Qarshi davlat universiteti geografiya kafedrasi
O`tish iqtisodiyoti xavf-xatarlari va unga qarshi kurash samaradorligi
Download 0.5 Mb. Pdf ko'rish
|
iqtisodiy xavfsizlik va uning ahamiyati
- Bu sahifa navigatsiya:
- XULOSA VA TAKLIFLAR
- ADABIYOTLAR RO`YXATI
|
3.3. O`tish iqtisodiyoti xavf-xatarlari va unga qarshi kurash samaradorligi Patriarxal jamiyatda chinovniklarni boshqarishning odatiy belgilari ularning keluvchilarga bo`lgan munosabatlari yoki ularga munosabatda bo`lganlargaqarata qilingan harakatlari bo`lgan. Lekin taraqqiyot, davlatning fuqarolariga bo`lgan munosabati, ya`ni “chin ko`ngildan” qilingan sovg`larni pora sifatida, davlat odamlarining fuqarolarga bo`lgan norasmiy munosabatlari doirasini “korrupsiya” atamasi bilan atashgan. Lekin bittagina noomlash bilanmuammo hal bo`lmaydi. Insoniy munosabatlar tizimi qiyin va uzoq vaqtda o`zgaradi. Shuning uchun uchinchi ming yillik boshida korrupsiya bilan kurashish jamiyat qarashlarida markaziy o`rin tutadi. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov Vazirlar Mahkamasining korrupsiyaga qarshi kurash masalalariga bag`ishlab 1998 yil 25 fevralda o`tkazilgan yig`ilishida qayd etganidek, “ respublikamiz iqtisodiyoti, siyosati, xalqaro obro`yi va jamiyatimiz axloqiy holatiga salbiy ta`sir etuvchi eng xavfli hodisalardan biri –bu , korrupsiyadir. Iqtisodiyot sohasidagi holatning analizi, bizni korrupsiyaga qarshi kurashishga alohida e`tibor berishni taqazo etmoqda. Biz qonunchiligimizni mustahkamlashga va qonunlarga rioya etishga olib keluvchi keskin, kechiktirib bo`lmaydigan choralar ko`rishimiz zarur. Bu qonunlar kichik korxonalar va tadbirkorlar manfaatini himoya qilib, poraxo`rlik, mansab su`istemoli kabi holatlarga chek qo`yishi lozim. Ayniqsa, poraxo`rlik, korrupsiya, aybdorlarni yashirish, o`z ishiga befarqlik holatlari huquq-tartiboy organlari orasida bo`lishiga yo`l qo`ymaslik kerak, chunki qonunni himoya qiluvchilarning avvalo o`z “qo`li toza bo`lishi shart”. Korrupsiya – deyarli kop` qirrali ko`rinishda va kengroq qilib aytganda,o`z mavqeyidan, shxsiy manfaatlarida foydalanishdir. Qisqacha qilib aytganda, korrupsiya – bu, amaldor shaxslar o`z amalini suistemol qilishi yoki bu amaldan moddiy ta`minlanish uchun foydalanishidir. Poraxo`rlik ko`rinishi –bu, qachonki amaldor o`z vazifasini taqazo etgan shartlarni buzganligi uchun emas, balki shu ishni qilganligi uchun haq to`lash. Poraxo`rlik amaldor vazifasining noaniqligidan, davlatning ma`muriy va moliyaviy tomondan yaxshi ta`minlanmaganligidan kelib chiqadi. Agarda korrupsiya mexanizmi orqali kriminalelementlar amaldorlarga ta`sir qilsa va ularni noqonuniy munosabatlar tizimiga tortib, kriminallashgan amaldorlarni iqtisodiyotning boshqa subyektlaridan pul vositalarini ko`plab olishadi. Bu pulni to`plash uchun o`sha iqtiosdchi hisobini aoliq orqli chiqaradi va shu orqali ish mexanizmini olib boradi. Asosan korrupsiya iqtisodiy munosabatlarga , iqtisodiy o`sish bo`layotgan davlatlarning iqtisodiy potensialiga ta`sir qiladi. Bugun, Jahon bank mutaxassislari G.Brodman va F.Rikanatin fikriga ko`ra , “o`n yil transformatsiyadan so`ng korrupsiya hammaga tushunarli ko`rinishda bo`lib, eng oliy maqsadlar 78 va islohotlarning yuzaga kelishiga xavf solishi mumkin. Iqtisodiy o`sishdavridagi davlatlardagi siyosiy va iqtisodiy o`zgarishlar qiyinchiliklari vaqtida siyosatchilar korrupsiya qanday oqibatlarga olib kelishini bilishlari kerak”. Shuning uchun keyingi yillarda korrupsiyaga qarshi kurashish iqtisodiy o`sish davridagi davlatlarning siyosiy loyihasida asosiy element hisoblanadi. Bu davlatlar uchun eng ko`p xavf –bu , ayrim korrupsiya yoki guruhlarning pora yordamida o`zlari uchun kerakli qonuniy normalar va iqtisodiy maqsadlarni amalgam oshirishi hisoblanadi. Ko`pgina izlanuvchilar ( D.Djons, D.Kaufman, DXellman) ning fikricha, bunday holat keng ko`lamda xususiylik huquqi yetarli bo`lmagan, iqtisodiy liberallashish va raqobatchilik rivojlanmagan davlatlarda yuzaga keladi. Korrupsiya chet el investitsiyalarini jalb qilish imkoniyatiga salbiy ta`sir qiladi. Izlanishlar mobaynida Jahon banki, Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki 1998 yilda rivojlanayotgan 22 ta mamlakatda, chet el investitsiyasi hajmi fuqarolar daromadi bilan teskari bog`liqlikda bo`lib, aksincha yuqori davlat etalonlarida korrupsiya kengayishi va katta kontraktlar tuzilishida pora olish yotadi. Masalan 1994 yildan 1999 yilgacha bo`lgan davrda Belorusiya, Qirg`iziston, Moldova, Rossiya , Ukrainaga qilingan to`g`ri chet el investitsiyalari aholi jon boshiga 20 dollardan to`g`ri kelgan. Ayni paytda bu boradagi ko`rsatkich Polsha va Slovaniyada tahminan 100, Vengriya va Chexiyada 200 dollarni tashkil etgan. Bunda korrupsiya darajasi keyingi davlatlar guruhida past. AQSh milliy iqtisodiy analiz byurosining 2000 yilda nashr etilgan dokladida Sharqiy Yevropa davlatlari va sobiq SSSR o`tgan asrning 90-yillari ma`lumotiga ko`ra, korrupsiya chet el investitsiyasiga qimmat ishchi kuchi yoki yuqori soliq stavkalari kabi to`sqinlik qiladi. Mustaqillik yillarigacha Ukrainada chet el investitsiyasi 1,4 mlrd. dollar bo`lsa, davlatdan 15-20 mlrd dollar chiqib ketgan. Bunda qisman korrupsiya va jinoyatchilik reaksiyasi ta`siri bo`lsa