Qarshi davlat universiteti’’

GRAFIKA VA ORFOGRAFIYA

Harf va alfavit. O'zbek yozuvi tarixidan

Grafika grekcha "grophikos" so'zidan olingan bo'lib, yozuv degantushunchani bildiradi, Tildagi tovushlarni, belgilarni ifoda etuvchishakliy vositalar tizimi grafika deyiladi.

Umuman olganda, harflar yoki chiziqlar vositasida aks ettiriladigan shartli belgilarning tizimi grafika hisoblanadi va u harf bilan tovush o'rtasidagi munosabatlarni ifodalovchi qoidalar tizimidir.

O'zbek yozuvi hozirgi holga kelgunicha juda uzoq davrni boshidan kechirdi va ko'p o'zgarishlarga uchradi Chunonchi hozirgi o'zbek grafikasini jadvalda shunday ko'rsatish mumkin: (Fonografik yozuv.)

t\r	Yozuv tarixi	davrlar	Bu yozuvlarda bitilgan va bizgaclia yetib kelgan yodgorliklar
1.	O'rxun -Enasoy (tuik run yozuvi)	Vn-VHI asrlar	O'rxun –Enasoy yodgorliklari
2.	Uyg'ur yozuvi	VI-XVI asrkr	"Baztiyomoma", "Merosnoma' ‘Tazkirai avliyo"
3.	Arab alifbosi asosiciagi o'zbek yozuvi	VIII asrdan 1929 yilgacha
4.	Lotin alifbosi asosidagi o'zbek yozuvi	1 929-1 940yillar
5.	Rus alifbosi asosidagi o'zbek yozuvi	1940 yildan to hozirgacha
6.	Lotin alifbosi asosidagi o'zbek yozuvi	1996yill sentabrdan boshlandi

Harf tildagi tovushlarning yozuvdagi ifodasidir. Har qanday shakl yoki belgi harf sanalmaydi. Tovushni talaffuz qilamiz. eshitamiz harfiii esa yozamiz va ko'ramiz. Hozirgi o'zbek adabiy tilida amaldagi rus grafikasiga ko'ra unlilar: u, 3, a, y, o, e, 10, a kabi harflar bilan; undoshlar: 6, B, r, fl, ac, 3, ft, K, Jl, M, H, n, p, c, T, (p, x, n, i, ni, kabi 23 ta harf bilan ifoda etiladi va 35 ta shakl bo'libr shundan 33 tasi harf. ikkitasi (l>,b) belgidir.

Harflarning muayyan tartibda joylashtirilishi alfavit deyiladi. Amaldagi rus grafikasiga asoslangan o'zbek alfavitining joylashish tartibi quyidagicha: Aa(a), Бб(бe), Вв(вe), Гг (гe), Дд(де), Ee(e), Ёё(ё), Жж(жe), Зз(зe), Ии(и), Йй(йи), Кк(Ka) Лл(эл), Mм(эм), Нн(эн), Oo(o), Пп(пe), Pp(эp), Cc(эc), Tт(тe), Уу(y), Фф(эф), Xx(xa), Цц(цe), Шш(шe), Ъъ, Ьь, Ээ(э), Юю(ю), Яя(я).

O'zbekiston Respublikasi mustaqillik e'lon qilganidan so'ng (1991 yil 31 avgiist) lotin yozuvi asosidagi o'zbek alifbosi masalasi kun tartibiga qo'yildi. O'zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1993 yil 2-3 sentabrdagi 12-chaqiriq 13-sessiyasida '"Lotin yozuviga asoslangan o'zbek alifbosini joriy etish to'g'risida"gi Qonuni qabul qilindi va ushbu qonunni amalga kiritish tartibi haqida" gi qarori matbuotda berildi.

1995 yil 6 mayda O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining "Lotin yozuviga asoslangan o'zbek alifbosini joriy etish to'g'risida"gi Oliy Kengash qaroriga o'zgartirishlar kiritish to'g'risida qaror qabul qildi.

Ushbu qarorga ko'ra yangi alifboga o'tishni 1996 yil sentabrdan birinchi sinflarda boshlanishi va unga to'liq o'tish 2005 yilda tugallanishi qayd qilingan edi. Bu alifboda o'zbek tilidagi 3 xil nutq tovushi (ш, ч, ng) harflar birikmasi bilan quyidagicha ifodalanadi:

sh harf birikmasi shodi, yozish. sharq shavkat;

ch harf birikmasi chol, cho'l, quvonch. ishonch;

— ng harf birikmasi tong, bong, ong, kenglik, tenglik. Amalda qo'llanayotgan yangi o'zbek alifbosida 29 harf mavjud. Har bir harming ikki xil katta va kichik shakli bor.