Qarshi davlat universitetining pedagogika instituti pedagogik diagnostika va korreksiya

6-mavzu. Uzluksiz ta’limda pedagogik nazoratni tashkil etishning ilmiy asoslari.
Reja:
1. Umumiy o' rta ta’lim maktablarida pedagogik tashxis qilishning, mazmuni.
2. Umumiy o' rta ta’lim maktablarida pedagogik tashxis qilishning, mazmuni.
Tayanch tushunchalar: Pedagogik diagnostika, ijtimoiy, intellektual, ijtimoiy rivojlanish, diagnoz, komponent, noadekvat

Umumiy o'rta ta’lim maktablarini isloh qilishnmg asosiy maqsadi - shaxsni har tomonlama kamol toptirish hisoblanadi.

Pedagogik tashxislashda maktab o'quvchilarining o'ziga xos xususiyatlari
mavjud. Boshlang'ich ta’lim o'qishga va ljtimoiy-foydali mehnatga halol
munosabatni, Vatanga muhabbatni tarbiyalasa, umumiy o'rta va keyingi bochqichda
aynan shu munosabatlar bilan birga ta’limiy-tarbiyaviy va kamol toptirish
vazifalarini ajratish, bilimlami o'zlashtirish hamda zarur shaxsiy sifatlami
shakllantirish, takomillashtirish uchun yaxshi sharoitlar vujudga keladi. O'qish
jarayonida qarashlar va ma’naviy sifatlar ham shakllanadi, ya’ni mazkur
funksiyalaming birligi va o'zaro bog'liqligi kuzatiladi.
Umumiy o'rta ta’lim maktablarida pedagogik tashxislash va
korreksiyalashning mazmuni o'quvchilarda aqliy, intellektual qobiliyatlami, ijobiy
qarash va e’tiqodlami, axloqiylik, irodalilik va hissiyotlami shakllantirish(ian iborat.
Diagnostika o'tkazadigan o'qituvchi o'quvchilarda ma’rifiy va ma'naviy
sifatlami shakllantirishi, ma'naviy va moddiy hayotning uyg unligini, ma'naviy
yuksalishda milliy g oyaning tushunishlari ni va ulami turmushda qo llay bilishlari
uchun zamin yaratishi lozim.
Shuningdek, o quvchilaming hozirgi globallashuv jarayonida ma'naviy
taxdidlami farqlay olishlari, fikrga qarshi fikr, g'oyaga qarshi g oya bilan kurash
olib borish lozimligini, inson qalbiga yo l topish ma'naviy kamolot ekanligini va
mamlakat ravnaqi yo lida fidoyilik, jasorat ekanligini anglab yetishlari uchun barcha
pedagogik metodlardan foydalanish lozim.
O'qituvchi har bir darsdagi o'quv materialini taqdim qilish jarayonida
tarbiyaviy vazifaning muayyan bir tomonini amalga oshiradi. Masalan, boshlang'ich
sinf o'quvchi lari da do'stlik, mehribonlik, mehnatsevarlik to'yg'ulari shakllanadi.
74
Yoki 5-6-sinflarda Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur, Ogahiy, Fuzuliy,
Nodira kabi so'z gavharlarining ustalari, turk dunyosi adabiyotining eng mashhur
vakillari; 7-10-sinflarda Abdulla Qodiriy, Cho'lpon, Abdulla Qahhor, Usmon Nosir,
G'afur G'ulom, Zulfiya, Rauf Parfi, Omon Matchon kabi o'zbek adabiyoti osmonida
yarqiroq yulduzlar, ko'aii qamashtiruvchi chaqmoqdek pay do bo'lgan shoir va
yozuvchilaming hayoti va ijodini o'rganishar ekan, o'quvchilarda milliy g'urur va
iftixor hissi, vatanparvarlik va sadoqat, olijanoblik va insonparvarlik kabi hislatlar
shakllantiriladi. Bunday darslarda, darsdan va maktabdan tashqari tadbirlarda
o'qituvchining darsda qo'yadigan tarbiyaviy vazifasi o'quvchida shaxsning muayyan
sifatlarini takomillishtirishga qaratilishi lozim. Masalan, 8-9-sinflardagi Tarix
darslarida Temuriylar davlatining tashkil topishi, iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyoti
o'rganilar ekan, o'qituvchi katta maktab yoshidagi o'quvchilarda o'zbek
davlatchiligining rivojlanish tarixi, buyuk bobokalonlarimizning xalq va millat oldida
qilgan ulug' ishlari, Temuriylar davridagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayoti haqida
tasavvur hosil qilish bilan bog' liq ma’naviy-ma’rifiy vazifalami amalga oshiradi.
Umumiy o'rta ta’lim maktablarida pedagogik tashxis qilishning mazmuni oziga
xos xususiyatga ega. Kichik maktab yoshidagi o'quvchilar(6-10 yosh), o'rta pog'ona
o'quvchilari (11—14 yoshli o'smirlar) va katta maktab yoshidagi (15-16-17 yoshli
o'spirinlar) о quvchilami tashxislashda ulaming o'ziga xos individual-psixologik
xususiyatlari inobatga olinadi.