kerak. Poraxo`rlik gullab-yashnashi uchun xo`jalik yuritishning me`yoridan oshiq bo`ysundirilganligi va o`nlab muassasalar tomonidan tartibga solinishi, shuningdek, mansabdorlarning bemalol izohlashiga keng ko`lamochib beradigan xo`jalik qonun me`yorlarining yetarli darajada emasligi qulay sharoit yaratadi. Umuman olganda, korrupsiya jinoiy sektorga va boshqa noqonuniy iqtisodiy sohalar bilan aloqadorligi uchun qonun tomonidan man qilingan. Shuni ta`kidlash kerakki, poraxo`rlik rivojlanishining qulay sharoiti xo`jalik faoliyatining haddan tashqari reglamentlashgani va uni o`nlab idoralar tomonidan tartibga solinishi, shuningdek, amaldorlarga ixtiyoriy ravishda tushuntirish uchun keng imkoniyat beradigan, xo`jalik haqidagi qonunlar to`g`ri ta`sir normalarining oxiriga yetkazilmaganidir. 79 Amaldorlarning tadbirkorligi poraxo`rlikdan pora beruvchi tarafning yo`qligi bilan farqlanadi. Bu yerda xizmat qoidalarini buzishning buyurtmachisi –ma`lum qarorni qabul qilish yoki moslashuviga monopoliyadan tadbirkorlik yoki renta daromadini oluvchi ijrochining o`zidir. Bunday holatlarni xususiy munosabatlarning tarmoqlari amaldorlarni muayyan xususiy manfaatlar bilan bog`lashi ro`yobga keltiradi. Ba`zan bunday bog`lanishlar muayyan amaldorni muayyan tuzum tomonidan “pul to`lab qutqarish” ni, ammo ko`proq hollarda , davlat xizmatchilari va tadbirkorlari tomonidan bir-biriga ko`rsatadigan o`zaro xizmatlar tarmoqlariga kiritilganligini ko`zda tutadilar. Umuman olganda, korrupsiya qonun bilan ta`qiqlangan faoliyat ko`rinish sifatida jinoyat sektoriga qarashli va nolegal iqtisodiyotning boshqa sohalari bilan tor bog`langan. Agarda jinoiy elementlar amaldorlarga ularni qonunga xilof munosabatlar tizimiga tortib, ta`sir ko`rsatsa, jinoyatga qo`l urgan amaldorlar qonunlar maromiga yetkazilmaganligidan foydalanib, iqtisodiyotning rasmiy subyektlaridan poraxo`rlik mexanizmlari orqali pul mablag`larini tovlaydialr. Oxirgilar esa bu mablag`larni to`lash uchun hisobotni noto`g`ri berishga, soliqdan ozod etishga, ya`ni iqtisodiyotning sog` sohasiga xos bo`lgan faoliyat mexanizmini o`zlahtirishga urinishadi, bu esa uning kengayishiga olib keladi. O`tgan asrning 80 va 90 yillarida korrupsiya bilan bog`liq bo`lgan ko`p sonli janjallar bo`lgan edi. Ayniqsa, demokratiya mexanizmlaribo`lmagan eng kam rivojlangan mamlakatlarda korrupsiya tezroq rivojlanadi. Shunday qilib, Nigeriyada yuqori mansabli amaldorlarning o`g`rilikalri natijasida 1992 yili davlat hisoblaridan 3 mlrd dollarga yaqini (10% YaMM), 1993 yilning birinchi yarim yilligi davomida yana 1,5 mlrd dollar yo`qolgan. G`arb iqtisodchilarining fikricha, bu mamlakatda 1990 yilning iyuli va 1991 yilning maylari orasida neft sotilishidan hisobga olinmagan daromadlar 3 mlrd dollarni tashkil etgan. Rivojlanuvchi mamalakatlarda korrupsiya eng ko`p yo`liqqanlari Osiyo davlatlari hisoblanadi. Bu mintaqada ishlaydigan menejerlar so`roqlarining natijasiga ko`ra, bunda rahnamollik xitoy, Hindiston va Indoneziyaga tegishlidir. Xususan, Hindistonda, oppozitsiyaning ma`lumotlari bo`yicha, Vazirlar mahkamasining sobiq raisi Napasimxa Raoning eng yaqin izdoshlari turli xil qurbonliklar va poralar sifatida noqonuniy 850 ming dollar olishgan. Firibgarliklarda har xil firmalarga imtiyozlar va yengilliklar berish uchun pora olgan 115 ta taniqli siyosatchi va davlat amaldorlari aralashganligi ma`lum bo`ldi. O`tish iqtisodiyotiga ega bo`lgan ko`pgina mamlakatlarda korrupsiya faol rivojlanmoqda. U qanchalik xavf-xatarli ekanligini Rossiya misollida ko`rish mumkin. Kichik korxonalar vakillarining 11- Butun Rossiya qurultoyida keltirilgan, Sankt-Peterburgdagi 200 tijorat tuzumlari rahbariyatlarining so`roqlarini natijasi bo`yicha, so`ralganlarning 98%i o`z
80 tadbirkorlik faoliyati davrida (1 yildan 5 yilgacha) mansabdor shaxslar tomonidan bevosita yoki bilvosita tovlamachilikka duch kelishganini; tadbirkorlarning 96 %i pora berishga majbur bo`lganlarini aytishdi. Faoliyatida poraxo`rlik eng ko`p tarqalgan idoralar sifatida bojxona xizmatlar, tijorat tuzumlarini ro`yxatga olishni amalgam oshiruvchi, xususiylashtirish va davlat mulkini boshqaruvchi, binolarni ijaraga beruvchi muassasalar, shuningdek, arbitraj sudlarining nomlari aytilgan edi. Boshqa tekshiruvchilarning ma`lumotlariga ko`ra, so`ralgan tadbirkorlarning 90 %i turli davlat idooralari xizmatchilariga pora bermasdan o`z ishlarini saqlab qolishlari mumkin emas, deb hisoblashadi. Shu bois ulardan 63%i ijroiya qo`mitalari, 58 %i moliya-nazorat idoralari, 48%ibojxona va tashqi savdo tashkilotlari xizmatchilariga, 45%i turli darajadagi deputatlarga,35%i militsiya, 25%i sud va prokratura xodimlariga pora berishga majbur edilar. Bu korrupsiya faoliyatining eng yuqori ko`rsatkichi deb belgilandi. Poraxo`rlk aniqlangan holatlarni ularning amaldagi darajasiga nisbatan qiymatlarini ekspert baholash 0,1 dan 2% gacha o`zgarib turadi. Ammo oxirgi o`n yillikda korrupsiya yuqori rivojlangan mamlakatlarda ham faol tarqalayapti. Agar o`tgan asrning 80—yillaridagi Olmoniyaning yetarlicha yaxshi obro`ga ega bo`lgan menejerlari va hukumat korrupsiyani mamlakatning ish iqlimiga jiddiy xavf-xatar deb hisoblamagan bo`lsa, 1994 yili pora ilishda davlat ammaldorlaridan 2000 ga taqini ayblangan va Olmoniya iqtisodiyoti poraga turli xil shartnomalarni tuzishdan yiliga 10 mlrd markagacha yo`qotar, poraxo`rlik xususiy biznesda ham tarqalgan edi. Masalan, katta janjal “Mersedes-Bens” konsernining yetakchi menejerlaridan biri dilerlarga poraga savdoning imtiyozli sharoitlarini yaratib, 2,3 mln doych marka ishlagani bilan bog`liq edi. Shu konsernnning eksport bo`limi boshlig`i xizmatchilari bilan birgalikda Yaponiyaga yuborilishi kerak bo`lgan avtomobillarni poraga Turkiya va Sharqiy Ovrupaga imtiyozli narxlar bo`yicha sotishgan, bu konsernga 20 mln doychmarka zarar yetkazgan. 