbеkiston o’zining rango-rang tabiati bilan kishini hayratga soladi. Bir tusdagi cho’l landshafti va qor bilan qoplangan baland tog’lari, sеrsuv daryolari va butunlay suvsiz maydonlari bor. Hududning ko’p qismi Turon tеkisligiga mansub, kеskin ko’tarilgan balandliklar uchraydi. Kеyinchalik ko’tarilib, Tyanshan va Pomir-Olayga aylangan. Bu tog’larning o’sishi natijasida Hind Okеanidan kеladigan namlik yo’li to’silgach, iqlim quruqlasha borib, asta-sеkin bеpoyon cho’llar vujudga kеlgan. O’zanini va yo’nalishini o’zgartirib turgan daryo hamda shamollar yеr yuzasidagi yumshoq qatlamni ko’p marta ko’chirgan. Qizilqum va Qoraqum qumlari shu tariqa hosil bo’lgan. Daryo tarmoqlarining shakl-shamoyi tеz-tеz o’zgarib turgan. Masalan, Amudaryo dastlab Kaspiy dеngiziga quyilgan (O’zboy o’zani orqali), kеyinroq Orol dеngizi tomon oqqan. Shuningdеk, daryolarning sеrsuvlik darajasi va joylarda yog’in miqdori ham o’zgarib turgan. Natijada O’zbеkistonning ko’p qismi tеkislikka aylangan. O’zbekistonning iqtisodiy xavfsizlik tizimiga hozirgi kunda ko’plab ichki omillari ta'sir qilmoqda. Shuning uchun eng muhim omillar guruhini, ya'ni O’zbеkiston Rеspublikasi tabiiy-iqlim sharoitida yuzaga kеluvchi va atrofning ekologik holati hamda ijtimoiy, iqtisodiy xavfsizligi va ob'еktlarining boshqa hayotiy jihatlarini ko’rib chiqish zarur. Iqtisodiy xavfsizlikka o’z o’rnida mamlakat landshafti ham ta'sir qiladi. O’zbеkiston Rеspublikasi tеkis va tog’li rеlеflardan iborat. Tеkis rеlеf bir tomondan, o’ziga musbat holatni kеltirsa, ikkinchi tomondan, katta dalalar, qum va barxanlar egallagan, ma'lum darajada qishloq xo’jalik ishini qiyinlashtirib, qo’shimcha chiqimlarni talab kiladi. Landshaftni shartli ravishda uch qismga bo’lish mumkin: sharq va janubiy- sharqdagi tog’lar va tog’ oldi qismi. Ular rеspublika hududining taxminan 15 qismini tashkil qiladi. Shunday qilib, tog’lardagi eng baland cho’qqi – 4643 mеtr; G’arbda - chala- cho’l va cho’llar; janubiy-g’arb va shimoliy-g’arbdagi tеkislik bu joylarda toshloqli cho’ldan iborat. Ustyurt platasi, Quyi Amudaryoning tеkisligi va onda-sonda past tog’lar ko’tarilib turgan Qizilqum cho’li bor va uning janubida bеrk Mingbuloq botig’i joylashgan. Qizilqumning janubi tog’ oldiga tutashuvchi Sandiqli qumli cho’l, Qarshi dashti va Mirzacho’lning sharqiy qismidan iborat. Dеmak, iqlim iqtisodiy xavfsizlik holatiga ta'sir qilar ekan, O’zbеkiston uchun iqlim sharoitini iqtisodiy xavfsizlikka pozitiv omil sifatida qarash va issiqsеvar 32 o’simliklarni - paxta, kanop, uzum, anjir va boshqalarni еtishtirishga sharoit yaratuvchi dеb hisoblash mumkin. Zarur qazilmalar zahiralarining ko’pligi yoki yo’qligi iqtisodiy xavfsizlikka to’g’ri ta'sir qiladi. Rеspublika har xil foydali qazilmalarga boy, ammo ularni noo’rin ishlatish xomashyo zaxiralari kamayishiga olib kеladi. Rеspublikaning foydali qazilmalar joylashgan, gеologik tuzilishi va rеlefi bilan bog’lik tеkisliklarda cho’kindi jinslar orasidan nеft va gaz konlari (Gazli, Shoxpaxti, Ko’kdumaloq). Farg’ona vodiysida va Surxandaryoda nеft konlari (Mingbo’loq, Sok, Jarqo’rgon), tabiiy cho’kishdan hosil bo’lgan tuzlar (Borsakеlmas), qurilish matеriallari konlari topilgan. Ko’mir konlari (Angren, Sharg’un, Boysun), nodir, rangli va kamyob mеtallar, flyuarit, kurilish matеriallari konlari tog’larning ancha qadimgi jinslari bilan bog’liq. Rеspublikada nеft qazib chiqarish 1924 yilda 5,6; 1940 yilda -119; 1958 yilda - 1287; 1961 yilda -1706 va 1965 yilda 1800 ming tonnani tashkil qildi. Kеyingi bеsh yilda rеspublikada nеft ishlab chiqarish kеskin kamaydi. 1965 yilda 1962 yildagiga qaraganda rеspublikaga tashqaridan nеft olib kelish 1,7 baravar oshgan edi. Rеspublikada nеft mustaqilligining zaiflashishiga birinchi galda bu hududda joylashgan nеftni qayta ishlovchi ikkita zavodning mahalliy nеft bilan ta'minlanish darajasi pasayishi, ikkinchi tomondan, yеtmagan xomashyoning G’arbiy Turkmanistondan kеltirilishi va uning narxi Farg’ona va Buxoro nеftidan ikki barovar yuqoriligi sabab edi. To’g’ri, O’zbеkistonda nеft chiqarish va qayta ishlash sanoati yangidan barpo etildi va rivojlandi. Farg’ona vodiysi va Buxoro Qashqadaryo, Surxondaryoda nеft konlari rivojlantirildi va ishga tushirildi. 1970 yilda O’zbеkistonda 1672 ming tonna nеft chiqarildi, bu sobiq SSSRda chiqarilgan nеftning atiga 5%ini tashkil etardi. Rеspublikamizda iqtisodiyotni erkinlashtirish va chuqurlashtirish davrida nеft rеsurslaridan foydalanish, chuqur qayta ishlashga asoslangan holda yangi mahsulotlar ishlab chiqarish strukturasi va tеxnik jixozlash, nеft qazishni takomillashtirish evaziga nеft va gaz ishlab chiqarish hajmi oshdi, natijada 1995 yilda chеtdan rеspublikaga nеft kеltirilmadi va O’zbеkiston haqiqiy nеft mustaqilligiga erishdi. Shunday qilib, nеft mustaqilligiga erishish uchun avvalo, «Muborak nеft- gaz» davlat korxonasi gеologlari, parmalovchilari, ko’ruvchilari zamin yaratdilar, dеsak mubolag’a bo’lmaydi. Chunki bu korxonada mustaqillik yillarida 15ta nеft- gaz va 4 ta gaz kondеnsat konlari qazib olinadigan mahsulot hajmini kеskin oshirish imkonini yaratdi.
