Qarshi davlat universiteti kimyo-biologiya fakulteti zoologiya kafedrasi

1.2. AsalarilarVarroa avlodi kanalari o’rganilish tarixi

Асаларичилик - қишлоқхўжалигинингасосийтармоқлариданбирибўлиб, асалетиштиришваўсимликларничанглатишорқалиуларҳосилдорлигиниоширишдамуҳимаҳамияткасбэтади. Асаларичиликниинтенсивривожлантиришинитаъминлашучунасаларилароиласинингинвасионваинфекционкасалликларданжумладанакарапидоз, варроатозванозептатозкабикасалликларданмуҳофазақилишасосиймуаммоларданбирисаналади. Дунёдакейингивақтлардабукасалликларниасаларилардааралашкечишикузатилмоқдаваасалариларнингмаҳсулдорлигигажудакаттаиқтисодийзараретказмоқда. Асалариларварроатозкасаллигинингқўзғатувчиси Varroa гамазоидканалариҳисобланадивауларсайёрамиздаасалберувчиApis meilifera асалариоилаларинингмаҳсулдорлигикамайишинингасосийсабабчисидир. Асаларилар Varroa каналариДунёнингбарчаминтақаларида (Австралияданташқари) асаларилардатарқалганиваасаларичиликмаҳсулотларигасезиларлидаражадазарарэткзаётганиқайдэтилган [1].

Asalarichilikni intensiv rivojlantirishini ta’minlash uchun asalarilar oilasining invasion va infeksion kasalliklardan jumladan akarapidoz, varroatoz va nozeptatoz kabi kasalliklardan muhofaza qilish asosiy muammolardan biri sanaladi. Dunyoda keyingi vaqtlarda bu kasalliklarni asalarilarda aralash kechishi kuzatilmoqda va asalarilarning mahsuldorligiga juda katta iqtisodiy zarar yetkazmoqda.
Oʻzbekistonda ham asalarilarda Acarapis, Varroasis apium kanalari uchrab asalarichilikga zarar yetkazadi. Acarapis kanasi asalarilarni traxeyasida parazitlik qilib akaripidoz kasalligini, Varroasis apium kanalari asalarilar uyasida yashab asalarilar qishlash davrida hamda asalari lar tuxumdan chiqqan lichinkalari qanotlarini yeb katta zarar yetkazadi. Natijada asalarilar ucha olmasdan nobud boʻladi va asalari oilalari zaiflashib qolib, mahsuldorlik kamayib ketadi. Bir mavsumda sogʻlom asalari oilasiga nisbatan, varroatoz bilan kasallangan asalari oilalari 50-70 % gacha kam asal beradi.
BugungikundaVarroasis apiumkanalarinioʻrganish, tadqiqqilish, asalarilarvarroatozigaqarshikurashishdazamonaviyekologikjihatdanxavfsizprerparatlarniqoʻllash, yuqorisamaralikurashchora-tadbirlariniishlab – chiqishhozirgizamonnazariyvaamaliyzooekologiyaning, veterinariyaningengdolzarbmuammolaridanbirihisoblanadi.
Varroatoz - bu yuqumli invaziya kasalligi asalarilarda uchraydigan kasallik boʻlib, uni Varroakanalari keltirib chiqaradi. Shuning uchun ham har bir asalarichilik mutaxassislari, zootexnik, veterinarlar va asalarichilar bu parazit hayot kechiruvchi kananing rivojlanish holati va ularga qarshi kurashish choralarini bilishi kerak.
Asalarilar varroatoz kasalligining qo‘zg‘atuvchisi Varroa gamazoid kanalari hisoblanadi va ular sayyoramizda asal beruvchi Apis meilifera asalari oilalarining mahsuldorligi kamayishining asosiy sababchisidir. Asalarilar Varroa kanalari Dunyoning barcha mintaqalarida (Avstraliyadan tashqari) asalarilarda tarqalgani va asalarichilik mahsulotlariga sezilarli darajada zarar etkazayotgani qayd etilgan (Akimov va boshq., 1993).
