11-variant
Maxsus sirtqi bo’lim talabalari uchun “Qiyosiy pedagogika” fanidan sessiya oralig`i nazorat ishi topshiriqlari
1 – topshiriq. Berilgan savollarga yozma tarzda javob tayyorlang
Singapur ta`lim tizimi
Singapur ta’lim tizimi Rasmiy nomi – Singapur Respublikasi. Poytaxti – Singapur shahri. Geografik joylashuvi – kichkina – urbanizatsiyalashgan orolcha-shahar bo‘lib, janubiy-sharqiy Osiyoda joylashgan. Maydoni - 712,4 km2. Aholisi – 4,45 mln. kishi (2010-yil) bo‘lib, shundan 78% - xitoyliklar; 14% - malayslar; 7% - hindular. Pul birligi – Singapur dollari. Mustaqillik kuni - 1944-yil, 9 - avgust. Prezidenti – Toni Tan. Singapurda har bir bola 10 yil muddat davom etadigan umumiy ta‘limni olish huquqiga ega. Bu ta‘lim 6 yil boshlang‘ich ta‘lim va 4 yil o‘rta ta‘limni o‘z ichiga qamrab oladi. Singapur ta‘lim tizimida asosiy urg‘u bolalarni o‘qishga, hisoblashga, 2 ta tilda gapira olishga o‘rgatish, bolalarda jismoniy va axloqiy tarbiyani shaklantirish, ijodiy va mustaqil fikrlashni o‘stirishdir.
2 tilli siyosat har bir boladan ingliz tilini o‘rganish bilan bir qatorda o‘z ona tilisini ham puxta va mukammal o‘rganishni talab qiladi. Singapurdagi barcha maktablarda ta‘lim 2 tilda olib boriladi. Ya‘ni, ingliz tili va xitoy tili.
Ta‘limni ikki tilda tashkil etilishining bir necha jihatlari mavjud. Jumladan, ingliz tili – jahon tili sifatida dunyoviy ilmlarni o‘rganish maqsadida qo‘llanilsa, xitoy tili – aholining o‘z milliy urf - odatlari, madaniyati, tarixini o‘rganishda muhim hisoblanadi. Shuningdek, Singapur – ko‘p millatli xalq bo‘lganligi sababli, mamlakatning gullab - yashnashi va kelajagining yaxshilanishi uchun malakatda yashovchi har bir fuqaroga uning tili va dinidan qat‘iy nazar, bir xil yaxshi munosabatda bo‘lishni talab etadi. Ta‘limning yuqori darajaga ega bo‘lgan yo‘nalishlari gumanitar fanlar emas, balki aniq va tabiiy fanlarda o‘z aksini topadi. Bolalarni qobiliyatiga qarab ma‘lum bir guruhlarga bo‘lish mobaynida ularning bilim darajasiga qarab o‘quv dasturlarini tuzish prinsiplaridan foydalanishni taqozo qoladi.
Singapurdagi har bir bola dini va irqidan qat‘iy nazar 6 yoshdan 16 yoshgacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga olgan 10 yillik ta‘limni olish huquqiga egadir. Mamlakatda shuningdek, davlat o‘quv muassasalari bilan bir qatorda xususiy o‘quv muassasalari ham mavjud. Boshlang‘ich ta‘limni tamomlagandan keyin o‘quvchilar Primary School Having examination (PSHE) imtihonlarini topshiradilar.
O‘rta ta‘lim haqidagi Serrtifikat Singapurda Singapore – Cambridge General Certificate of education o‘rta maktabini tamomlagandan keyin beriladi va bu sertifikat butun jahon mamlakatlarida tan olinadi. Singapurda Oliy o‘quv yurtlariga kirish uchun Universitetga kirishga mo‘ljallangan maxsus kurslardan 107 o‘tish lozim. (2-3yil). Shuningdek, ingliz tilini o‘rganishga qaratilgan maxsus o‘quv markazlari ham yaratilgan. Ular orasida TMC (Technology Management and communications) Education Groupni ko‘rsatish mumkin. Singapur ta‘lim tizimining tuzilishi quyidagicha: -Maktabgacha ta‘lim – 3-6 yoshgacha (3 yil); -Boshlang‘ich ta‘lim – 6-12 yoshgacha (6 yil) ikki bosqichli: I-bosqichda o‘qish muddati - 4 yil, II-bosqichda o‘qish muddati - 2 yil; -O‘rta ta‘lim – 12- 16- yoshgacha (4 – 6 yil); -To‘liq bo‘lmagan kollej ta‘limi (2 yil); -Politexnikumda (3 yil); -Oliy ta‘lim uch bosqichdan tashkil topgan: - Bakalavr (4 yil), - Magistrtura (1-3 yil), -Doktorantura (2-5 yil).