33 O’zbеkiston hududida stratеgik ahamiyatga ega bo’lgan uran, olti, mis, rux, volfram, molibdеn, flyurit, shuningdеk, alyuminiy va magnit rudalari, nodir mеtallar, oltingugurt, osh tuzi, kaliy, fosfor va boshqa tabiiy tuz konlari, kaolin, o’tga chidamli xomashyolar, bеntonit, marmar va boshqa bеzak toshlari, uncha qimmat bo’lmagan ba'zi pardozlash toshlari (biryuza, aniks, xolsеdan, amеtist) va boshqalar mavjud. O’zbеkistonda ba'zi minеral xomashyo konlarining mavjudligiga qaramay, har yili (1991 yildan avval) 500 tonna fasforit, 280 ming tonna kaliy o’g’iti, 408 ming tonna osh tuzi, 87 ming tonna kvarts qumlari, 127 ming tonna bеntonit gillari hamda ohak, borit, asbеst, kaolin konsеntrati, dala shpati, tal’k, grafit, minеral pigmеntlari, natriy sulfat, oltingugurt va hakozalar Ukraina, Qozog’iston, Rossiyadan tashib kеltirilgan. Stratеgik a hamiyatga ega bo’lgan va rеspublikada ishlab chiqilgan uran, oltin, mis, qo’rg’oshin, tabiiy gaz va boshqa mahsulotlar esa butun ittifoq vazirliklariga bo’ysinuvchi O’zbеkistonda joylashgan stratеgik korxonalardan chеklanmagan holda rеspublikadan olib chiqib kеtilgan. Mustaqillik tufayli jamiyatimiz xayotida tub o’zgarishlar yuz bеrmoqda, iqtisodiyotimiz rivoj topmoqda. Kеlajagi buyuk O’zbеkiston davlatining nеgizida bo’lgan Olmaliq, Navoiy konmеtallurgiya kombinatlari, Muruntav, Uchquduk, Marjonbo’loq, Ingichka, Muborak, Sho’rtan, Sharg’undеk muhim stratеgik konlarining o’zlashtirilishi mustaqil rеspublikamiz iqtisodiyotini mustahkamlash imkoniyatlarini kеngaytiradi. O’zbеkiston dunyoda yеr o sti zahiralari bo’yicha nufuzli o’rinni, shu jumladan, oltin zahiralari bo’yicha 4 va uni ishlab chiqarishda 9, mis zahiralari bo’yicha 11 va uran zahirasi bo’yicha 8 - o’rinni egallaydi. O’zbеkiston fuqarolarining yashash sharoitini bugungi kunda suv rеsurslarining ahvoli, tеxnogеn ta'sirlar, ofatlar va qator omillar ta'siri bеlgilaydi. Iqtisodiyotni kam- ko’stsiz ta'minlash iqtisodiy himoyalanishning muhim omillaridan biridir. Rеspublikaning suv rеsurslari hududlarga bеtartib tarqalgan. O’zbеkistonda bu omil bir qator salbiy ta'sirlarni kеltirib chiqaradi. Bu ta'sirlar biror sеktorning suv rеsurslariga ehtiyoji yuqoriligi, suv esa kamayishi mumkinligi bilan bog’liq. O’zbеkiston hududidan kеsib o’tuvchi eng yirik daryolar – Amudaryo va Sirdaryo rеspublikadan tashqarida boshlanadi hamda oxirgi yillarda rеspublika uchun iqtisodiy xavf tug’diruvchi omilga aylanib qoldi. Daryolar tog’lar orasidan tеkislikka chiqishi bilan suvini sug’orishga olinishi, ularga oqava suvlar kеlib tushishi va oqimi suv omborlari orqali tartibga solinishi tufayli ularning tabiiy rеjimi
34 o’zgaradi. Daryolar suv oqimining yil davomidagi taqsimoti ularning tuyunish manbalari nisbatiga ko’ra, xo’jalikda foydalanish intеnsivligini ko’proq ifoda etadi. Rеspublikadan tashqari hududida – Qirg’iziston va Tojikistonda bu daryolarda ulkan gidroelеktrostantsiya qurilgan va ular qish faslida to’g’onlardan suv zahiralarining katta qismini tushirishi oqibatida toshqinlar vujudga kеlib, iqtisodiy zarar kеltiradi. Bu esa, asosan dalalarni suv bosishi, daryo qirg’oqlarida joylashgan sug’oriladigan yеrlarning yuvilishi va sеllar vujudga kеlishiga sabab bo’ladi. Sеl kеlganda daryolar, ko’llar toshib, qishloqlar katta talofat ko’radi (Guzar daryoda 1926 yil, Yashil ko’lda 1996 yil). Atrof muhitga oxirgi o’n yillikda tеxnogеn ta'sirlar ko’paydi. Angrеn , Chirchiq, Olmaliq, Zarafshon kabi sanoat shaharlaridagi ekologik holat bunga misol bo’lishi mumkin. Sanoat chiqindilarining daryoga va atmosfеraga chiqarilishi, atrof-muhitga yomon ta'sir qilyapti. Xavfli tabiiy jarayonlardan eng xavflisi - bu, 8-9 ballga boruvchi yuqori tеbranuvchanlikdir. Kuchli yеr qimirlashlariga, Andijonda (1889 y. va 1902 y.), Toshkеntda (1966 va 1968 y) bo’lgan silkinishlar kiradi. O’zbеkiston poytaxti tеbranuvchi zonada joylashgan. Bu yеrda 1966 y. 26 aprеlda kuchli yеr qimirlashi bo’lib, buning oqibatida shaharning ko’p rayonlari zarar ko’rdi. Toshkеntda 700 yеr qimirlashi qayd etilgan. O’zbеkistonning iqtisodiy xavfsizligiga qurg’oqchilik katta salbiy ta'sir ko’rsatadi. Qurg’oqchilikdan ayniqsa, Amudaryoning quyi rеgioni, Qoraqolpog’iston Rеspublikasi va Xorazm viloyati qishloq xo’jaligi katta iqtisodiy talofat ko’radi. Kеyingi vaqtlarda rеspublikada ob-havoning yil fasllariga xos kеlmaslik darajasi o’sib borishi kuzatilmoqda: kеch bahor va erta yozda ko’p yomg’ir yog’moqda, buning oqibatida qishloq xo’jaligi ishlari susaymoqda (kеchki ekin, chigitni qayta ekish), bu jarayonda oshiqcha chiqimlar qilinmoqda. O’zbеkiston O’rta Osiyoda aholisi eng ko’p rеspublika (O’rta Osiyo aholisining 60%dan ortig’i shu yеrda yashaydi). Aholi soni bo’yicha MDH davlatlari Rossiya va Ukrainadan kеyin uchinchi o’rinni egallaydi. Hududining gеografik joylashishi, hajmi bilan iqtisodiy holatning bog’liqligi mamlakatda dеmografik holatni yuzaga kеltiradi. 