1994 yilning mayida 1995 yilning mayigacha bo`lgan davr ichida AQSh ma`muriyatiga poraxo`rlik natijasida Amerika kompaniyalari taxminan 45 mlrd dollarli foydadan quruq qolgan 100 holat ma`lum bo`ldi, 1996 yilning birinchi yarmida shu sabablarga ko`ra, ular 20 mlrd dollarli shartnomani yo`qotishdi. Korrupsiyadan, ayniqsa qurilish katta zarar ko`rgan. Amerika mutaxasislari tomonidan o`tkazilgan tekshirishlarning ko`rsatishicha, faqat Iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish tashkiloti (OESR) mamlakatlarida 1997 yilning mayidan 1998 yilning apreligacha shu sohada poraga 30 mlrd dollar sarflangan. Bir qator tekshiruvchilarning aytishicha, bir qator mamlakatlarda korrupsiya tizim tabiatiga ega bo`lib, siyosiy va iqtisodiy munosabatlarning asos soluvchi omillaridan biriga
81 aylanib qolmoqda. Jamiyat korrupsiyalanishining bu bosqichi quyidagi me`yorlar bilan belgilanadi: - davlat siyosati hukumat boshida turgan yoki hukumatga ta`sirini o`tkaza oladigan shaxslarning xususiy manfaatlarini hisobga olgan holda olib boriladi; - amaldorlar daromadlarining ko`p qismini qo`shimcha va soya daromadlari tashkil etadi; - korrupsiya axloqiy iqtisodiy va huquqiy madaniyatning me`yori bo`lib qolmoqda; - ijroiya hukumat biznes bilan o`zaro ta`sirlashishning norasmiy, ma`muriy shakl va usullarini faol ishlatmoqda va hokazolar. Korrupsiya jammiyatga qanday zarar yetkazishi to`g`risida 1996 yili Butun Jahon bankining prezidenti Deyns Vulfenson bunday degan edi: “Biz korrupsiya “o`smasi” bilan kurashishimiz kerak. Birin-ketin mamalakatlarda insonlar bu kasalikka qarshi chora ko`rilishini talab qilishmoqda. Ular korrupsiya natijasida kambag`allarga atalgan mablag`lar boylarning qo`liga tushishini bilishadi, biznesni yuritishi bilan bog`liq xarajatlar oshadi, davlat xarajatlarida kamayishlar yuz beradi va xorijiy investitsiyalar to`xtatilib qoladi. Ular korrupsiya moliyaviy va gumanitar yordam ko`rsatish loyihalarida ishtirok etish xohishini o`ldirishini ham bilishadi. Bizlar hammamiz ham korrupsiya sog`lom va adolatli rivojlanish yo`lidagi asosiy barterligini bilamiz. Butun Jahon banki biz qo`llab-quvvatlagan loyihalarda korrupsiyaga yo`l qo`yishni xohlamaydi va bizning faoliyatimiz halollikni eng yuqori standartlariga javob berishi uchun chora ko`rayapmiz. Agar biz ishtirok etgan loyihalarimizda korrupsiya hodisalari borligini aniqlasak, shu loyihalarni amalga oshirishni to`xtatamiz”. Korrupsiyaning oxirgi o`n yillikda juda keng tarqalishi va globallashtirish sharoitida faqat alohida milliy iqtisodiyotlargagina emas, balki jahon iqtisodiy rivojlanishining moslashuviga keltiradigan katta zarari , u bilan kurashni xalqaro darajada kengaytirish kerakligini belgilaydi. Bunday kurashning tashabbuskori va rahnamosi bo`lib AQSh chiqdi. AQShning iqtisodiyot va biznes ishlari bo`yicha Davlat kotibi yordamchisi Alan P. Larson aytishicha, “Har qaysi mamlakat tijorat poraxo`rligi bilan kurash uchun javobgardir. Milliy darajada qonun chiqarish choralari vositasida kelishilgan harakatlar qabul qilish vaqti keldi. Harakatsizlik rivojlanuvchi jahondagi demokratiyani sndiradi. U, shuningdek, bizning institutlarimiz va qadriyatlarimizga xavfli, parchalovchi ta`sir ko`rsatadi”. Ko`pchilik mamlakatlarning qonunchiligida ilgaridan shu mamlakatning rasmiy shaxslarimi poraxo`rlik uchun jazolaydigan moddalar mavjud. Ammo mamlakat fuqarolarini xorijiy davlatlarning rasmiy shaxslariga pora berishi uchun jazolaydigan modda birinchi marta 1977 yili AQShda, xorijiy korrupsiya to`g`risidagi qonun qabul qilingach, paydo bo`ldi. Bu
82 qonun va u bilan bog`liq bo`lgan hujjatlar o`nlab Amerika korporatsiyalarini sud tomonidan ta`qib qilish va jazolashga asos bo`ldi. Bunda sud tekshiruvlarini qo`zg`atish va olib boorish uchun kerak bo`lgan ma`lumotlarni bergan boshqa mamlakatlar hukumatlarining yordamidan keng foydalaniladi. Daniya hukumati va Jahon Banki loyihasi asosida tashkl etilgan Indem jamg`armasi xulosasiga ko`ra, “rossiyaliklarning har yiliga pora va boshqa noqonuniy to`lovlari summasi 36 mlrd dollarni tashkil etadi, bu Rossiya YaMM 12% idir, aslida bu ko`rsatkich bundan ham yuqori, chunki ular minimal darajadagi sonlarga tayanganlar. Har bir biznes loyihasining 10% ni pora “hazm qiladi”. Poralarning katta qismi -34,6%i sanitary xizmatlar, yong`in xavfsizligi, 34,2%i litsenziyalash organlari tomonidan olinadi. Soliq xizmati kabi moliyaviy tashkilotlarga poralarning 22%i to`g`ri keladi. Indem tadqiqodchilari xulosasiga ko`ra, pora firmaning faoliyat samarasiga deyarli ta`sir etmaydi. Bu poraxo`rlik oddiy bir jarayon bo`lib qolganligidan dalolat beradi..