Maktabgacha ta’lim Yasli va bog‘chalardan iborat. 3-6 yoshgacha bo‘lgan bolalarni har tomonlama kamol toptirishga xizmat qiladi. Muddati – 3 yil. Yasli – birinchi va ikkinchi yil. Bog‘chada bolalar o‘zaro muloqot qilish, ona tili hamda hisoblashni o‘rganadilar. O‘z ona tilisi yani xitoy, malay va tamil tillaridan tashqari ingliz tilida ham o‘z fikrlarini erkin bayon qilish ko‘nikmasiga ega bo‘ladilar.
Bog‘cha bolalarni o‘z vataniga sodiq vatanparvar qilib tarbiyalashga qaratilgan Boshlang’ich ta’lim. Boshlang‘ich maktablar 6-12 yoshgacha bolgan bolalarga ta‘lim-tarbiya berishga qaratilgan. O‘qish muddati – 6 yil. Boshlang‘ich ta‘lim ikki bosqichdan iborat: I-bosqichda o‘qish muddati – 4 yil.
Uning vazifasi bolalarda o‘qish, yozish, hisoblash malakalarini shakllantirish. Estetik didini, musiqiy va badiiy qobiliyatlarini rivojlantish. II-bosqichda bolalar 2 yil ta‘lim oladilar. Barcha fanlardan dastlabki bilimlar sohibiga aylanadilar. Ta‘limning bu turi hamma uchun majburiy va bepul joriy qilingan. O’rta ta’lim. 12-16 yoshgacha bo‘lgan bolalarni qamrab olgan. O‘qish muddati – 4-6 yil.
Ta‘limning bu turi bir necha yo‘nalishlarda olib boriladi: -Maxsus -Tezkor -Akademik -Texnik Singapur san‘at maktablari xam oquvchilar uchun keng imkonoyatlar beradi. Kollej o‘quvchilari xohishi, imkoniyatlariga ko‘ra tanlanadi. O‘quvchilar to‘liq bo‘lmagan kollej ta‘limida 2 yil, politexnikumda 3 yil o‘qishadi.
Oliy ta’limi tizimi 108 Singapurda Universitet ta‘limi 1905 –yilda meditsina kolledjining tashkil topishi bilan yuzaga keldi. Keyinchalik, 1929-yilda Raflz kollejiga asos solindi. U o‘z ichiga gumanitar va aniq fanlar fakultetini qamrab olar edi. 1949 - yilda Singapurda mavjud bo‘lgan universitetlar o‘z ichiga Meditsina kolleji va Raflz kollejini olar edi.
Singapur Milliy Universiteti va Nanyang Texnologiya Universitetlari o‘z ichiga oliy ta‘lim va aspiranturani qamrab olib, bu Universitet talabalariga yuqori darajadagi tadqiqot ishlarini olib borish imkoniyati berilar edi. Singapur oliy ta‘limi politexnikum, universitet, pedagogika va texnik ta‘lim yo‘nalishida mutaxassislarni tayyorlovchi institutlardan iborat.
Singapur Milliy Universiteti dunyodagi 200 dan ortiq eng mashhur universitetlar qatorida 18 - o‘rinda turadi. Universitet tarkibida: gumanitar, ijtimoiy, biznes, kompyuter yo‘nalishi, muhandislik, dizaynerlik, ekologiya, huquq, tabiiy fanlar, tibbiyot, stomatologiya hamda musiqa fakultetlari mavjud. Universitetda 22000 bakalavr, 8000 magistr tahsil oladi va 3000 dan ortiq xodimlar ishlaydi.
Malayziyada ta`lim, fan va amaliyot uyg`unligi.
Malayziyada ta'lim tizimi
Biroq, maktablarga qabul qilish maktab turiga bog'liq. Maktabdan maktabgacha farq qiladi. Malayziyada maktablarni odatda uch toifaga bo'lish mumkin:
Keling, ushbu turdagi maktablarni birma-bir ko'rib chiqaylik.
Malayziyadagi davlat maktablari
Hammamizga ma'lumki, davlat maktablarida xususiylarga qaraganda o'qish narxi kamroq. Shuningdek, a Malayziyadagi davlat maktablari soni. Shunday qilib, sobiq pat sifatida jamoat maktablari varianti ancha arzon. Ammo, muammo til to'sig'i bo'lishi mumkin. Shuningdek, chet ellik talabalarni byurokratik ro'yxatdan o'tkazish jarayoni og'irlashishi mumkin.
Davlat maktablarida o'qish vaqti odatda 7.30 dan boshlanadi va soat 12.30 dan 13 gacha. Shuningdek, ko'plab davlat maktablarida ikki kunlik tizim bir kunlik va bir kunlik mashg'ulotlar bilan ishlaydi. Shunday qilib, ular ko'p sonli talabalarni qabul qila oladilar.
Umumta'lim maktablari etarli darajada va ta'lim uchun zarur bo'lgan asosiy elementlarga ega. Ammo talabalar-o'qituvchilar nisbati ancha yuqori bo'lishi mumkin, bitta sinfda 40-50 kishi.