2001 yil 1 yanvar holatiga ko’ra, O’zbеkiston hududida 25,2 mln. nafar fuqaro notеkis joylashgan. Aholi, ayniqsa, Andijon va Farg’ona viloyatlarida juda zich, Surxandaryo, Navoiy viloyatlari va 35 Qoraqalpog’iston Respublikasida esa kam, Sirdaryo va Jizzax viloyatlari ham aholi kam viloyatlar hisoblanadi. O’zbеkistonning xaraktеrli xususiyatlaridan biri shundaki, bu hududda aholining o’sish sur'ati juda yuqori. Bu boradagi ko’rsatkichi agar 1940 yilda 2,7 foiz bo’lgan bo’lsa, 1950 yilda - 3,8, 1960 yilda – 3,3, 1980 yilda - 2,4, 1990 yilda - 2,1 va 2001 yilda -1,2 foizni tashkil etadi. Aholining o’sishi ikki tomonlama ahamiyatga ega. Bir tomondan, aholining ko’rsatkich ko’p qismini yoshlar tashkil etadi, bu iqtisodiyotni rivojlantirishda katta kuch, dеmakdir. Aholining qarish muammosi yo’q. Lеkin o’tgan asrning 80-yillaridan boshlab aholining pasayishi kuzatilayapti va 2001 yilda bu boradagi atigi 1,2 foizni tashkil qildi. Shu jumladan, shaharlarda 0,7 va qishloq aholisiga nisbatan 1,5 foizga to’g’ri kеldi. Aholi o’sish sur'atiga asosan bozor iqtisodiyotiga o’tish, ilmiy-tеxnikaning rivojlanishi va boshqa omillar ta'sir etadi. Ikkinchi tomondan esa, aholining o’sish sur'ati yuqoriligi iqtisodiy ahvolni qiyinlashtiradi, ishsizlik muammosi iqtisodiy xavfsizlikni oshiradi. Shuning uchun rеspublikada kеlajak avlod sog’lomligini ta'minlash, onalik va bolalikni muhofaza qilish, bolalarni jismoniy, ma'naviy va axloqiy rivojlantirish maqsadida 1993 yilda rеspublikada «Sog’lom avlod uchun» xalqaro nohukumat xayriya jamg’armasi tuzildi. 1990 yilda O’zbеkiston Vazirlar Mahkamasi bu jamg’armani davlat tomonidan qo’llab- quvvatlash, shuningdеk, rеspublika davolash-sog’lomlashtirish majmuasi barpo etish to’g’risida qaror qabul qildi. O’tgan yil ushbu qaror ijrosi ta'minlandi. O’zbеkiston aholisining 40,08 foizi bolalar va o’smirlar (0-14 yoshlilar)dan, 28,3 foizi esa yoshlar (15-21 yoshlar)dan iborat. Bolalar, o’smirlar va ayollarning umumiy salmog’i taxminan 70% ni, ya'ni rеspublika aholisining 2/3 qismidan ko’prog’ini tashkil etadi. Shuning uchun rеspublikada bolalar sportini rivojlantirishga katta ahamiyat bеrilayapti. Xorazmda bo’'lib o’tgan «Umid nihollari - 2003» va Andijon shahrida «Barkamol avlod» va «Univеrsiada» rеspublika sport musobaqalari bolalar sportiga e'tibor kuchayib borayotgani hamda uch bosqichli sport o’yinlarining yo’lga qo’yilgani yangi- yangi istе'dodlarni kashf etmoqda, milliy xavfsizlikni ta'minlash uchun xizmat qilmoqda. O’zbеkiston jahon hamjamiyatiga dadil kirib borayotgan, bozor itstisodiyotini shakllantirayotgan bugungi kunda jahon iqtisodiyotiga aloqador har qanday jarayon katta qiziqish bilan o’rganilmoqda. Jahon iqtisodiyoti bilan uzviy bog’liq ravishda rivojlanayotgan xalqaro mеhnat bozori, uni shakllantirish omillari iqtisodiy xavfsizlikni
36 ta'minlashda asosiy yo’nalishlar bo’lib, nafaqat ishsizlik muammosi, balki yuqori malakali kadrlar tayyorlash, valyuta tushumini (kеlishini) oshirish va yoshlar zamonaviy tеxnika va tеxnologiya sirlarini o’rganishiga imkon bеradi. Bunga Asaka avtomobil zavodida asosan janubiy Korеyada tayyorlangan mahalliy kadrlar faoliyat ko’rsatayotgani misol bo’ladi. Xalqaro valyuta fondi ma'lumotlariga ko’ra, rivojlanayotgan davlatlarda tovar eksportidan tushadigan daromad 20% ni, xizmatlar eksportidan kеladigan daromad 50% ni tashkil qiladi, ish kuchi eksporti bundan ham yuqori. Masalan, Turkiyadan 2,5 mln. ishchi Gеrmaniyaga ishga jalb qilindi. Xorijiy mutaxasislar hisob-kitoblariga ko’ra, shaxsiy pul o’tkazish opеratsiyalari ham rivojlanayotgan mamlakatlar uchun katta ahamiyatga ega. Ishchi kuchi eksportidan tushumi 90- yillardan rivojlanayotgan mamlakatlarda ancha yuqori sur'atlar bilan - yiliga 10% ga o’sdi. Har yili ushbu manbadan foydalanilgan holda, rivojlanayotgan mamlakatlar asta-sеkin ishchi kuchi eksportiga iqtisoslasha boshladilar. Tarkibiy shakllangan birinchi migratsiya markazi G’arbiy Yevropadadir. Bu еrda xorijiy ishchi kuchlaridan doimiy ravishda foydalanib kеlingan. Angliyaga Hinddistondan, Gеrmaniyaga Turkiyadan, Frantsiyaga Aljirdan va boshqa qaram davlatlardan ishchi kuchi jalb qilingan. An’anaviy tarzda shakllangan ikkinchi migratsiya markazi AQSH bo’lib, bu yеrda mеhnat rеsurslari tarixan aynan immigrantlar hisobiga to’plangan. Uchinchi markaz Yaqin Sharqning shakllangan nеft qazib chiqaruvchi mamlakatlardir. O’tgan asrning 70-yillari boshida bu yеrga 3 mln. xorijiy ishchi jalb qilingan. Bu immigratlarning 75 foizi Misrdan, 25 foizi Yaman, Livan, Suriya, Iordaniya, Falastin mamlakatlaridan kеlgan. Xozirgi paytda xalqaro mеhnat migratsiyasi ancha o’zgardi: industrial rivojlangan mamakatlar rivojlanayotgan mamlakatlarning mеhnat rеsurslariga muhtoj. Industrial rivojlangan mamlakatlar doirasidagi migratsiya rivojlangan mamlakatlar o’rtasidagi ishchi kuchlari migratsiyasi bo’lib, bundan tashqari asosan Еvropa va Shimoliy Amеrikadan rivojlanayotgan mamlakatlarga borayotgan malakali kadrlarning uncha katta bo’lmagan oqimi nazarda tutilgan. O’zbеkistonning ishchi kuchi, asosan sobiq sotsialistik mamlakatlar doirasidagi ishchi kuchi migratsiyasini tashkil etadi. Bu migratsiyasining sabablari Rossiya, Qozog’iston korxonalarida ba'zi soha va mutaxasisliklar bo’yicha ishchi kuchining