Kundalik turmush darajasida rossiyaliklar poralarning katta qismini o`z farzandlarini o`qishga joylashtirish uchun – 449 mln dollar, undan keyin militsiyaga 368 mln dollar “to`laydilar”.Rossiya fuqarolarining deyarli yarmi pora berish yoki bermaslik vaziyatida bo`lishgan. Siyosatchilar orasidagi korrupsiyaga e`tabor berar ekan, Indem tadqiqodchilari, avvalo, Rossiya Davlat Dumasidagi poraxo`rlikka alohida e`tabor berdilar. Davlat Dumasi qo`mita a`zolarining “noqonuniy daromadi” rasmiy daromadlaridan tahminan 15-20 barobar ziyod bo`lishi mumkin. Tadqiqodchilar tomonidan poraxo`rlik davlat mansabdor shaxslari orasida avj olishining 3 ta asosiy sababi aniqlangan: ish haqi pastligi, pensiya chiqqandan keyin kambag`al bo`lib qolish ehtimoli kattaligi va qonunlarning sustligi. Biroq Indem tadqiqotchilari xulosasiga ko`ra , mansabdor shaxslarning ish haqlari ko`tarilishlari poraxo`rlik jarayonini kamaytira olmaydi.
Rossiyada davlat xizmatini isloh qilishga qaratilgan yangi qonun loyihasi keng muhokama etilmoqda. Bundan maqsad davlat boshqaruv tizimini qayta tuzishdir. Islohotlarning hozirgi davrida bu ishni vazirliklarni byudjet tomonidan subsidiyalash tizimini qayta ko`rib chiqishdan boshlash rejalashtirilmoqda. Rossiyaning korrupsiyaga qarshi kurash usulida korrupsiya deavlat boshqaruv organlari tizimining nomukammalligi sababli, davlat boshqaruvi jamiyatga emas, o`z-o`ziga xizmat qila boshlashi seziladi. 1993 yili Berlinda 20 mamlakat siyosatchilari va yirik biznes vakillari tomonidan “korrupsiyalashgan amaldorlarga qarshi adolatli savdoning xalqaro standartlarini qo`llash va jahon biznesiga yordam berish” ni o`z oldiga maqsad qilib qo`ygan Transperens Ibreneshnl
83 (“Xalqaro shaffoflik”) ijtimoiy guruhi tashkil etilgan edi. Faol tashkilotchilari qatorida Butun Jahon bankining sobiq rahbari Robert Maknamara , AQSh moliya vazirining sobiq o`rinbosari Piter Makferson, Ekvador va Botsvananing vitse-prezidentlari, BMT, “Djeneral elektrik” kompaniyalari va “Boing” ning yuqori mansabli hodimlari bo`lgan bu guruhning bayonotida aytilishicha, “Xorijiy yordam sifatida ajratilgan mablag`lardan pul undirish va ularni biznesmenlar va davlat amaldorlarining hisoblarida o`tirib qolishi faqatgina shu mamlakatlarda qashshoqlikni kuchaytirib qolmay, balki shu yordamni moliyalagan rivojlangan mamlakatlarning soliq to`lovchilariga qarshi qalloblikni ham ko`paytiradi. Hozirgi paytda bu tashkilotning bo`limlari 60 mamlakatda faoliyat ko`rsatmoqda. 1999 yilning oktabrida Durban shahrida (JAR) shu guruh tashkil qilgan, korrupsiyaga qarshi kurashga bag`ishlangan to`qqizinchi xalqaro konferensiya bo`lib o`tdi. Konferensiyada 130 mamlakatning bir yarim minga yaqin vakili ishtirok etdi. Ushbu guruh faoliyatinin maqsadi “xalqaro savdo standartlarini joriy etish va jahon biznesiga korrupsiyaga qarshi kurashda yordam berish”dan iborat. Guruh a`zolari qabul qilgan bayonotda quyidagi fikr qayd etib o`tilgan: “Xalqaro yordamning mansabdor shaxslar va biznesmenlar hisob raqamiga tushishi davlatning yanada kambag`allashuviga olib keladi, shu bilan birga, bu iqtisodiy yordam beruvchi rivojlangan davlatlar soliq to`lovchilariga nisbatan qilingan qalloblikdir”. Berlinda joylashgan “Transperensi Intereneyshnl” (Transparency International) tashkiloti o`zining korrupsiyani baholash loyihasi bilan (corruption Perception Inex, CPI) 1995 yildan beri barchaga ma`lum. Bu indeks subyektiv fikrlar yig`indisi hisoblanadi. Transparency ekspertlari boshqa tadqiqot markazlari ma`lumotlarini umumlashtiradilar. 2002 yilda to`qqizta mustaqil tashkilot tomonidan 15 so`rov o`tkazildi. Ballar(10-ideal haqqoniylik, 1-sotqinlik) shu davlatlar tadbirkorlari va mutahassislar tomonidan berilgan intervyularga asoslanib qo`yilgan 89 davlatdagi korrupsiya indeksi keltirilgan. Surov natijalariga ko`ra, korrupsiyadan eng toza davlat deb Finlandiya e`tirof etildi. Undan keyingi o`rinni Daniya, Yangi Zellandiya, Islandiya, Singapur va Shvetsiya egalladi. Dunyodagi eng demokratik davlat sifatida tan olingan AQSH bu ro`yxatda 16-o`rinni band etdi. Davlat xizmatchilarining ko`pchiligi korrupsiyaga aloqador mamlakatlar ro`yxatini Kamerun, Boliviya, Qozog`iston, Vyetnam, Ukraina va Gruziya boshqarib bormoqda. Korrupsiya faqatgina rivojlanayotgan davlatlarda avj olgan, deyish unchalik to`gri emas. Ro`yxatga e`tibor beradigan bo`lsangiz ko`pgina boy, demokratik mamlakatlarda ham bu illat ildiz otganiga amin bo`lasiz. Davlat korrupsiyaning kambag`al mamlakatlarda “gullab-yashnayotgani” bor gap deydi “Transperensi Interneyshnl” ning Britaniya bo`limi boshqaruvi raisi Lorens Kokkrodot. Lekin