Malayziyadagi xususiy maktablar
Xususiy maktablarda o'qish qimmatga tushadi. Ammo barcha xususiy maktablar ingliz tilidan o'qitishda asosiy til sifatida foydalanadilar. Shunday qilib, til to'sig'ida hech qanday muammo bo'lmaydi. Biroq, xususiy maktablar, shuningdek, Malayziya Ta'lim vazirligi tomonidan o'rnatilgan ko'rsatma va qoidalarga amal qiladi. Biroq, darslar odatda ertalab soat 8.30 dan 4 gacha davom etadi.
Bolalarning aksariyati xususiy maktablarga osonlikcha joylashadilar. Chunki ular jamoat maktablarida duch keladigan madaniy tafovutlarga duch kelmaydilar.
O'qituvchilar odatda yaxshi tayyorgarlik ko'rishadi. Turli millat va madaniyatdagi talabalarga munosabatda bo'lish tajribasiga ega ekanliklari.
Malayziyadagi xalqaro maktablar
Agar siz farzandingizning davlatingizning o'quv dasturida ma'lumot olishini istasangiz. Yoki Malayziyadan tashqari boshqa o'quv dasturlari xalqaro maktabni ko'rib chiqishi kerak.
Hukumat Malayziyani ta'lim sohasidagi ilg'orlik markaziga aylantirmoqchi. Agar siz Malayziyada o'qishni istasangiz, bu sizga ko'rinmaydi TOEFL testi.
Umumta'lim maktabiga kirishdan ko'ra, xalqaro maktabga qabul qilish osonroq. Buning sababi shundaki, to'lovlar mahalliy hokimiyat tomonidan subsidiyalanmaydi va ko'pincha maktabning o'zida amalga oshiriladi.
Jahonda masofaviy ta`limning rivojlanishi
Oliy o’quv yurtlarining alohida guruhlarini maxsuslashtirilgan oliy maktablar tashkil etadi. Masalan, Glazgo universitetida musiqa, Galashildz universitetida engil sanoat kolleji mavjud. Shuningdek, Britaniya oliy o’quv yurti (Oren Universuty)da masofaviy ta’lim olish mavjud bo’lib, unda ko’plab rang-barang dasturlar o’rin olgan. Unda dunyoning turli mamlakatlaridan 12 ming talaba o’qishadi. Ta’lim olish pullik bo’lib (oliy ta’lim), bir-biridan farq qiladi. Uni oddiy qilib ikkiga bo’lish mumkin: kurslar, laboratoriyadi.
AQSH Ta’lim Departamenti esa (1998 yil) «har qanday joyda har qanday vaqtda Ta’lim (Learning Anytime Anywhere parterships - LAAP) dasturini ishlab chiqdi. Dastur oliy o’quv yurtidan keyingi ta’lim hisoblanadi va Internet orqali 99 masofaviy ta’lim olishga yo’naltirilgan oliy o’quv yurtlari va texnika kompaniyalari unga mablag’ ajratadi.
Mazkur dasturni qabul qilish natijasida AQSH Kongressi «Oliy ta’lim to’g’risida»gi (1965 yil) Qonuniga o’zgartirishlar kiritdi, maqsad masofaviy ta’limdagi yangi texnologiyalarni rag’batlantirishdan iborat. Tanlov ikki bosqichdan iborat bo’lib, birinchisida 653 ariza qabul qilingan, shuningdek 3-5 yil muddatga moliyaviy mablag’ bilan taminlanishga 29 ta loyiha sazovor bo’lgan(1999yil).
O‘qituvchilar doimiy kasbiy rivojlanishda o‘z ehtiyojlarini aniq belgilay oladilar. Ular o‘qitish usullarini boshqa tajribali o‘qituvchilar bilan muhokama qilib, aniq baholay oladilar va kompyuter malakalarini takomillashtiradilar. Shu bilan bir vaqtda o‘qituvchilarning aksariyati, ma‘ruzalarni zerikarli, o‘qitish usullari yomon, ba‘zilari hatto malaka oshirish kurslariga qatnashish vaqtni va pulni bekorga sarflash deb hisoblaydi. Vaziyatni o‘zgartirishning birinchi usuli — chet el tajribasini qo‘llash, masofaviy ta‘limni yo‘lga qo‘yish hisoblanadi.
2-topshiriq Test savollariga javob bering
1. Qiyosiy pedagogika fanining taraqqiyot bosqichi necha davrni o’z ichiga oladi?
A) 3 davrni
B) 2 davrni
V) 5 davrni
2.Qiyosiy pedagogikaning vazifalari nechanchi yilda muhokama qilindi?