Asalari qanotxoʻr kanalari jigarrang rangda boʻladi. Bular asosan asarlarilarga yopishib olgan holda hayot kechiradi, Ularning urgʻochi va erkak kanalarimo’m kataklar ichida qoʻshiladi. Kanalar o’rchitib boʻlgach ishchi yoki erkak asalari inida halok boʻladi.
Urgʻochi kana tanasining uzunligi oʻrta hisobda 1.1-1.2 mm, eni esa 1.7-1.9 mm; erkak kana tanasining uzunligi 1,1 mm, eni 0,9-0.10 mm ga teng. Kanalarning asosiy yopishib ozuqalanadigan joylari bosh, koʻkrak va qorin o‟rtasida hamda 3 ta oldingi qorin g‟ildiraklari oraliqlari hisoblanadi. Bitta ishchi ari, erkak ari yoki ona ari tanasida 3 tadan to 4 tagacha kana yashashi mumkin.
Yuqumli varraotoz kana kasalga chalinmagan arixona asalarilarini alohida joyda 15 km atrofida asalarizor boʻlmagan maydonda boqiladi.Ona ari va kichik yangi oilalar kasallanmagan arixonalardan sotib olinadi. Arixonada kuchsiz asalari oilalarini ushlash tavsiya etilmaydi. Mabodo cheklab qoʻyilgan arixona joylashgan
joyda, gullab turgan gulchang beruvchi oʻsimliklar boʼlmasa, u holda oqsil moddasi bor ozuqa bilan ozuqalantirilib turiladi. Arixonada asalari uyalarini quruq, shamol tegadigan oftobli joyda yerdan 35-45 sm baland qoziqlar ustiga oʻrnatiladi.Arixonadagi muntazam qurol-aslaha hamda foydalaniladigan moslamalarni dezinfektsiya qilib turiladi.
Vorroa kanasiga qarshi kurashish ishlarini katta yoshdagi asalarilar hamda asalari lichinkalari tanasidagi kanalarni oʻldirish yoʻllari bilan olib boriladi. Asalari kasalliklarining oldini olish va davolash asalarilarning anatomiyasi va fiziologiyasini, shuningdek butun asalarilar oilasining biologiyasini va yil davomida asalarilarni parvarishlashni bilishni talab qiladi. Asalarilarning salomatligini va ularning mahsuldorligini belgilovchi asosiy omillar shundan iboratki ularni yashash sharoitlari va ovqatlanish rasioni bilan taʼminlashdir. Asalari kasalliklarining oldini olishda asalarilarning sanitariya-gigienik holati muhim rol oʻynaydi.Gigienaning asosiy qoidalarini amalga oshirish kasallik manbalarini yoʻq qilishga olib keladi, shuningdek ularni davolashni osonlashtiradi.
Asalarilarning bu kasallikka hech qanday tur yoki zotga chidamliligi aniqlanmagan.Ko'pincha bahorda, asalari oilasiga 3-5% ga katta zarar yetkazadi, bir qarashda bu sog'lom ko'rinadi. Bahor-yoz davrida, uyalarda uchuvchisiz va ari zoti ko'p bo'lganda, parazitlar soni ko'p marta (20-30 marta) ko'payadi, bu ayniqsa erta bahorda seziladi. Chorvachilik davri uzayadi va parazitlarning ko'proq to'planish ehtimoli ortadi.
Avgust-sentyabr oylarida asalarilarga katta zarar yetkazilishi 20% dan ortiq bo'lsa, prognoz ko'pincha noqulaydir.Veterinariya muolajalari ularni asalarilardan silkitib yuborsa ham, oila baribir o'ladi.
Varroatozga qarshi kurash katta moliyaviy xarajatlarni talab qiladigan juda mashaqqatli jarayondir. U tashkiliy-iqtisodiy, veterinariya va zootexnik tadbirlardan iborat.