84 Italiya, Gretsiya kabi Yevropa davlatlarida, suningdek, neftga boy bo`lgan Nigeriya, Angola, Ozarboyjon, Indoneziya, Qozog`iston, Liviya, Venesuela kabi mamlakatlarda ham qulay quloch yoyayotgani kishida tashvish uyg`otadi. L. Kokkrodotning fikricha, neft eksport qiluvchi davlatlar aholisini mazkur davlat neftdan qancha daromad olayotganidan muntazam xabardor qilib borishi zarur. Buning uchun “Transperensi Interneyshnl” va boshqa nodavlat tashkilotlari xalqaro neft kompaniyalardidan har yili mazkur davlatning daromadlari to`g`risida ma`lumot berib borishini iltimos qilmoqda. Shunday mamlakatlar aholisi hukumatdan pullar qayoqqa ketayotgani to`g`risida hisobot talab qilishi mumkin, deydi L.Kokkrift. Taniqli milliarder Jorj Sorosning korrupsiyaga qarshi kurashga qaratilgan yangi tashabbusi korrupsiyaning yirik biznesmenlarga ham sezilarli ta`sir etishidan dalolat beradi. Uning fikricha, jahonda tushunarsiz holat ko`zda tutilmoqda: negadir allaqachon boy bo`lishi kerak bo`lgan davlatlar hali ham kambag`al bo`lib qolishmoqda. Negadir Angola, Nigeriya va boshqa shu kabi davlatlar neft, gaz, olmos va oltin kabi katta tabiiy zaxiralarga ega bo`la turib, aholisi hamon qashshoq bo`lib yashamoqda?! Chunki bu zaxiralarni sotishdan kelayotgan mablag` iqtisodiyotni rivojlantirish xalq turmush darajisini ko`tarishga sarflanmayapti. Shu mablag`lar evaziga mansabdorlar hokimiyatni o`z qo`llarida ushlab turishibdi. Sorosning taklifiga ko`ra, neft eksport qiluvchi xom ashyo rentasi sarflanishi ustodan nazoratni kuchaytirishi kerak. Buni xalqaro birjalarda yangi qoidalarni joriy etish orqali amalgam oshirish mumkin. Shuningdek, uning taklifiga ko`ra, yirik transmilliy koorparatsiyalar umumiy ma`lumotlariga qo`shimcha ravishda davlatlarga to`layotgan mablag`ni ko`rsatishi kerak. Bu ma`lumotlarni davlat xarajatlari bilan taqqoslab, mablag`ning qancha qismi o`g`irlanganligini bilish mumkin. Ikkinchi tashabbus rivojlanayotgan mamlakatlardan capital chiqib ketishini oldini olishga qaratilgan. Soros taklifiga ko`ra, xomashyo realizatsiyasi bo`yicha alohida tartib o`rnatish kerak. Qazib oluvchi kompaniyalar soliqlarni ro`yxatdan o`tgan joyda emasm balki xomashyo olinadigam joyda to`lashlari lozim va hokazo. Jahon banki mutahassislari o`tkazgan tadqiqotlarda korrupsiya darajisini aniqlovchi asosiy omillar sifatida yangi korxonalarning bozorga chiqishi murakkabligi darajasi, huquqiy tizimi samaradorligi xizmatlar sifati va raqobatbardoshligi ko`rsatilmoqda. Shuning uchun asosan narxlarni erkinlashtirishga qaratilgan islohotlar korrupsiyani jilovlashga qodir kuchli vosita hisoblanadi, chunki bunda davlatning talab va taklifiga ta`siri kamayadi, iqtisodiyotning rivojlanishi samaradorligi oshadi. Lekin, narxlarni erkinlashtirish resurslarni taqsimlash mehanizmi oydinlashtirgan korrupsiyani qisqartirishi mumkin. Aks holda koorupsiyani yanada
85 avj olishi uchun qo`shimcha sharoitlar yaratiladi. Narx va ishlab chiqarishni erkinlashtirish amalga oshirilgan davlatlarda, byudjet keskin chegaralanadi yoki subsidiyalar qisqartirildi, bu esa korrupsiyaning bir muncha qisqarishiga olib keldi. Bunday islohotlar qisman amalga oshirilgan davlatlarda esa, korrupsiyani o`sishi kuzatildi. Iqtisodiyoti o`sish bosqichida bo`lgan davlatlarda korrupsiyani cheklashda raqobatni rivojlantiradigan siyosatni yurg`izish muhim ahamiyat kasb etadi. Sust raqobat muhiti bozorning monopoliyalashishiga olib keladi, bunday muhitda esa koorupsiya tez rivojlangan. Raqobatni rivojlantirish, mavjud korxonalarni ochiq va halollik bilan qayta ko`rb chiqsh va to`lov qobiliyati past bo`lgan firmalarni bozordan chetlashtirish kerak. Bunda barcha korxonalar uchun ubir xil sharoit yaratish va raqobat qoidalarini buzuvchi qoidalarini qarshi choralar joriy etilishi zarur. Tabiiy monopoliya bo`lmagan barcha sohalarda demonopolizatsiya va xusiylashtirishni amalga oshirish va shu orqali raqobat muhitini yaratish kerak. Ushbu tadbirlar amalga oshirilgan davlatlarda (masalan, Polsha va Vengriyada) koorupsiya darajasi islohotlar amalga oshirilmagan davlatlardagiga nisbatan sezilarli darajada qisqardi. Korrupsiya va mansab suistemolchiligini oziqlantiruvchi yana bir manba- bu, tashqi iqtisodiy faoliyatning to`g`ri yo`lga qo`yilmaganligi va turli kvotalar, ustama tariflar va imtiyozlar tizimi takomillashtirilmaganligidir. Bunday