A) 1978 yil Parijda
B) 1977 yil Londonda
V) 1976 yil Fransiyada
3. Qiyosiy pedagogika fanining tadqiqot metodlari quyidagi javoblarning qaysi birida to’g’ri ko’rsatilgan?
A) tavsiflash metodi, statistik metod, tarixiylik metodi
B) sostiologik metod, analitik metod
V) ko’rsatilgan barcha javoblar to’g’ri
4. Qiyosiy pedagogika fani taraqqiyotining birinchi davri qaysi yilni o’z ichiga oladi?
A) X asr oxiri 1823 yilni
B) XVIII oxiri 1917 yilni
V) XX asr oxiri 1997 yilni
5. «Qiyosiy pedagogika» va «qiyosiy tarbiyalash» terminlari birinchi bo’lib kim tomonidan qo’llanildi ?
A) Mark Antuan Parijskiy
B) Yan Amos Komenskiy
V) K.D. Ushinskiy
6. Qiyosiy pedagogika taraqqiyotining ikkinchi davri qaysi yillarga to’g’ri keladi?
A) 1917 yildan 1945 yilgacha
B) 1920 yildan 1925 yilgacha
V) 1912 yildan 1915 yilgacha
7. Qiyosiy pedagogika jamiyati ilk bor qayerda tuzilgan?
A) 1956 yil AQSH da
B) 1960 yil Rossiyada
V) 1971 yil Fransiyada
8. Pedagogik taqqoslash fanining taraqqiyot bosqichi necha davrni o’z ichiga oladi?
3 davrni
2 davrni
5 davrni
6 davrni
9. Pedagogik taqqoslashning vazifalari nechanchi yilda muhokama qilindi?
1978 yil Parijda
1977 yil Londonda
1976 yil Fransiyada
1982 yil Germaniyada
10. Pedagogik taqqoslash fanining tadqiqot metodlari quyidagi javoblarning qaysi birida to’g’ri ko’rsatilgan?
Tavsiflash metodi, statistik metod
Tarixiylik metodi
Sostiologik metod, analitik metod
Ko’rsatilgan barcha javoblar to’g’ri
11. Pedagogik taqqoslash fani taraqqiyotining birinchi davri qaysi yilni o’z ichiga oladi?
X asr oxiri 1823 yilni
XVIII oxiri 1917 yilni
XX asr oxiri 1997 yilni
X asr oxiri 1845 yilni
12. «Pedagogik taqqoslash» va «qiyosiy tarbiyalash» terminlari birinchi bo’lib kim tomonidan qo’llanildi ?
Mark Antuan Parijskiy
Yan Amos Komenskiy
K.D. Ushinskiy
Pestolosti
13. Pedagogik taqqoslash taraqqiyotining ikkinchi davri qaysi yillarga to’g’ri keladi?
1917 yildan 1945 yilgacha
1920 yildan 1925 yilgacha
1912 yildan 1915 yilgacha
1915 yildan 1920 yilgacha
14. Pedagogik taqqoslash jamiyati ilk bor qa yerda tuzilgan?
1956 yil AQSH da
1960 yil Rossiyada
1971 yil Fransiyada
1971 yil Germaniyada
15.Yevropada qiyosiy pedagogika jamiyati tashkil topgan sanani aniqlang.
1961 yil Londonda
1982 yil Germaniyada
1972 yil Italiyada
1972 yil AQSHda
16.1994 yili o’qituvchilar tayyorgarligi agentligi qa yerda tashkil qilindi?
O’zbekiston va Hindistonda
Angliya va Uelsda
AQSH va Germaniyada
barcha javoblar to’g’ri
17. Shotlandiyada umumiy o’qituvchilar kengashlari (UO’K) nechanchi yilda tashkil qilingan?
1972 yilda
1965 yilda
1983 yilda
1974 yilda
18. Angliyada umumiy o’rta ta’limga necha yoshdan qabul qilinadi va u necha yoshgacha davom etadi?
5 yoshdan 16 yoshgacha
7yoshdan 17 yoshgacha
6yoshdan 14 yoshgacha
4 yoshdan 10 yoshgacha
19. Nechanchi asrdan boshlab Angliyada boshlang’ich ta’lim tizimini ishlab chiqish mas’uliyatini davlat o’z zimmasiga olgan?
XIX asrdan boshlab
VII asrdan boshlab
X asrdan boshlab
XI asrdan boshlab
20. Germaniyada majburiy maktab ta’limiga necha yoshdan qabul qilinadi va u necha yil davom etadi?
7 yoshdan 16 yoshgacha (9 yil)
6 yoshdan 16 yoshgacha (10 yil)
6 yoshdan 18 yoshgacha (12 yil)
6 yoshdan 11 yoshgacha (5 yil)
3-topshiriq FSMU texnologiyasi
Savol
|
Milliy pеdagogik faoliyat
|
F - fikringizni bayon eting
|
Pedagogik faoliyat bu kattalarning ijtimoiy foydali faoliyatining o'ziga xos turi; yosh avlodni iqtisodiy, siyosiy, axloqiy, estetik maqsadlarga muvofiq hayotga tayyorlashga ongli ravishda yo'naltirilgan.