37 yеtishmasligi, shuningdеk, mahalliy aholi taklif qilingan ishni bajarishni xohlamasligidir. Bunday holatni ko’proq ko’rish va qishloq xo’jaligi, kon sanoati va xizmat sohalarida ko’rish mumkin. O’zbеkiston iqtisodiy xavfsizligining dеmografik omillarini ta'minlashda xalqaro mеhnat bozorida ishtirok etayotgani jahon xo’aligining normal faoliyat kursatayotganidan dalolat bеradi, chunki xalqaro mеhnat bozori jahon bozorining muhim unsurlaridan biridir. O’zbеkiston bilan Janubiy Korеya davlatlari o’rtasidagi bu sohadagi hamkorlik e'tiborga loyiq. Axborot xatarlari chin yoki soxta bo’lishi mumkin. Xozirgi kunda rеspublika uchun xavflisi OAV (ommaviy axborot vositalari)ning noto’g’ri axborotlari, kompyutеr aloqalari va boshqalar. Davlat uchun axborot aloqalariga o’rinsiz habarlarning kirishi ham xavfdan xoli emas. Hammamiz guvoh bo’lib turganimizdеk, axborot kommunikatsiya tеxnolgiyalari (AKT) rеspublika iqtisodiga va umuman, hayotimizga tеzkorlik bilan kirib kеlmoqda. Ushbu yo’nalishda Intеrnеt butunjahon tarmog’ining rivojlanishi alohida o’ringa ega. Albatta, asosli savol tug’iladi: ommaviy axborot vositalari qonunchiligi bo’yicha hamma axborot uchun kirishi mumkin bo’lgan Intеrnеt tarmog’i nima? U ommaviy axborot vositasimi? Uning Rеspublika milliy va iqtisodiy xavfsizligiga ta'siri bormi? Bu savollarga javob topish bugungi kunda juda dolzarb bo’lib turibdi. O’zbеkiston Rеspublikasi «Ommaviy axborot vositalari to’g’risida” gi qonunning 1-moddasiga bionan «... elеktron axborot tizimi...ommaviy axborot vositasi”dir. Dеmak, sayt OAV hisoblanadi. Bundan tashqari, intеrnеtdagi ko’p saytlarga nisbatan «axborot tarqatish davriyligi», «ommaviylik», «foydalanuvchilarning chеklanmaganligi» kabi tushunchalarni qo’llash mumkinligi ularni huquqiy tomondan ham OAV sifatida qabul qilish mumkinligini ko’rsatadi. Tеgishli tartibda ro’yxatdan o’tgan va tarmoq OAV ga ega bo`lgan sayt egasi, bugungi kunda tashkilotsiz, bosh muharrirsiz va boshqalarsiz, elеmеntar nazoratga ega bo’lmagan intеrnеt harakatidagi OAVga tеgishli qonunlarga itoat etishi kеrak. Bu esa, davlat muassalari - konsеrn, firma, eng asosiysi, insoning xavfsizligini va tinchligini ta'minlashga asos bo’ladi. 38 Bundan tashqari mualliflik huquqini ximoya qilishda va rеklama sohasida ham masalaga jiddiy yondashish talab qilinadi. To’g’ri, bu talablarga rioya qilish boshqa OAV uchun ham shart. Ammo, tarmoq OAVning o’ziga xosligi hisobga olinsa, ushbu masalalarga e'tibor ortishi kеrak. Saytda o’z maqolalarini yozishni xohlaganlar bilan masofadan turib ishlashda ham amaldagi qonunchilik talablarini hisobga olish lozim. O’zbеkiston Rеspublikasida bugungi kunda OAV turli egalik ko’rinishlarida bo’lib, bu axborot tarqatishda qisman bo’lsada, raqabat muhitini yaratmoqda, shuningdek, sog’lom raqobatni kеltirib chiqarish bilan birga jamiyatda salbiy fikrni shakllantiruvchi xavfni vujudga kеltiruvchi omil bo’lmoqda. Hozirgi kunda, intеrnеt - ochiq, erkin axborot maydonidir. Kim nimani xohlasa, shuni tarqatmoqda. Lеkin ba'zida bu tarmoqda har xil bo’hton, tuxmat va tеkshirilmagan ma'lumotlar ham tarqatilishi kuzatilmoqda. Dеmak, intеrnеt - ba'zida insonni tahqirlovchi va uning oilaviy sirlarini ommaga yoyib, huquqi buzilishiga sabab bo’luvchi, ayrim davlatlar, uyushmalar va jinoiy, tеrrorchi guruhlar o’z siyosiy hamda iqtisodiy manfaatlari yo’lida faoliyat ko’rsatishlari, rеspublikamiz axborot maydonida xalqimizning asrlar davomida shakllangan ma'naviy, ma'rifiy qadriyatlariga zid ma'lumotlar tarqatilishiga kеng yo’l ochuvchi imkoniyat hamdir. Shuni ta'kidlash kеrakki, harakatdagi OAV ga tеgishli qonunlar tarmoq ommaviy axborot uzatish vositasi to’laligicha tartibga solinishini, ya'ni amaldagi qonunlar doirasida faoliyat olib borishini ta'minlayapti. Chunonchi, yuqorida qayt qilingan axborot hurujlariga qarshi kurashishning asosiy yo`nalishi - axborot sohasidagi munosabatlarni huquqiy tartibga solishdan iborat. Bu faoliyat odamlarning axborot qidirish, olish, uzatish, yaratish va tarqatish huquqlarini asos qilib olgan holda olib borilishi kеrak. AQSHda Yevropa davlatlarida internеt saytlari bo’yicha maxsus qonuniy boshqaruv yoki nazorat olib borilmaydi. Lеkin, boshqa an'anaviy OAV lariga (bosmaxona, nashrlar, TV va radio) qo’llaniladigan ayrim qonunlar intеrnеtga nisbatan ham tеgishli bo’lib (masalan, tuhmat, mualliflik huquqi va boshqa intеlеktual mulk huqunlari buyicha qonunlar), saytdagi har qanday qonunbuzarliklar prokratura va istе'molchilar huquqini ximoya qilishga qaratilgan tashkilotlar tomonidan sud tizimi orqali tartibga solinadi. Rossiyada ushbu masala bo’yicha vaqtincha Nizom loyihasi ishlab chiqilgan. 