holatda bojxonalachilar tovarlarni imtiyozli tovar sifatida rasmiylashtirib, evaziga importyorlardan pora olish mumkin. Bu sohada korrupsiyani cheklash uchun kvotalarni tariflarga almashtirish, tarif va imtiyoz stavkalarini bir xil ko`rinishga olib kelish kerak. Jaxon Banki mutahassislarining fikricha, joriy investitsiyalari bo`lgan korxonalar uchun ko`plab imtiyozlar berish, “ochiq iqtisodiy hudular tashkil etish “ bu sohalarda korrupsiyaning rivojlanishiga olib keladi. Bunday choralar investitsiyon faollikni oshirmaydi aksincha byudjetga salbiy ta`sir ko`rsatishi mumkin, shuningdek, ba`zi sohalara mansabdor shaxslarning o`zbilarmonchiligini oshiradi, bu esa korrupsiani oshishi demakdir. Mana shuning uchun eksport va import bo`yicha cheklashlarni kamaytirib boorish va chet el investitsayalarini jalb etish bo`yicha to`g`ri siyosatni tanlash tavsiya etiladi. Ba`zi hollarda bir guruh manfaatlarini himoya qiluvchilar tashqi savdodan proteksionizmni qo`llab, foyda olishadi, lekin shu bilan tashqi savdo sohasida davlatning ortda qolib ketishiga sabab bo`ladilar. Jaxon Banki mutaxassislari fikricha, proteksionizmga qarshi xalqaro qoidalar asosida kurashish kerak. XST (Xalqaro savdo tashkiloti)ga a`zo bo`lish ham korrupsiya va suistemolchilikni ma`lum darajada qisqartiradidan chora sifatida baholanadi ammo korrupsiyani cheklaashga erishgan davlatlar tajribasi shuni ko`rsatadiki, korrupsiyaga qarshi kurash usulidan qat`i nazar, bu kurash samarali bo`lishi uchun davlatda kuchli nodavlat tashkilotlari va rivojlangan fuqarolik jamiyati bo`lishi shart.
86 Jamoatchiligning doimiy nazoratisiz korrupsiyani yengib bo`lmaydi. Darhaqiqat, O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov qayd etganidek, “Biz davlatning nazorat funksiyasini oshirib, nazorat qilish organlari sonini ko`paytirganimiz sayin, mansabdor shaxslar orasida korrupsiya ham shunchalik oshadi. Shuning uchun bizning davlat boshqaruv organlarining faoliyati ustidan jamoatchilik nazoratini kuchaytirishdan boshqa iloj yo`q”. Mustaqillikning dastlabki kunlaridan boshlaboq mamlakatimizda korrupsiya, jinoyatlarga qarshi kurashish huquq-tartibotini, inson huquqlarini himoya qilish davlat siyosatini ustuvor yo`nalishlardan biriga aylandi. Korrupsiya va jinoyatlarga qarshi kurash inson huquqlarini ro`yobga chiqarish, davlat va jamiyat hayotining barcha jabhalarini isloh etishda, jumladan, huquq-sud islohotlarini amalgam oshirishda muhim manba, tayanch nuqtasi bo`lib xizmat qilmoqda. Konstitutsiyaning muqaddimasida inson huquqiga, demokratiya va ijtimoiy adolatga sodiqlik, insonparvarlik demokratik-xuquqiy davlat barpo etish maqsadida tantanali ravishda e`lon qilindi. Sobiq sho`rolar davridagi konstitutsiyalardan farqli o`laroq, “davlat manfaatlari har narsadan ustun” prinsipidan voz kechib, davlat xalq irodasini ifoda etib, uning manfaatlariga xizmat qilishga hamda organlari va mansabdor shaxslar jamiyat va fuqarolar oldida ma`sul ekanligi qat`iy belgilab qo`yildi. O`zbekiston Respublikasi Prokuraturasining 2003-yilning birinchi yarimidagi faoliyatiga bag`ishlangan majlisida Prezidentimiz Islom Karimovning Vazirlik Mahkamasi yarim yillik yakunlariga bag`ishlab o`tkazilgan majlisdagi mamlakatda qonuniy va huquq- tartibotni yanada mustahkamlash, jinoyatchilikka qarshi kurashani, fuqarolarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilishni kuchaytirish borasida qo`yilgan vazifalar ijrosiga oid masalalar muhokama qilindi. Prokuratura va boshqa huquq-tartibot organlari o`zlariga yuklatilgan nazorat faoliyatini amalga oshirishda asosiy e`tiborni iqtisodiyotni erkinlashtirish, tadbirkorlikni qo`llab-quvvatlash, aholini ijtimoiy muhofaza qilishga qaratgan. Birgina 2003- yilning birinchi yarmida 90 mingdan ziyod prokuror nazorati hujjati qo`llanib, mansabdor shaxslarning 7 mingga yaqin g`ayriqonuniy huquqiy hujjatlari prokuraturalar protestlari asosida bekor qilingan, yetkazilgan moddiy zararning 1,5 mlrd so`m va 15590 AQSH dollari aybdor shaxslari tomonidan ixtiyoriy to`langani qayd etildi. Shuningdek, ish-xaqi bo`yicha hisob-kitoblari o`z vaqtida amalga oshirilishi uchun vazirliklar, idoralar va korxonalar rahbarlarining ma`suliyatini oshirishga qaratilgan chora tadbirlar natijasida 2,2 mlrd so`m ish haqining to`lanishi hamda bu sohada qonun buzilishiga 87 yo`l qo`ygan 2 mingdan ortiq mansabdor shaxslarning intizomiy, ma`muriy javobgarlikka tortilishi taminlangan. O`zbekiston Respubikasi Oliy Majlisi ikkinchi chaqiriq oltinchi