|
S - Fikringiz bayoniga sabab ko’rsating
|
Pedagogik faoliyat mustaqil ijtimoiy hodisa bo'lib, u ma'lumotli, ammo undan farq qiladi. Sovet o'qituvchisi I.F.ning ta'rifi bilan. Kozlova, pedagogik faoliyat "... kattalar, katta avlod (bolalar emas) - ota-onalar, o'qituvchilar, maktablar va boshqa ta'lim muassasalarining bolalarni tarbiyalash jarayonini amalga oshirish va nazorat qilishga qaratilgan ongli, maqsadli faoliyati". Pedagogik faoliyat - bu kattalarning ongli ravishda muntazam ravishda muntazam ijtimoiy-tarixiy ta'lim jarayoniga aralashishi, bolalarni kattalar tomonidan jamiyatning etuk a'zosini tayyorlash uchun shakllantirishdir.
|
M - ko’rsatilgan sababingizni isbotlovchi dalil keltiring
|
Ta'limning ongli tajribasi, pedagogik nazariya va maxsus muassasalar tizimi bilan qurollangan pedagogik faoliyat, ta'limning ob'ektiv jarayoniga ongli ravishda aralashadi, uni tashkil etadi, bolalarni hayotga tayyorlashni tezlashtiradi va yaxshilaydi. Odamlar ta'limi har doim, ijtimoiy rivojlanishning har qanday bosqichida, butun jamiyat tomonidan, ijtimoiy munosabatlarning butun tizimi va ijtimoiy ong shakllari tomonidan amalga oshiriladi.
|
U - fikringizni umumlashtiring
|
U ijtimoiy qarama-qarshiliklarning umumiyligini o'z ichiga oladi va aks ettiradi. Ijtimoiy funktsiya sifatida pedagogik faoliyat ta'limning ob'ektiv jarayoni natijasida vujudga keladi va maxsus o'qitilgan va o'qitilgan odamlar tomonidan olib boriladi. Bundan farqli o'laroq, o'quv jarayoniga jalb qilingan ko'plab kattalar bolalar bilan bo'lgan munosabatlarning ulkan tarbiyaviy ahamiyatini anglamaydilar, pedagogik maqsadlarga zid ravishda harakat qiladilar va harakat qiladilar.
|
Savol
|
Milliy pedagogikaning kategoriyalari
|
F - fikringizni bayon eting
|
Ta'lim berish har doim muhimdir aniq tarixiy belgi. Ta'lim va pedagogik faoliyat bir-biriga qarama-qarshi. Ta'lim ob'ektiv ravishda muntazam tarixiy jarayondir. Pedagogik faoliyat ushbu jarayonning subyektiv aksi sifatida ta'lim sohalarida vujudga keladi va o'quv amaliyoti asosida rivojlanadi.
|
S - fikringiz bayoniga sabab ko’rsating
|
Pedagogik faoliyat hayot talablaridan ortda qolishi, ob'ektiv o'quv jarayonidan progressiv ijtimoiy tendentsiyalarga zid kelishi mumkin. Ilmiy pedagogik nazariya tarbiyalash qonuniyatlarini, yashash sharoitlarining tarbiyaviy ta'sirini va ularning talablarini o'rganadi. Shunday qilib, u pedagogik faoliyatni ishonchli bilimlar bilan ta'minlaydi, chuqur ongli, samarali, paydo bo'lgan qarama-qarshiliklarni hal qilishga qodir bo'lgan odamga yordam beradi.
|
M - ko’rsatilgan sababingizni isbotlovchi dalil keltiring
|
Umumiy va har xilyakka va maxsus ta'lim va pedagogik faoliyatdaijtimoiy hodisalar quyidagi umumlashmalarda ifodalanadi.
|
U - fikringizni umumlashtiring
|
Pedagogik amaliyot ko'pincha shoshilinch pedagogik choralar uchun hozirgi vaziyatni baholashni talab qiladi. Ta'sir tajribaga va yuqori shaxsiy fazilatlarga ega bo'lgan o'qituvchiga yordam beradi. Ta'lim tajribasi hozirgi zamon talablariga javob beradigan pedagogik fazilatlar arsenalidan tanlash qobiliyatini rivojlantiradi.
|
4-topshiriq TUSHUNCHАLАR TАHLILI
Tushunchalar
|
Tushunchalar mazmuni
|
Kasbiy faoliyatingizdagi o`rni
|
Qo`shimcha ma'lumot
|
Ta'lim
|
Taʼlim — bilim berish, malaka va koʻnikmalar hosil qilish jarayoni, kishini hayotga va mehnatga tayyorlashning asosiy vositasi. T. jarayonida maʼlumot olinadi va tarbiya amalga oshiriladi. T. tor maʼnoda oʻqitish tushunchasini anglatadi. Lekin u faqat turli tipdagi oʻquv yurtlarida oʻqitish jarayonini emas, oila, ishlab chiqarish. va boshqa sohalarda maʼlumot berish jarayonini ham bildiradi.