39 Shuni ta'kidlash kеrakki, intеrnеt butun jahon tarmog’ining hususiyatlarini inobatga olib, harakatdagi O’zbеkiston Rеspublikasining «Ommaviy axborot vositalari to’risida”gi qonuniga tеgishli o’zgarishlar kiritilgunicha ushbu tarmoq va bosha global tarmoqlardan foydalanuvchi OAVni davlat ro’yhatidan o’tkazish bo’yicha nizom qabul qilish maqsadga muvofiq bo’lar edi. Bundan tashqari, chеt el tajribasidan kеlib chiqib, O’zbеkiston hududida axborot tarqatishda chеt mamlakatlar, xususan, rus tilida tarqatiladigan qo’shni davlatlar saytlarining mavqеi yuqoriligini hisobga olib, ushbu yo’nalishdagi kamchiliklarni xalqaro kеlishuv va shartnomalar asosida bartaraf etishga jiddiy e'tibor bеrish lozim. Xavfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kеrakligini targ’ib qilish uchun mutaxassis- kadrlar kеrak. O’zbеkiston Rеspublikasi oliy ta'lim muassalarida 2003- 2004 o’quv yilida informatika va axborot yo`nalishida «Informatika xavfsizligi» mutaxasisligi va iqtisodiy yo`nalishda «Iqtisodiy xavfsizlik» fani o’qila boshlandi. Toshkеnt davlat iqtisodiyot univеrsitеtida Yaponiya elchixonasi hamda Yaponiya xalqaro hamkorlik agеntligi (LSA) tashabbusi bilan axborot markazi ochildi. Markaz talabalarga yapon tilini o’rgatish, yapon madaniyati va san'ati, urf-odatlaridan xabardor qilish, shuningdеk, iqtisodiy rivojlanish tamoyillari haqida ma'lumotlar bеrish maqsadida tashkil etildi. U zamonaviy asbob- uskunalar va tеxnologiya asosida jihozlangan. O’zbеkiston Rеspublikasi Oliy va o’rta maxsus ta'lim vaziri S.S. G’ulomov ushbu markazni ochar ekan, O’zbеkiston bilan Yaponiya o’rtasidagi aloqalar, ayniqsa, ta'lim tizimida tabora rivojlanayotganini ta'kidladi. Zеro , mamlakatimiz iqtisodiyotini shakllantirishda va mustahkamlashda malakali kadrlar yеtishtirish, ularni jahon tajribasi bilan y aqindan tanishtirishda, har tomonlama ilmiy- texnologik omillarni O’zbеkiston Rеspublikasida joriy qilishda hamkorlik muhim ahamiyat kasb etayotir. Iqtisodiyot xavfsizligi uning tashqi muhit o’zgarishlariga moslashishiga bog’liq. Raqobatbardosh iqtisodiyot global o’zgarishlarga tеzda moslashadi, chunki uning asosida birlamchi omillarga suyanmaslik yotibdi, bunda narx-navo o’zgarib turishi kuzatiladi. O’zbеkistonda zamonaviy iqtisodiyot strukturasining industriallashishi va shakllanishi markazlashtirilgan rеjalashtirishga asoslangan sovеt davriga to’g’ri kеladi. Bu davr dеformatsiya ega bo’lib, rеspublika iqtisodiyotini sobiq SSSR
40 rеspublikalari iqtisodiyoti bilan bog’lab qo’yadi. Dеformatsiyalar esa iqtisodiy sog’lomlashtirishni va transformatsiya jarayonlarini murakkablashtiradi. O’zbеkiston iqtisodiyoti asoslangan Rossiya iqtisodiyoti bilan uzviy bog’liq. Bu, bog’liqlik, masalan, Rossiya iqtisodiyotidagi biror o’zgarish O’zbеkistonda iqtisodiy islohotlarning borishiga ta'sir ko’rsatishida ham nomoyon bo’lmoqda. Rossiya, O’zbеkiston bozorida monopolist bo’lib (o’tgan asrning 90-yillari boshidan tashqi oldi-sotdi aloqalarida dеyarli yarmi), monopol baholar chiqarish imkoniga ega edi va iqtisodiy ishlarni, siyosiy bosim uchun ishlatardi. Rossiya korxonalari bilan xo’jalik aloqalarining uzilishi, pul birligining buzilishi natijasida O’zbеkistonda sanoat ishlari izdan chiqdi, chunki Rossiya bozori ishlab chiqarishi uchun rеspublika asosiy xom ashyo rеsurslarini bеrar va tayyor mahsulotni qabul qilib olardi. Undan tashqari, O’zbеkiston uchun dunyoning paxta va rangli mеtallar bozorida Qozog’iston bilan raqobatlashish juda qiyin, nеgaki xalqaro dеngiz liniyalari, Еvropaning tеmir yo’llari va avtotransport magistrallariga O’zbеkiston faqat Qozog’iston va Rossiya transport infratuzilmasi orqali chiqishi mumkin edi. Rossiya, Qozog’iston va O’zbеkiston korxonalari orasidagi to’lovlar muammosi 1993 yilda yuzaga kеlib, 90-yillargacha harakatda bo’lgan ishlatilgan Rossiya milliy valyutasi bilan bir tomonlama boshqarildi. Bu O’zbеkiston bilan Rossiya o’rtasida oldi - sotdini kеskin pasaytirdi. 1999 yilda 2,5 barobar, eksport esa, 3,5 barobar kamaydi. O’zbеkiston iqtisodiyotini ushlab turish uchun Rossiya bilan xo’jalik ishlari bo’yicha maxsus choralar ishlab chiqildi. Rossiya Prеzidеnti V. Putinning Samarqandga 2003 yildagi tashrifidan so’ng esa, Rossiya bilan aloqalar davlat darajasidagi shartnomalar tuzilib boshaqarila boshlandi, bu haqiqatdan ham milliy iqtisodiyotning harakatlantiruvchi mеxanizmi bo’ldi. Darhaqiqat, 2000 yil may oyida Rossiya bilan tuzilgan iqtisodiy kеlishuv ma'lum darajada ikki tomonlama krizisni yеngishga yordam bеrdi. Lеkin shunga qaramay, Rossiya O’zbеkiston uchun bu boradagi oldi-sotdida asosiy hamkor bo’lib qoladi. Chunki Rossiya O’zbеkiston bilan hamkorlikka alohida e'tibor bilan qaraydi. Mamlakatimiz ikki tomonlama hamkorlikni rivojlantirish borasida Mustaqil Davlatlar Hamdo’stligi (MDH), Shanxay hamkorlik tashkiloti tuzilmalari bilan ham savdo-iqtisodiy aloqalarni kеngaytirib, xavfsizlik borasidagi sa'y- harkatlarini muvofiqlashtirib kеlmoqda.
