Qarshi davlat universiteti kimyo-biologiya fakulteti zooogiya kafedrasi

Kerakli materiallar va jihozlar: Butli о‘rgimchak va kanalarning 
rivojlanishini aks etiruvchi tablitsalar. 

---

Ishning mazmuni: Butli о‘rgimchak о‘tlar va bо‘talar orasiga qо‘ygan tо‘ri 
ustida hayot kechiradi. Qalin о‘t-о‘lanlar bilan qoplangan daryo va soylar bо‘yida 
uning turini kо‘p uchratish mumkin. Butli о‘rgimchakning tanasi aniq ikki 
bо‘limga: kichik boshkо‘krak va dumaloq shakldagi silliq qoringa ajralib turadi. 
43-rasm. Butli о‘rgimchak va uning tо‘ri: 
1 - oyoq paypaslagich; 2 - boshkо‘krak; 3 - yurish oyoqlari; 4 - qorin; 5 - 
urg‘ochisi; 6 - erkagi; 7 - tо‘rga tushgan о‘lja. 
Boshkо‘krakning ustki tomonida tо‘rt juft oddiy kо‘zchasi, oldingi uchida 
bо‘g‘imlarga bо‘lingan ikki juft og‘iz a’zolari joylashgan. Og‘iz a’zolarining 
birinchi jufti ustki jag‘lar xisoblanadi. Ustki jag‘larning birinchi bо‘g‘imi 
xarakatchan tirnoqsimon о‘simtadan iborat bо‘lib, о‘ljasi tanasini teshish uchun 
xizmat qiladi. Jag‘larning asosida zahar ishlab chiqaruvchi bezlar joylashgan. 
Jag‘lar sanchilganda zahar tarnoqlar ichidagi naycha orqali о‘ljasi tanasiga tushadi 
va uni о‘ldiradi. 
44-rasm. Butli о‘rgimchakning ichki tuzilishi: 
1 - zahar bezi; 2 - о‘rgimchak bezlari; 3 - qizilо‘ngach; 4 - oshqozon; 5 - ichak; 6 - 
о‘pka xaltasi; 7 - traxeya; 8 - nerv zanjiri; 9 - yurak; 10 - jinsiy bez. 
Ishning bajarish tartibi: Daladan о‘rgimchak uyasini topib, uning 
sxemasini chizing. Tirik chivin yoki boshqa mayda hasharotni о‘rgimchak tо‘riga 

---

tashlang. О‘rgimchakning о‘z о‘ljasini tuzoqqa ilintirishini va uning oziqlanishini 
kuzating. 
Yaylov kanasi tanasining tuzilishi 1,5-3 mm uzunlikda bо‘lib, uning 
boshkо‘krak va qorin qismlari о‘zaro tutashgan, tana segmentlari esa о‘zaro 
qо‘shilib ketgan bо‘ladi. Tanasining oldingi qismida xelitsera va pedipalpalarning 
birikishidan hosil bо‘lgan xartumchasi bor. Bu – sanchib sо‘ruvchi og‘iz 
apparatidir. Xelitseralarda uchi orqa tomonga qarab, joylashgan xitindan iborat 
kо‘p ilmoqchalari mavjud. Tanasining oldingi qismida 4 juft oyoqlari joylashgan.