|
Taʼlimning mazmuni va mohiyati jamiyatning moddiy va madaniy taraqqiyoti darajasi bilan belgilanadi. Ijtimoiy munosabatlar, umumiy maʼlumotga boʻlgan ehtiyoj, kishilarning kasbiy tayyorgarligiga, T. haqidagi pedagogik gʻoyalarga qarab kishilik jamiyati taraqqiyotining turli bosqichlarida T.ning mohiyati, metodi, tashkiliy shakllari oʻzgarib borgan
|
T. mohiyateʼtibori bilan dare berish jarayonini, yaʼni pedagog (oʻqituvchi) faoliyatini, umuman oʻquvchining bilish, oʻrganish faoliyatiga rahbarlik qilishni hamda uqish jarayonini, yaʼni oʻquvchi faoliyatini bildiradi. T. jarayoni taʼlim beruvchi — oʻqituvchi va taʼlim olayotgan oʻquvchilar faoliyatining yigʻindisidan iborat. T. va tarbiya jarayonida shaxsning sifatlari, dunyoqarashi, qobiliyati oʻsadi. T. avlodlar oʻrtasidagi maʼnaviy vorislikni taʼminlaydi: kishilarning ijtimoiytarixiy tajribalari yosh avlodga T. orqali oʻtadi.
|
Tarbiya
|
Tarbiya — shaxsda muayyan jismoniy, ruhiy, axloqiy, maʼnaviy sifatlarni shakllantirishga qaratilgan amaliy pedagogik jarayon; insonning jamiyatda yashashi uchun zarur boʻlgan xususiyatlarga ega boʻlishini taʼminlash yoʻlida koʻriladigan chora tadbirlar yigindisi.
|
T. insonning insonligini taʼminlaydigan eng qad. va abadiy qadriyatdir. T.siz alohida odam ham, kishilik jamiyati ham mavjud boʻla olmaydi. Chunki odam va jamiyatning mavjudligini taʼminlaydigan qadriyatlar T. tufayligina bir avloddan boshqasiga oʻtadi.
Pedagogik adabiyotlarda "T." atamasi keng va tor maʼnolarda ishlatiladi. Keng maʼnoda T. inson shaxsini shakllantirishga, uning jamiyat ishlab chiqarish.i va ijtimoiy, madaniy, maʼrifiy hayotida faol ishtirokini taʼminlashga karatilgan barcha taʼsirlar, tadbirlar, harakatlar, intilishlar yigindisini anglatadi. Bunday tushunishda T. faqat oila, maktab, bolalar va yoshlar tashkilotlarida olib boriladigan tarbiyaviy ishlarni emas, balki butun ijtimoiy tuzum, uning yetakchi goyalari, adabiyot, sanʼat, kino, radio, televideniye va boshqalarni ham oʻz ichiga oladi. Shuningdek, keng maʼnodagi T. tushunchasi ichiga taʼlim va maʼlumot olish ham kiradi.
|
T. har qanday jamiyat va har qanday mamlakat hayotida hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Yosh avlodning , umuman, jamiyat aʼzolarining T.si bilan yetarlicha shugʻullanmagan mamlakat turgʻunlik va inqirozga mahkumdir. Negaki, oʻsishi va rivojlanishi uchun har qanday jamiyatda ham moddiy va maʼnaviy boyliklar ishlab chiqarish. toʻxtovsiz ravishda yuksalib borishi lozim. Buning uchun yosh avlod moddiy va maʼnaviy boyliklar yetishtirishni ajdodlari darajasida, ulardan ham yaxshiroq ishlab chiqara bilishlari kerak. Yosh avlodda ana shunday moddiy va maʼnaviy qobiliyatlarni shakllantira bilish uchun esa, jamiyat uzluksiz ravishda samarali faoliyat koʻrsatadigan tarbiyaviy intlar tizimiga ega boʻlishi lozim.
|
Oila
|
Oila — nikoh yoki tugʻishganlikka asoslangan kichik guruh. Uning aʼzolari roʻzgʻorining birligi, oʻzaro yordami va maʼnaviy masʼuliyati bilan bir-biriga boglangan. O.ning eng muhim ijtimoiy vazifalari — inson zotini davom ettirishdan, bolalarni tarbiyalashdan, O. aʼzolarining turmush sharoitini va boʻsh vaqtini samarali uyushtirishdan iboratdir. Oilaviy munosabatlar nisbatan mustaqil hodisa sanalsada, jamiyatdagi mavjud ijtimoiy, iqtisodiy, mafkuraviy munosabatlar bilan belgilanadi va ular taʼsirida oʻzgarib boradi. Shunga muvofiq, har bir jamiyat oʻzgarib mos O. tipini, oilaviy munosabatlarni oʻrnatadi.