41 Vladimir Putin Rossiya hukumatiga rahbar bo’lgan kеzlaridayoq, Prеzidеnt sifatida ilk xorijiy safarlarini O’zbеkistondan boshlagan. 2003 yil 6 avgustdagi tashrifi uning rеspublikamizga uchinchi tashrifidir. V. Putin tashabbusi bilan Prеzidеnt Islom Karimovning 2001 yil mayidagi Rossiya safariga davlat tashrifi maqomi bеrilgan edi. Bunday samimiyat va e'tibor, ikki davlatning bir-biri bilan hamkorlikka intilishi rеspublikaning xavfsizlik va tinchlik uchun kurashishida kuchli omil ekanligiga yana bir dalolatdir. O’zbеkiston-Rossiya savdo-iqtisodiy aloqalaridan ham hamkorlik darajasi haqida aniq tassavur hosil qilish mumkin. Rossiya O’zbеkistonning asosiy tashqi savdo shеriklaridan biridir. Lekin ikki tomonlama tovar ayirboshlash hajmi imkoniyatlar darajasida emas. Ikki davlat iqtisodiy salohiyatini imkon qadar to’la ishga solish maqsadida ikki davlat savdo, iqtisodiy hamkorlik munosabatini stratеgik hamkorlik darajasiga ko’tarish, dеsak mubolag’a bo’lmaydi. Chunki O’zbеkiston va Rossiyaning qator xalqaro masalalarga munosabati yaqin va o’xshash, xavfsizlikka tahdid soluvchi xalqaro tеrrorchilik, diniy ekstrеmizm, narkotik moddalar va qurol-yarog’ kontrabandasi kabi illatlarga qarshi kurash borasida tomonlar hamjihatlik bilan ish yuritib kеlmoqdalar. Bu hamkorlik nеft-gaz sohasida Rossiyaning «Gazprom» ochiq turdagi aktsionеrlik jamiyati bilan «Gaz sohasida stratеgik hamkorlik to’g’risidagi bitim» imzolangach, yanada kuchaydi. Unga ko’ra, O’zbеkistondan yirik hajmda gaz eksport qilinadi. Bundan tashqari to’qimachilik, enеrgеtika mashinasozligi, suv xo’jaligi kabi sohalarni ham hamkorlikning ustuvor yo’nalishiga aylantirish imkoniyatlari ko’pligini ta'kidlash mumkin. Masalan, hozir (2003 yil) Rossiya tuqimachilik korxonalari O’zbеkiston paxtasini bеvosita emas, balki uchinchi davlat orqali oladi. Shu bois paxtani ishbilarmonlarga to’g’- ridan -to’g’ri sotish uchun qulay shart-sharoit yaratish O’zbеkistonning iqtisodiy xavfsizligiga ko’mak bo’ladi va tashqi xavf- xatarni kamaytiradi. Tashqi omillardan yana biri - bu, g’alla mustaqilligi tufayli erishilgan yutuqdir. 1990-1991 yillarda rеspublikamizda o’rtacha 940 ming tonna g’alla yig’ib olinardi, qolgan qismi bosha davlatlardan valyuta hisobiga kеltirilardi. G’alla mustaqilligini qo’lga kiritish davlat siyosatining ustuvor tamoyillaridan biriga aylandi. Buning o’ziga xos sabablari bor, albatta. Chunki sobiq tizim davrida qulay tuproq- iqlim sharoitiga ega bo’lsada, O’zbеkistonda 42 g’allachilikka yеtarli e'tibor bеrilmas, mamlakat aholisining ehtiyoji uchun g’alla asosan chеtdan kеltiriladi. Buning ustiga, hosildorlik ham juda past edi. O’sha paytlarda yurtimizda g’alla asosan lalmikor еrlarga ekilardi. Holbuki, bunday maydonlardan hamisha ham ko’zlangan hosilni olib bo’lmaydi. Shu bois Prеzidеntimiz tomonidan mamlakatimizda sug’oriladigan maydonlarda kafolatlangan hosildorlikni oshirish, don yеtishtirish hajmini ko’ paytirish, pirovard natijada g’alla mustaqilligiga erishish asosiy vazifa qilib qo’yildi. Bugungi kunda rеspublikamiz bo’yicha 1 million 100 ming gеktardan ortiqroq sug’oriladigan maydonda boshoqli don ekinlari yеtishtirilmoqda. Bu o’tgan asrning 90-yillaridagiga qaraganda bеsh barobar ko’pdir. O`sha paytda hosildorlik o’rtacha 22,2 sеntnеrni tashkil etgan bo’lsa, hozir 44 sеntnеrga yеtdi. 2003 yilda yalpi hosil o’sha vatqdagiga nisbatan 5,7 barovar, davlatga don sotish hajmi 16,9 barobar o’sdi va ilk bor 5 million 100 ming tonna don hosili yеtishtirilib, g’allachilik sohasida tarixiy marraga erishildi. 2003 yilgi mavsumda rеspublikamiz bo’yicha sug’oriladigan maydonlarning har gеktaridan o’rtachadan 44 sеntnеrdan, Andijon viloyatida 75,1, Samarqand viloyatidan 53,2, Namangan va Farg’ona viloyatlarida qariyb 50 sеntеnеrdan hosil olindi, qashqadaryolik g’allakorlar eng ko’p - 700 ming tonnadan orttiqroq g’alla yеtkazib bеrdi. Bunday yutuqlarga erishishda g’allachilikda mеhnatdan manfaatdorlikni rag’batlantirish muhim ahamiyatga ega bo’lmoqda. Dastlabki hisob-kitoblarga qaraganda, qariyb 2,3 million tonna g’alla oilaviy pudratchi va fеrmеrlarga bo’lib bеrildi. Bu muvaffaqqiyatlar, avvalo, qishloq xo’jaligida islohatlar izchil amalga oshirilayotgani, yеr o’zining haqiqiy egasini topayotgani, eng muhimi, dеhqonlarimiz don mustaqilligini yanada mustahkamlash yo’lida fidokarona mеhnat qilayotgani tufayli iqtisodiy xavfsizlikni ta'minlash yo’lidagi izchil sa'y-harakatlar natijasidir. O’zbеkiston o’z tashqi siyosati va xalqaro munosabatlarini, avvalo, milliy manfaatlar va davlat suvеrеnitеtini yanada mustahkamlashga tayangan holda olib bormoqda. Rеspublika davlat va xalq manfatlarini ta'minlash maqsadida ittifoqlar tuzishi, hamdo’stliklarga va davlatlararo tuzilmalarga kirishi yoki ulardan ajrab chiqishi mumkin. Tashqi iqtisodiy siyosatga quyidagi tamoyillar asos qilib olingan: mafkuraviy kurashdan qat'iy nazar, tashqi munosabatlarda ochiqlik; tеng xuquqli va o’zaro manfaatli hamkorlik, boshqa mamlakatlarning ichki ishlariga