Asalarichilikda faqat yetarli miqdorda to'liq ozuqa bilan ta'minlangan yosh (ikki yoshdan katta bo'lmagan) malikalar bilan berilgan sharoitga eng moslashgan zotning kuchli asalari oilalari saqlanishi kerak. Asalarilarni shakar bilan kuzgi oziqlantirish avgust oyida va sentyabrning birinchi o'n kunligidan kechiktirmay, har bir uya uchun 6-8 kg dan ko'p bo'lmagan miqdorda amalga oshiriladi. Shakar siropini qayta ishlashda asalarilar eskirmasligi uchun sun'iy ravishda teskari siropdan foydalanish tavsiya etiladi.
Varroa oqadilar namlikni yaxshi ko'radi, shuning uchun asalaridagi uyalar 30-50 sm balandlikdagi stendga o'rnatiladi. Qishlash paytida somon to'shaklari yoki mox yostiqlaridan yasalgan yon va yuqori izolyatsiya ishlatiladi. Qishki kulbada nisbiy namlik 85% dan oshmasligi kerak.
Xulosa qilib aytganda, Varroasis apium bilan kurashishning koʻplab usullari mavjud, ammo, qoida tariqasida, biz ularni kuzda qishlash uchun uy qurganimizdan zararlanishini oldini olishimiz kerak.Koʻpchilik asalarichilar odatda asalarilar uchun malhamning zararli ekanligini kam baholaydilar.Kimyoviy nazorat qilish vositalariga qo‟shimcha ravishda, juda qimmat, oʻsimlik preparatlaridan foydalanish mumkin.Baʼzi asalarichilar bunday usullarni samarasiz deb hisoblashadi.

Asalarilar varroatozi asalarilar rivojlanishining barcha lichinka, g‘umbak va imoga stadiyalarida uzoq davom etuvchi kasallik bo‘lib, uni Varroa kanalari qo‘zg‘atadi. Hozirgi vaqtda bu kasallik keltiradigan zarariga ko‘ra asalarichilikning eng dolzarb muammolaridan hisoblanib, asalarilar akarapidozi va Amerika gnilsi kabi kasalliklar qatorida karantin kasalliklarning “B” ro‘yxatiga kiritilgan.

Dissertatsiya ishida tarixiy-ilmiy metodlar asosida Varroa avlodi kanalarini o‘rganilish tarixi, tarqalishi va bioekologiyasi bo‘yicha olib borilgan tadqiqot ishlari tahlil qilingan holda kellirilgan.
Dunyoda asalarilar Varroa kanalari XX asrning boshlarida aniqlangan.Lekin ular biologiyasini tadqiq qilish Yevropada asalarilarda (Apis mellifera) keng tarqalgandan so‘ng XX asrning ikkinchi yarmi o‘rtalarida boshlandi. Chunki Varroa kanasining o‘zga xo‘jayin va yangi ekologik qo‘lay sharoitga o‘tishi, asalarilarda xavfli varroatoz kasalligini qo‘zg‘ab, asalarichilik rivojlanishiga jiddiy to‘siq bo‘la boshlagan edi (Maslennikova, 2002).
Varroa avlodi kanalari Varroidae oilasi Gamasina kichik turkumi, Mezostigmata turkumi, Parazitiformes katta turkumiga kiradi.Varroa avlodi kanalari Apis avlodi asalarilarining ektoparaziti hisoblanadi va ularning 4 ta: V.jacobsoni, V.destruktor, V. rindereri va V. underwoodi turlari qayd etilgan va ular: V.jacobsoni – A. segana asalarisida Indoneziyaning Yava orolida, keyinroq A. nigrocincta asalarisida Indoneziyada topilgan. A.mellifera asalarisida esa Papua-Yangi Gvineyada qayd etilgan; V.destruktor – (dastlab, V.jacobsoni deb noto‘g‘ri identifikatsiya qilingan). A.segana asalarisida Xitoy, Yaponiya, Janubiy Koreya va Tailandda keyinroq A.mellifera asalarisida Yaponiyada topilgan; V.rindereri – faqatgina A.koschevnikovi asalarisida Malayziyada qayd etilgan. Boshqa asalarilar turlarida uchrashi hali aniqlanmagan; V.underwoodi – A.segana asalarisida Nepal, Afrikada, keyinroq A.nigrocincta asalarisida Indoneziyada topilgan (Ilyasov i dr., 2022).