|
O. jamiyat tarixida azaldan mavjud boʻlmagan. Ibtidoiy jamoa tuzumining birinchi bosqichida, kishilar toʻda-toʻda boʻlib yashayotgan davrda jinslar orasidagi munosabatlar mu-ayyan tartib-qoidaga ega boʻlmay, toʻdadagi barcha erkaklar va ayollar bir-birlariga umumiy er-xotin hisoblangan. Tarixiy taraqqiyot jarayonida jinsiy munosabatlar asta-sekin muayyan tartibga solina boshlandi. Dastlab ota-ona bilan farzandlar, soʻngra aka-uka va opa-singillar orasidagi jinsiy munosabatlar taqiqlanib guruxli O. paydo boʻlgan.
|
O. xalqning , jamiyatning hayoti, turmushiga oid urf-odatlarni oʻzida sinovdan oʻtkazadi. Yaxshilarini oʻz bagʻrida asrab-avaylab kelajak avlodlarga yetkazadi. O. oʻz farzandlarini tarbiyalab, ularga umuminsoniy qadriyatlarni singdirish bilan ularga boshlangʻich ij-timoiy yoʻnalish beradi. Oʻz farzandlarini katta oqimga — jamiyatga qoʻshish bilan esa O. jamiyat yoʻnalishi, iqtiso-diyoti, madaniyati va maʼrifatini ham belgilashga oʻz taʼsirini koʻrsatadi. Shuning uchun ham Sharqsa O. qadim-qadimdan muqaddas qoʻrgʻon hisoblanib kelingan. Xususan, oʻzbek O.larining serildizlik, serbutoklik xususiyatlari hozir ham saqlanib turibdi.
|
Maxalla
|
Mahalla — Oʻzbekistonda maʼmuriyhududiy birlik; oʻzini oʻzi boshqarishning xalqimiz anʼanalari va qadri-yatlariga xos boʻlgan usuli. M. tarixi qadim zamonlarga borib taqaladi.
|
Tarixiy manbalarda qayd etilishicha, jez davrining yodgorligi boʻlgan Sopollitepapya 8 ta oila yashagan. Ularni faqat urugʻ jamoasigina emas, balki ishlab chiqarish manfaatlari ham birlashtirib turgan. Keyinchalik ularning safiga patriarxal tizim asosida 100 dan ortiq oilalar kelib qoʻshilgan. Katta oilalar jamoasini ular orasidan saylangan oqsoqol boshqargan. Oqsoqollar oʻz navbatida oliy oqsoqollar kengashiga birlashgan. Oqsoqollar, odatda, jamoa — qishloq hayoti bilan bogʻliq barcha masalalarni oliy kengash orqali hal qilishgan. Miloddan avvalgi 3-asrdan milodiy 5-asrning boshlarigacha Fargʻona (Parkana) davlatida ham oqsoqollar kengashi muhim vazi-falarni hal etgan. Kengash, asosan, sulh tuzish, vazirlar tarkibi va soliqlarni tayinlash, urush eʼlon qilish, jamoa ishlariga safarbar etish kabi masalalar bilan shugʻullangan.
|
"Mahalla" atamasi arabcha boʻlib, "oʻrin-joy" degan maʼnoni anglatgan. U turli mintaqalarda mahallot (joy), guzar, jamoa, elat, elod nomlarda atalib kelingan. Adabiyotlarda M.larning koʻp ming yillik tarixga ega ekanligi haqida maʼlumotlar uchraydi. Mac, Narshaxiy oʻzining "Buxoro tarixi" asarida Buxoroda bundan 1100 yil ilgari bir qancha M.lar boʻlganini qayd etib oʻtgan. Alisher Navoiy oʻzining "Hayrat ulabror" asarida M.ni "mahalla shahar ichidagi shaharcha"dir deb taʼriflaydi, Hirot shahri yuz shaharcha ahamiyatiga ega boʻlgan M.lardan tashkil topganligini aytib oʻtadi. M.lar, ayniqsa, Amir Temur davrida ravnaq topgan. M.lar fuqarolarning kasbkori asosida shakllangan va shunga qarab nomlangan. Mas, zargarlik, misgarlik, koʻnchilik, pichoqchilik, qoshiqchilik, temirchi, egarchi, taqachi va h. k. M. qadimda mahalliy hokimiyatning oʻziga xos bir shakli, koʻrinishi tarzida faoliyat koʻrsatgan. M.ni boshqarish jamoatchilik asosida olib borilib, oʻzining yozilmagan ichki tartibqoidalariga ega boʻlib, u hamma uchun birdek qonuniy hisoblangan.