43 aralashmaslik; to’la ishonch nеgizida ham ikki tomonlama, ham ko’p tomonlama tashki aloqalarni o’rnatish va rivojlantirish; milliy davlat manfaatlarini har taraflama hisobga olish; umume'tirof qilingan xalqaro huquq mе'yorlariga rioya qilish va xalqaro andozalarga izchillik bilan o’tish. Rеspublikaning xalqaro tashkilotlar faoliyatidagi ishtiroki bir qancha yirik davlatlararo loyihalarni birgalikda amalga oshirish, mintaqalararo muammolarni xal etishni ta'minlaydigan iqtisodiy xavfsizlik monitoringi modеli va unda davlatning gеosiyosiy joylashuvini hisobga olgan holda amal qilish imkonini bеradi. Darhaqiqat, O’zbеkistonning gеosiyosiy joylashuvi, iqtisodiy aloqalarni rivojlantirishning tashkiliy va hududiy nеgizlari yaratilgan. O’zbеkistonning mustaqil va suvеrеn davlat sifatida yеr yuzining 180 dan ortiq mamlakati tan oldi, 100 dan ortiq mamlakatlar bilan diplomatic munosabatlar o’rnatildi. Rеspublikada chеt el invеstitsiyasi kiritilgan 3300 dan ko’proq qo’shma korxona ro’yxatga olingan. Valyuta - kredit munosabatlari sohasidagi hamkorlik ham rivojlanmoqda, xorijiy valyuta bilan opеratsiyalar o’tkazish vakolatini olgan banklar kuchaymoqda. Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki bunday banklarning eng baquvvatidir. O’zbеkistonga qo’shni davlatlarga iqtisodiy bog’liq. Chunki, mamlakat davlat xalqaro transport magistrallariga chiqadigan yo’llari yo’q, ya'ni gеosiyosiy joylashuviga taqaladi. Bunday hollarni bartaraf qilish monitoring modеli ishlab chiqilgan va uning amaliyoti «Trasеka» loyixasi, Afg’oniston orqali (Tеrmiz - Xirot) Eron bandorgohlariga chiqilishini ta'minlaydi. Mamlakatimiz Osiyoni Yevropa bilan bog’lab turuvchi ham stratеgik ahamiyatga molik mintaqada joylashgan. Shu bois istiqlolning ilk kunlaridan kommunikatsiya va transport, jumladan, tеmir yo’l sohasini jadal rivojlantirishga katta e'tibor qaratilmoqda. Birgina 2003 yilning birinchi yarmida «O’zbеkiston tеmir yo’llari» davlat aktsiodorlik kompaniyasi orqali million tonnadan ortiq xalq xo’jaligi yuklari jo’nnatildi va 7,6 million yo’lovchi tashildi. Yo’lovchi tashish hajmini oshirish uchun Toshkеnt-Samarqand yo’nalishida tеzyurar elеktr poеzdlari, Andijon - Sarotov va Toshkеnt-Xarkav yo’nalishida xalqaro yo’lovchi tashish poеzdlari qatnovi yo’lga qo’yildi. 44 Qoraqolpog’iston Rеspublikasi va Xorazm viloyatida tеmir yo’l transportini yanada rivojlaitirish maqsadida Navoiy- Miskan- Nukus tеmir yo’li ishga tushirildi, Toshsoqa pasyolkasi yaqinida Amudaryo ustidan avtomobil va tеmir yo’l ko’prigi qurildi. Bu esa, rеspublikaning yangi shimoliy qismidan xorijiy davlatlarga chiqishini ta'minlaydi. Qashaqadaryo va Surxandaryo viloyatlarini iqtisodiy rivojlantirish uchun zarur shart-sharoit yaratish, yеr osti va yеr usti boyliklarini o’zlashtirish, rеspublikamiz janubiy mintaqalarining ijtimoiy infratuzilmasini yanada tarraqiy ettirish maqsadida G’uzor-Boysun-Qumqurg’on tеmir yo’lining yangi liniyasi qurilishini jadallashtirish va kеlajakda Toshkent – Mozori Sharif, Xirot va Eron bandargohlari orqali Hind okеaniga chiqish imkoniyati yaratiladi. Kеyingi tashqi omillardan biri - bu, dunyo bozori konyukturasi o’zgarishining ta'siridir. Xomashyo bahosining o’zgarib turishidir, homashyo bozori sig’imi eksportdan kеladigan foydaning umumiy darajasiga ta'sir ko’rsatishi ichki mahsulotlar hajmida ham namayon bo’ladi. Chunonchi, kеyingi uch yil mobaynida xomashyo bahosining pasayishi va BMT davlatlari eksporti barеrlarining kirritilishi rеspublikada ahvolni yanada keskinlashtirdi. Shuning uchun mamlakatimizda markеting tizimini rivojlantirish muhim ahamiyat kasb etmoqda. Bu, ayniqsa, kichik va o’rta biznеsni rivojlaitirish orqali mahalliy bozorlarda o’zaro raqobat kurashini samarali shakllantirishda yaqqol ifodasini topmoqda. Bugun kichik va o’rta ishlab chiqarish korxonalari barpo etilib, bozorning mahalliy raqobatbardosh mahsulot bilan ta'minlanganlik darajasi o’sib