sessiyasida “Adolat- qonun ustuvorligida” deb nomlangan ma`ruzasida davlatimiz rahbari sud-huquq tizimida erishilayotgan ijobiy natijalarni qayd etish bilan birga, bu sohada hamon sovet tizimida asoratlari sezilayotganda qattiq tanqid ostiga oldilar. Sodir etilgan jinoyat uchun jazolarning repressiv uslubi bo`lmish ozodlikdan mahrum qilish bilan bog`liq jazo tayinlashini qisqartirishi hisobiga adolat va insonparvarligi tamoyillarini kuchaytirish konsepsiyasini ilgari surgan muhtaram Yurtboshimizning tashabbusi bilan 2001-yil 26 avgust kuni O`zbekiston Respubikasi Oliy Majlisi ikkinchi chaqiriq oltinchi sessiyasida “Jinoiy liberallashtirilishi munosabati bilan O`zbekiston Respubikasi Jinoyat, Jinoyat-protsessual hamda Mamuriy javobgarlik kodekslariga o`zgartirish va qo`shimchalar haqida”gi qonun qabul qilindi. U 2001 yil 18 oktyabrdan kuchga kirgan, adolat va insonparvarlik, bag`ri kenglik va izzat-hurmar ruhi bilan sug`orilgan bu qonunda ko`ra, jinoiy jazolarining liberallashtirilishi yoki yumshatilishi jinoyat qonunchiligida tub burilish, tizimida inqilob yasadi. Endilikda jinoyat sodir etgan fuqarolarini qanday qilib bo`lsada jazolash, yanada qo`rqitish emas, balki imkoni boricha jinoyatning oqibatini tugatish, zararni bartaraf etish, o`sha shaxslarni to`g`ri yo`lga kirishiga yordam berish, tuzatib, yaxshilash asosiy masalaga aylandi. Ilgari hukm etilgan 130 shaxsga nisbatan jinoyat ishlari to`xtatildi. Sudlar tomonidan tayinlangan jazo yangi qonunga muvofiqlashtirishi jarayonida 5619 shaxsning jazosi yengillashtirildi. Qator jinoyatlar ta`qiblari qayta tasniflanganligi sababli jazoni ijro etish koloniyalarida ozodlikdan mahrum jazosini o`tayotgan 2040 mahbus yengilroq turdagi koloniyalarga o`tkazildi. Ikkinchidan, mazkur qonun bilan Jinoyat kodeksida nazarda tutilgan 87 jinoyat tarkibi bo`yicha jazolar yengillashtirildi, jumladan, 26 jinoyat tarkibi bo`yicha tegishli moddalarda ozodlikdan mahrum yoki qamoq jazosi o`rniga jarima jazosi joriy qilindi. Shunday qilib, mazkur qonunning qabul qilinishi 187 jinoyat tarkibi bo`yicha jarima jazosi qo`llash imkoniyatini ta`minladi. Natijada jazolaganlarning 1999-yilda 2,1 foizi, 2000 yilda 1,8 foizi nisbatan jarima jazosi qo`llanilgan bo`lsa, 2003 yilning birinchi yarmida bu boradagi ko`rsatkich 12,8%ga yetdi. Uchinchidan, iqtisodiy zarar etkazish bilan bog`liq qator jinoyatlar oqibatida yetkazilgan moddiy zararning o`rni qoplanilmasligi qat`iy belgilandi. Jazo chorasi sifatida iqtisodiy sanksiyalarni kuchaytirish bilan birga ozodlikdan mahrum qilish jazosini qo`llash chegarasi kamaytirlishi bilan birga tasodifan jinoyat oqibatida yetkazilgan zarar o`rnini ixtiyoriy ravishda qoplashlar rag`batlantirildi.
88 Jinoiy jazolarning liberallashtirishilishini jinoyatchilikka, ayniqsa, korrupsiyaga qarshi kurashish arayonidagi susayish deb tushunish kerak emas. Chunki, Yurtboshimiz ta`kidlaganlaridek, “Jinoyachilikni oldini olish, unga qarshi kurash samaradorligi, jazoning og`irligi va shafqatsizligiga emas, balki birinchi navbatda, qonunni buzgan shaxs jazoning qanchalik muqarrarligini nechog`lik anglashiga bog`liq”. Liberallashtirish korrupsiyaga qarshi kurashishda strategik qurol sifatida joriy qilinishi qonun ustuvorligi, ijtimoiy adolat, fuqarolar tinchligi va totuvligini ta`minlashga xizmat qilmoqda.
89 XULOSA VA TAKLIFLAR Bizga ma`lumki iqtisodiyotni rivojlantirish iqtisodiy xavfsizlik asosida rivojlanish va rivojlanish barqarorligini ta`minlovchi muhitga o`xshash muhitni tashkil etuvchi omillar yotadi. Milliy va iqtisodiy xavfsizlik quyidagi sinflardan iborat: siyosiy harbiy axborot, iqtisodiy va ijtimoiy- iqtisodiy xavfsizlik. Iqtisodiy xavfsizlikni ta`minlashning asosiy ustuvor yo`balishlari milliy manfaatlar, real va potensial xavflarga bog`liq ravishda aniqlanadi. Ana shu fikrlardan kelib chiqqan holda ushbu tayyorlangan B.N.I ga quyidagi xulosalarni keltirish lozim bo`ladi:
1. Milliy iqtisodiyotning asosiy manfaatlari asosi va islohotlarning eng muhim strategik vazifasi bo`lmish iqtisodiy va milliy xavfsizlik asosi ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlikni ta`minlash, shaxsiy va mulkiy dahlsizlik; yashash minimumi; inson faravonligi va boshqalar ko`rib chiqilgan. 2. Iqtisodiy xavfsizlikning qisqacha tahlili ta`qiq qilingan respublikamizda makroiqtisodiy va moliyaviy barqarorlikni mustahkamlash to`lov intizomini yaxshilash, iqtisodiy xavfsizlikning asosiy omillari hisobga olingani borasidagi ijobiy natijalari ko`rsatilgan.