|
Jamiyat
|
Jamiyat — kishilarning tarixan qaror topgan hamkorlik faoliyatlari majmui. Jamiyatdagi hamma narsa (moddiy va maʼnaviy boyliklar, insonlar hayoti uchun zarur boʻlgan shart-sharoitlarni yaratish va boshqalar) muayyan faoliyat jarayonida amalga oshadi. Insonlar faoliyati va ular oʻrtasidagi ijtimoiy munosabatlar Jamiyatning asosiy mazmunini tashkil etadi.
|
Bular ishlab chiqarish, oilaviy, siyosiy, huquqiy, axloqiy, diniy, estetik faoliyatlari va ularga moye keluvchi munosabatlardir. Jamiyat moddiy ishlab chiqarishsiz boʻlmaydi. Unda insonlarning oziq-ovqat, kiyim-kechak, uy-joy va boshqaga boʻlgan ehtiyojlari qondiriladi. Jamiyatda jamiyatning tabiat bilan oʻzaro taʼsiri namoyon boʻladi. Odamlar oʻzining moddiy ishlab chiqarish faoliyatida irodasi va ongiga bogʻliq boʻlmagan holda ishlab chiqarish munosabatlariga kirishadi. J. taraqqiyoti tabiiy-tarixiy, qonuniy jarayondir. Moddiy ishlab chiqarish J.ning ijtimoiy tuzilishi, yaʼni muayyan ijtimoiy qatlam, toifa va guruhlarning rivojlanishiga bevosita taʼsir koʻrsatadi. J.da turli qatlam va toifalarning mavjudligi mehnat taqsimoti, shuningdek, ishlab chiqarish vositalariga boʻlgan mulkchilik munosabatlari, jamiyatda yaratilgan moddiy boyliklardan oladigan ulushiga bogʻliq.
|
J. hayoti iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, madaniy-maʼnaviy sohalarga ajraladi. Iqtisodiy soha moddiy boyliklarni ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va isteʼmol qilishni oʻz ichiga oladi. Unda mamlakatning xoʻjalik hayoti tashkil etiladi, uning turli tarmoqlarining oʻzaro bogʻlikligi hamda xalqaro iqtisodiy hamkorlik amalga oshiriladi Bu J. taraqqiyoti uchun eng asosiy sohadir. Ijtimoiy soha J.dagi ijtimoiy guruhlar, tabaqalar, toifalar hamda milliy birliklar, ularning ijtimoiy hayoti va faoliyatini uygʻunlashtiradi (qarang Ijtimoiy guruhlar). Siyosiy soha turli ijtimoiy toifa va guruhlar, milliy birliklar, siyosiy partiyalar va harakatlar, jamoat tashkilotlarning oʻz siyosiy faoliyatini amalga oshiruvchi makondir. Ularning faoliyati J.dagi oʻrnatilgan siyosiy munosabatlar asosida oʻz siyosiy manfaatlarini amalga oshirishga qaratiladi
|
Davlat
|
Davlat jamiyatning oliy siyosiy instituti boʻlib, shu jamiyat yashayotgan mamlakat fuqarolari manfaatini himoya qilish uchun oʻrnatiladi. Davlat mamlakat chegaralarini himoya qiladi, boshqa mamlakatlar bilan aloqada boʻladi, qonunchilik bilan shugʻullanadi va hokazo.
|
Davlat — mamlakat miqyosida jamiyatni uyushtirish masalalarini hal qilish, uning tashqi munosabatlarini belgilash vakolatlari boʻlgan hukmron tuzilma. D. jamiyatni oʻz qonun-qoidalariga koʻra idora qiladi, turli tip, shakllarda tashkil topadi. D. toʻgʻrisidagi nazariya huquqshunoslikning muhim sohasi hisoblanadi. D. va uning kelib chiqishi, rivojlanish bosqichlari, mohiyat va vazifalari haqida turlicha fikrlar mavjud.
|
D. masalasi haqidagi qarashlar, taʼlimotlar. D. hokimiyati hamda huquqiy xayot hodisalari hamma zamonlarda alohida dolzarblik kasb etib kelgan. D. toʻgʻrisidagi ilk tushuncha va qarashlar mil. av. taxminan 4—3-mingyilliklarda Misr, Mesopotamiya, Hindiston, Xitoyda paydo boʻlgan. Ular asosan diniy-mifologik harakterda edi. Avesto taʼlimotiga koʻra, hokimiyat, haqiqat, adolatlilik 3 axloqiy-huquqiy asosga: ezgu fikr, ezgu soʻz, ezgu amalga tayanadi. D.ning vazifasi yovuzlikka qar-shi yaxshilik, tinchlik va insonlarning baxtlisaodatli hayotini taʼminlashdir. Islom dini taʼlimoti boʻyicha, Allohnpng oʻzi oliy qonun sohibi. Uning talablari, koʻrsatmalari pay-gʻambarlar orqali insonlarga yetkaziladi. D. boshliqlari — podsholar, xonlar xudoning yerdagi soyasi, vakili hisoblanadi.
|
Do'stlaringiz bilan baham: |