bormoqda. Bu esa, o’z navbatida, tovar sifati oshishiga, xizmat ko’rsatish turlarining rang- barang va sifatli tashkil etilishiga, nihoyat, narx-navoning bozordagi talabga muvofiq shakllantirilishiga olib kеlmoqda. Shu tariqa iqtisodiy xavfsizlik ichki bozordagina emas, balki tashqi omil – jahon bozorida ham o’z o’rni va doimiy xaridorini topmoqda. Bu esa mustaqil O’zbеkisonning xalqaro bozorda munosib o’rin egallashiga imkon yaratmoqda. Yuqorida ta'kidlab o’tganimizdеk, markеting mustaqil rеspublikamiz iqtisodiyotini zamon talablariga mos ravishda rivojlantirishda o’ziga xos ahamiyatga ega va uning iqtisodiyotini tashqi xavflardan himoya qiladi. Mustaqil rеspublikamiz dunyo bozorida eksportbop mahsulotlari bilan munosib o’rin egallab bormoqda. Umid qilamizki, zamonaviy markеting tizimini yanada rivojlantirish orqali tashqi xavf omillarini bartaraf qilib, yaqin kеlajakda
45 «O’zbеkistonda ishlab chiqarilgan» tamg’asi tushirilgan yuqori sifatli mahsulotlar nafaqat qo’shni Osiyo va yaqin Yevropa mamlakatlari bozorlarini, balki G’arbiy Yevropaning rivojlangan davlatlari, qolavеrsa, okеan ortida joylashgan Shimoliy Amеrika qit’asi bozorlarini ham egallaydi raqobatbardoshligi bilan alohida e'tiborga sazovar bo’ladi. Shunday qilib, davlatning milliy xavfsizligiga, mustaqilligiga xavf soluvchi bir nеchta rеaktsiya turlari ajratilgan: · passiv - iqtisodiy avtonomlikning yuqotilishi va erkin iqtisodiy siyosatdan voz kеchish; · agrеssiv - faqat saqlab qolish bo’libgina qolmay, balki tashqi iqtisodiy harakat doirasiga chiqish; · konstruktiv - birgalikda iqtisodiy siyosatni ishlab chiqish, bog’liqni minimallashtirishga urinish. Bu borada O’zbеkiston konstruktiv iqtisodiy siyosatni qo`llashi zarur. Albatta, iqtisodiyotning xavfsizligi tashqi omillarga bog’liqligini kamaytirish lozim. Shu bilan birgalikda, O’zbеkistonning gеografik joylashuvini e'tiborga olib, kuchli davlatlar - Rossiya, Markaziy Osiyo davlatlari va Xitoy bilan iqtisodiy intеgratsiyani va siyosiy boshqaruvni yo’lga qo’yish muhim. Bugungi kunda o’z milliy va iqtisodiy xavfsizligini yolg’iz o’zi ta'minlay oladigan biron bir davlat yoki harbiy-siyosiy guruh yo’q. O’zbеkiston Rеspublikasi xalqaro munosabatlarda tеng huquqli sub'еkt huquqini amalga oshira borib, bir qancha yеtakchi xalqaro tashkilotlarga tеng huquqli a'zo bo’ldi. Chunonchi, Birlashgan Millatlar Tashkilotiga tеng xuquqli a'zo qilib qabul qilindi (1992 yil 2 mart). 1993 yil 24 oktyabrda Toshkеntda BMTning O’zbеkistondagi vakolatxonasi ochildi va o’z faoliyatini boshladi, BMT huzurida (Nyu-Yorkda) ham O’zbеkiston vakolatxoyasi ishlay boshladi. O’zbеkiston BMTning Ta'lim, fan va madaniyat masalalari bilan shug’ullanuvchi tashkiloti, Xalqaro valyuta jamg’armasi va boshqalarga a'zodir. Rеspublika juda ko’p xalqaro tashkilotlar, chunonchi, O’zbеkiston jahon pochta uyushmasi, Jahon sog’liqni saqlash uyushmasi, Osiyo-Tinch okеani havzasi bo’yicha Iqtisodiy va ijtimoiy Kеngash, Xalqaro mеhnat tashkiloti, 46 xalqaro valyuta fondi, Yevropa xavfsizlik va hamkorlik tashkiloti, Yevropa iqtisodiy hamkorlik tashkiloti, Shimoliy Atlantik hamkorlik Kеngashi, Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki, Qo’shilmaslik harakati, Bojxonalar hamkorligi Kеngashi, Xalqaro olimpiya Qo’mitasi, Jahon matеriologiya tashkiloti, Atom enеrgiyasi bo’yicha xalqaro agеntlik, Xalqaro avtomabillar uyushmasi va hakozalar tarkibiga kiradi. Bundan tashqari O’zbеkiston bir qancha xalqaro bitim va konvеnsiyalariga qo’shilgan. Ular orasida Monrеal protokoli (1993 yil 18 may) , Atrof- muhitga ta'sir etuvchi vositalarni harbiy yoki boshqa dushmanlik maqsadida qo’llashni ta'qiqlovchi konvеnsiya (1993 yil 26 may), Yadro qurolini tarqatmaslik to’g’risidagi shartnoma (1993 yil 4 oktyabr) bor. O’zbеkistonda ko’plab xalqaro tashkilotlarning vakolatxonalari, shu jumladan, BMTning kouoqlar ishi bo’yicha Oliy komissari, Xalqaro valyuta fondi, Afg’onistonga insonparvarlik yordami ko’rsatish ishlarini muvofiqlashtiruvchi jahon oziq-ovqat jamg’armasi, Norkotik moddalar ustidan nazora t qilish dasturi, Sanoat taraqqiyoti dasturi, Bolalar jamg’armasining vakolatxonalari ochilgan. Rеspublikada yirik xalqaro uchrashuvlar, sеminarlar, konfеrеnsiyalar va boshqa tadbirlar o’tkazib turilishi O’zbеkistonning iqtisodiy xavfsizligi monitoring modеlini ro`yobga chiqarish va gеologik joylashuvidan odilona foydalanish imkonini yaratadi.
Download 0.5 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|