3.Iqtisodiy xavfsizlikning ichki omillari –tabiiy landshafti va qor bilan qoplangan baland tog`lari, sersuv daryolari va butunlay sersuv daryolari va butunlay sersuv maydonlari borligi; Internet axborot-informatsion vositasidan keng foydalanishda xavfsizlikni ta`minlash masalalarini mavjudligi. 4. Davlatning iqtisodiiy xavfsizlik tizimi, bosqichma - bosqich amalgam oshirilayotgan yangilanish va taraqqiyot siyosati iqtisodiy xavfsizlikni ta`minlashda mamlakatimiz iqtisodiyoti hamda ijtimoiy soha rivojlantirishning eng muhim ystuvor yo`nalishlari bo`yicha amalgam oshirilayotgan chora-tadbirlar;
5 . Xavfsizlikni ta`minlashda byudjet, moliya, soliq va agrarsiyosatdagi ustuvorliklar aniq belgilangan reja asosida barcha bo`g`inlarda islohotlar mohiyatini anglagan holda bajarilishi milliy xavfsizlikning asosiy omilidir.
6. Strategik hamkorlik mintaqaviy xavfsizlikning asosi bo`lib, jahonning nufuzli xavfsizlik tizimida O`zbekistonning AQSH va NATO bilan hamkorligi xavfsizlikni ta`minlashning asosiy yo`nalishi sifatida ko`rinadi. 7. Respublika xavfsizligini ta`minlashda asosiy yo`llardan biri korrupsiyaga qarshi kurashish o`tish iqtisodiyotida vujudga keladigan xavf-xatarlar, korrupsiyaga qarshi
90 kurashishda xalqaro va huquqiy to`siqlar va lenirallashtirishdan keng foydalanishni ko`zda tutadi.
8. Davlat va huquqiy vakillarning korrupsiyaga aralashuvi juda xavfli holatdir. U oxir oqibat mamlakatda beqarorlikni keltirib chiqaradi va hokazo.
Yuqorida keltirilgan xulosa va takliflardan kelib chiqib o`tish davri iqtisodiyotida iqtisodiy xavfsizlikni takomillashtirib borishni nazardan qochirmaslik maqsad sari intilishda muhim rol o`ynaydi va h.k. 91 ADABIYOTLAR RO`YXATI 1. Karimov I. A. O`zbekiston XXI bo`sag`asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari.— T.: “O`zbekiston”, 1997. 2. Karimov I. A. iqtisodiy rivojlanish va iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish. “Xalq so`zi”, 2002-yil, 25 yanvar. 3. Karimov I. A. Xavfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. 10-tom, —T.: “O`bekiston”, 2002. 4. Karimov I. A. O`zbekistonda demokratik o`zgarishlarni yanada chuqurlashtirishning asosiy yo`nalishlari va O`zbekistonda fuqarolik jamiyatini asoslarini shakllanirish. O`zbekiston Respublikasining Prezidentining ma`ruzasi. “Xalq so`zi”, 2002-yil, 30-avgust. 5. Karimov I. A. 2003-yilning birinchi yarmida mamlakatimiz iqtisodiyoti hamda ijtimoiy sohani rivojlantirish yakunlari va bu sohalarda eng muhim ustuvor yo`nalishlar bo`yicha amalgam oshiriladigan chora-tadbirlar haqida: O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning Vazirlar Mahkamasi Majlisidagi ma`ruzasi. “Hamkor”, 2003-yil 24-iyul. 6. Karimov I. A. Milliy armiyamiz — mustaqilligimizning, tinch va osoyishta hayotimizning mustahkam kafolatidir.-T.: “O`zbekiston”, 2003. 7. I.A.Karimov “ jahon moliyaviy- iqtisodiy inqirozi, O`zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo`llari va choralari “. T. “O`zbekiston”. 2009 y. 8. I.A.Karimov “ 2012 yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko`taradigan yil bo`ladi “ Toshkent 2012 y. 9. I.A.Karimov “Inson manfaati, huquq va erkinliklarini ta`minlash, hayotimizning yanada erkin va obod bo`lishiga erishish –bizning bosh maqsadimizdir”. O`zbekiston Respublikasi Konistitutsiyasining 20 yilligiga bag`ishlangan nutqi. Toshkent 2012 y. 10. Oliy Majlisning O`zbekiston xalqiga murojaati. “Xalq so`zi”, 2001-yil 7-dekabr. 11. “O`zbekiton iqtisodiyotida xususiy sektorining ulushi va ahamiyatininng tubdan oshirish chora tadbirlari to`g`risida” O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2003-uil 24- yanvardagi PF-3202-sonli farmoni. 12. Qishloq xo`jaligida islohotlarni chuqurlashtirishning eng muhim yo`nalishlari to`g`risida. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2003-yil, 24- martdagi PF-3226-sonli farmoni. 13. IshmuhamedovA.E., Kalanova L., Rahimova M., Rahmonova t. Bozor munosabatlari sharoitida milliy iqtisodiyotning rivojlanishi. – T .: « O`qituvchi», 1996. 14. Ishmuhamedov a.e., Shibarshova A.I. Регулирование экономики в зарубежньx cтранаx. –Т.: ТГЭУ,2000. 92 15. Ishmuhamedov A.E., Shibarshova A.I. Интеграция в мировую экономику. –Т .: ТГЭУ, 2000. 16. Основъ таможенного дело: Учебное пособие (под обшей редю У.Т.Каримова). Т., “ Мир,экономики и право “ ,1998. 17. Tuxliyev N.,Kremensova A., O`zbekiston Respublikasi ensiklopedik ma`lumotnomasi. O`zbekiston milliy ensiklopediyasi, -T .:2002. 18. Ishmuhammedov A.E. va boshqalar. O`zbekiston milliy iqtisodiyoti . –T.: TDIU, 2000. 19. Karimova Z. Xalqaro mehnat bozori. « Hamkor », 2003 yil, 24 iyul. 20. O`zbekistonning kumush qanotlari. “Xalq so`zi”, 2003 yil, 24 may. 21. Ahmedov E.A. O`zbekiston Respublikasi . Qisqacha ma`lumotnoma. T., «O`zbekiston», 1993. 22. Shermatov K. Internet ommaviy axborot vositasimi yoki… ?, “Xalq so`zi”, 2003 yil , 25 iyun. 23 Milliy armiya –mustaqilligimiz tayanchi. “Xalq so`zi”. 2003 yil, 4 fevral. 24. Behuda sovirilayotgan valyuta. “Xalq so`zi”, 2003 yil, 6 mart. 25. www.envrasianews.com Document Outline
Download 0.5 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|