Dunyo bo‘yichaV.destruktor kanasi bilan eng ko‘p A.melliferaasalarilari kasallanadi.A.mellifera asalarisiningV. jacobsoni kanasi bilan zararlanishi Papua-Yangi Gvineyada aniqlangan. Ammo V.destruktorkanasining bir nechta mitoxondrial gaplotiplari bo‘lib, ulardan ikkitasi K (koreys) va V (yapon) tiplari aksariyat holatlarda A.mellifera asalari oilalarida ko‘payishi va parazitlik qilishi qayd qilingan. Ayrim holatlardagina asalarilarni V.rindererivaV.underwoodi kanalari bilan zararlanishi haqida ma’lumotlar uchraydi va juda kam o‘rganilgan. Asal beruvchi asalarilarning yana bir turi A.cegana ham ko‘proq V.destruktor bilan, ayrim holatlardagina V.underwoodi kanalari bilan zararlanadi. 2022 yilda Rossiyaning Primorsk o‘lkasida A.segana tabiiy populyatsiyalarida V.underwoodi kanalari topildi va uni gen COX1 mtDNK polimorfizmi va morfometriyasi aniqlandi (Ilyasov i dr., 2022).
Varroa kanasi dastlab Edvard Yakobson tomonidan O‘rta hind arisida topilgan bo‘lib, 1904 yilda Udeman tomonidan ro‘yxatga olingan. Varroa kanasi asalarilarda birinchi marta Xitoyda 1958 yilda, Rossiyada ilk bor Primorsk o‘lkasida 1964 yilda topilgan (Akimov va boshq., 1993).
Keyingi vaqtlarda Dunyoning ko‘pgina mamlakatlarida asalarilar V.jacobsoni kanasi biologiyasi, ekologiyasi, tarqalishi va asalarilarni zararlanishi bo‘yicha tadqiqotlar olib borilmoqda. Jumladan tadqiqotlarda Varroa kanalari ko‘pgina virusli va yuqumli kasalliklarni asalarilarga tashib o‘tishi aniqlangan. Birinchi holatda asalarilarda varroatoz kasalligini kanalar o‘zi qo‘zg‘atsa, ikkinchi holatda Varroa kanalari virusli va yuqumli kasalliklarni asalarilarga yuqishiga sabab bo‘ladi (Shishkanov, 2008).
Asalarilar varroatoz kasalligini boshqa yuqumli kasalliklardan farqi shuki u asalarilar oilasi (Apis meilifera) rivojlanishining barcha stadiyalarida va yilning hamma fasllarida uchrashi bilan juda xavflidir. Shuningdek asalari oilalarining yoppasiga qirilib ketishiga asalarilarni varroatoz bilan kasallanishi vaV.destruktor kanalari tarqalishi bilan bog‘liq kechadigan ikkilamchi virusli infeksiyalar asosiy omil bo‘lib qolmoqda. Varroa kanalari bilan zararlanishi bilan bog‘liq holda bir nechta virusli kasalliklar: qanot deformatsiyasi virusi, aralash nasl virusi (sctambler virusi) epizotik jarayonlarn murakkablashtirib, asalarilar nobud bo‘lishini 2-3 marta tezlashtiradi. Varroa kanalari faqatgina viruslarni tashuvchisi bo‘lib qolmasdan (asalari koloniyalari ichida va koloniyalararo) ular zararlashi oqibatida zaiflashgan yetuk arilar va lichinkalarida viruslarni rivojlanishini yanada jadallashishiga ham sabab bo‘ladi. Asalarilarda varroatoz intensivligi oshishi bilan infeksion kasalliklar rivojlanishi tezlashadi, chunki kanalarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri asalarilar gemolimfasi bilan oziqlanishi bilan bog‘liq holda arilar organizmiga ikkilamchi infeksiyalar o‘tishi ham birga boradi (Kotova, 2013).