Kichik mak tab yoshidagi o'quvchilami pedagogik diagnostika qilish va xulqini
korreksiyalashda o'quvchilardagi sezgi, idrok, xotira, tafakkur kabi bilish
jarayonlarining o'ziga xos xususiyatlarini inobatga olish kerak.
Mazkur yoshdagi bolalar o'z idroklarining aniqligi, ravonligi, sofligi, o'tkirligi
bilan boshqa davrdagi insonlardan keskin farqlanadilar.
Dastlabki test metodining qo‘IlaniIanishi.Testlar. Test - o’rganilayotgan
jarayon yoki ob’ekt to’g’risida aniq ma’lumot olish uchun zarur bo’lgan
standard ashtirilgan metoddir.
Pedagogik diagnostika natijalari o'quvchi-yoshlar va ulaming ota-onalariga
xabar qilinishi, yetkazilishi kerak. Aks ta'sir sifatida ulaming kelajakdagi faoliyatiga
75
ham ta'sir qo rsatish mumkin. Ma'lumotning o'quvchi-yoshlarga ta'sirini, qo yilgan
maqsadga enshilganlikni nazorat qilish mumkin. Shunday nazorat turlaridan biri-
testlar hisoblanadi.
Test orqali ilmiy asoslangan ma’lumotga ega bo’lib boriladi. SHu bois, ularni mutasaddi
pedagog va psixologlar loyihalashtirishadi. Bugungi kunda pedagogik diagnostikada
testlaming quyidagi turlari mavjud:
lJNatijaviy tesflan
1.1.Rivojlanish testlan
1.2.Intellektual testlar
1.3.Umumiy natijalami ko’rsatuvchi testlar
1.4.Maktabdagi o’zlashtinshm ko’rsatuvchi testlar
1.5.Kasbiy tayyorgarlikni ko’rsatuvchi maxsus testlar
2. Shaxsiy psixometrik testlar:
2.1.SHaxs tarkibiy tuzilmasim aniqlovchi testlar
2.2.Qiziqish va mayllami aniqlovchi testlar
2.3.Klimk testlar.
Pedagogikada ko’proq maktabdagi o’zlashtirishni ko’rsatuvchi, intellektual rivojlanishni
aniqlovchi, kasbiy tayyorgarlikni ko’rsatuvchi, diqqat va xotirani aniqlovchi, shuningdek,
ijtimoiy testlar dan fbydalaniladi.
Xorij davlatlarida diagnostik testlami qo llash uzoq tarixga ega.Pedagogik testlar
ta'lim va tarbiya jarayonlarini o rganish uchun qo llanilib kelmoqda.
O zlashtirishni test orqali aniqlash 1864 yili ingliz olimi Joij Fisheming «scale
books» (Shkalalangan kitoblar)idan boshlangan. 1894-yili amerikalik J. M. Rays
«Orfografiya bo'yicha bilimlami aniqlash» jadvalini qo lladi. 1908-yili
Tomdaykning shogirdi Stoun anfrnetikadan birinchi testni nashr qildi. Boshqa
sohalarda ham testlar keng qo'llanila boshlandi.
Pedagogik testlar sohasining yirik asoschilandan biri Edvard Tomdayk (1874—
1949) amerika maktablariga testlami kirib kelishini 3 bosqichda ko'rsatadi:
1. Izlanishlar davri 1900-1915 yillami o'z ichiga qamrab oladi. Bu bosqichda
frantsuz psixologi Alfred Bine taklif etgan xotira, diqqat, qabul qilish testlarini
76
anglash va dastlabki qo'llash davri bo'ldi. Aqliy rivqjlanish darajasini aniqlovchi
intellekt teslari ishlab chiqilib tekshirila boshlandi.
2. Keyingi 15 yillik maktab testlari sohasida «shovqinli» yillar bo'lib
hisoblanadi. Bu davrni testlaming ahamiyatini, uning o'mini, imkoniyatlari va
cheklanganliklarini anglash davri deb hisoblashadi. 0. Stounning arifmetikaga oid
testlari, B. Zekingemning husnixatga oid testlari, E.Tomdaykning ko'plab maktab
predmetlan bo'yicha testlari ishlab chiqildi va tatbiq etildi. T.Kelli qiziqishlami
o'lchaSh vositalarini ishlab chiqdi. G. Mattesning qobiliyatlami aniqlash testlari
hanuzgacha o'z dolzarbligini yo'qotganicha yo'q.
3. 1931 yildan maktab testlashtirishining hozirgi zamonaviy bosqichi
boshlandi. Mutaxassislar testlaming ob'ektivligini oshirishga, yangi samarali
diagnostik usulami yaratishga harakat qilishdi.
1963 yilda Y. Farenberg, X. Zarg, R. Gampellar shaxsning ko pqirralik
xususiyatlarini aniqlaydigan, R. Bemsning(1983) xulqni tashxislashga oid testlari, A.
Anastazining o quvchining ichki dunyosini aniqlash testlan ishlab chiqildi.
Frantsiyada odatdagi maktabdan aqliy jihatdan rivojlanishi past bo'lgan bolalar tahsil
oladigan maktabga o'tkazish uchun pedagogik va tibbiy imtihonlar o'tkazilgan. Shu
maqsadda Alfred Bine hamda Teodor Simon 30 ga yaqin topshiriqni o'z ichiga
qamrab olgan, murakkablik darajasiga qarab joylaShtirilgan intellektual rivojlanishni
aniqlovchi ko'p bosqichli testlami ishlab chiqib, o'quv maskanlariga taqdim etishdi.
Bu testlar dunyodaigi eng mashhur testlar qatoridan o'rin oldi.
Lekin sobiq sho'ro hukumati davrida «Pedagogik buzilishlar to'g'risida»
(1936-yil)gi qaror bilan faqat intellektual testlar emas, balki barcha o'zlashtirishni
aniqlash testlari urinishlar ham testlami joriy qilishdagi urinishlami zoye ketkazdi.
Rivojlangan davlatlarda testlami joriy etish intensiv ravishda kechdi. Bugungi
kunda mustaqillik sharofati bilan bizning Respublikamizda zamonaviy
texnologiyalarga asoslangan metodikalami joriy qilish imkoniyati yaratildi.
Ta'lim testlari- bu shaxs rivojlanishi va shakllanishining turli tomonlarini
diagnoz qilishning xilma-xil pedagogik va psixologik shakllaridan bir turi xolos.
Mazkur testlami qo yidagicha tavsiflash mumkin:
1. Idrok kuchi, aqliy qobiliyat, aqliy rivojlanish testlari;
2. Faoliyatning turli sohalaridagi maxsus qobiliyat testlari;
3. Ta’lim, o'zlashtirish, akademik natija testlari;
4. Shaxsning alohida sifatlari(xotira, tafakkur, intellekt)ni aniqlash testlari.
Masalan, Veksleming mashhur IQ- «intellektni tashxislash»,
Gilfordning S-«Standartlashgan shkalalari», Amtxauyeming «Z-
Qiziqishlami baholash» kabi diagnostik testlari bunga misol bo’la oladi.
OTchovning metodik sifat taiablari Pedagogik diagnostikada «o'lchov»
tushunchasi. Pedagogik diagnostikada o'lchovning natijalari aniqlik va ishonchililik
talablarigajavob berishi lozim. O'lchovning sifatiga quyidagi talablar qo'yiladi:
1) Ob’ektivlik.
2) Ishonchlilik.
3) Validlik (ingliz tilida: valid ahamiyatga ega, qadrli; rus tilida: pokazatelnost,
deystvitelnost, dostovemost).
Ob ektivlik deganda o'lchov natijalari tadqiqotchiga bog'liq bo'lmagan tarzda
baholanishi yoki bir necha voqea-hodisani tadqiqotchilaming shu masala yuzasidan
deyarli bir xil xulosa chiqarishi tushuniladi.
O'lchovni o'tkazish ob’ektivligi ta’lim jarayoni qatnashchilarining aynan bir xil
sharoitda bo'lishini taqozo etadi.
Ma’lumotlami tahlil qilishning ob’ektivligi alohida qiziqish uyg'otadi. An’anaviy
baholash tizimida ma’lumotlami tahlil etishda ob’ektivlik past bo'ladi. Masalan, bitta
yozma ishni turli о qituvchi turlicha baholaydi, ya’ni baho ob’ektiv bo'lmaydi.
Ishonchlilik deganda o'rganilgan u yoki bu aniq belgining ishonchlilik va aniqlik
darajasi tushuniladi.
«Agar biror belgi yuqori darajadagi aniqlik bilan o'lchansa, uning aks etish
darajasi shkalada bitta yagona nuqtaga tushadi»1. demak, aniq va uncha aniq
bo'lmagan o'lchov haqida gapirilganda quyidagicha misolni keltirish mumkin:
masofa 4188 millimetmi tashkil qiladi, yoki masofa 4 metrga yaqinni tashkil qiladi
O'lchovning ishonchlilik darajasi ishonchlilik koeffitsiyenti bilan aniqlanadi.
Validlik. O'lchov sifatining muhim metodik talablaridan bin validlikdir.
Validlik haqiqatda ham o'lchash talab etilayotgan narsa o'lchandimi yoki boshqa
narsa o'lchanganligini aniqlaydi.
Test metodikasida validlikning to'rtta turi uchraydi:
-Mazmunning validligi;
-Natijaning validligi;
-Prognozning validligi;
-Kostruktiv validlik.
O'lchov sifatining yuqoridagi muhim uchta talabi bilan birga adabiyotlarda
boshqa mezonlar (kriteriyalar) ham uchraydi. Linert quyidagi mezonlami keltiradi5:
a) testning o'lchamli bo'lishi (normalangan testlar);
b) testning solishtirma bo'lishi (test o'zining egizagi, altemativi bilan
taqqoslanadi);
v) testning tejamli bo'lishi;
g) testning foydali bo'lishi;