Qizil kitob

II.2. “Qizil kitob” ga kiritilgan o„simlik va hayvon turlari. 

Yer kurrasida hozirgi vaqtda 670 ming shundan 500 mingi gulli o„simliklar 

va 1,5 million hayvon turlari mavjud bo„lib, ularning 93 foizi uchun quruqlik va 7 

foizi uchun suv yashash muhiti hisoblanadi. Turlarning hosil bo„lishi va ularning 

yo„qolib  ketishi  sababi  evolyutsion  taraqqiyot  jarayoni  bo„lib,  yerda  geologik 

sharoitlarning o„zgarishiga ham bog„liqdir. 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

9 

 Ammo  odamning  kelib  chiqishi  natijasida  bu  tabiiy  jarayon  buzila 

boshladi,  hayvon  va  o„simliklarning  antropogcn  (inson  faoliyati)  ta„sirlari 

natijasida  yo„qolib  borish  jarayoni  tezlasha  boshladi.  Odam  tomonidan  yangi 

yorlarning,  orollarning  va  kontinentlarning  o„zlashtirilishi  natijasida  butun 

sayyora  masshtabida  fauna  va  floraning  xilma-xilligi  tobora  kamayib  borish 

jarayoni kuzatilmoqda.                      

Turlarning  qirilishi  qadim  zamonlardayoq  boshlangan  edi.  O„n  minglab 

yillar  ilgari  ovchilar  tomonidan  mamontlar,  qalin  junli  karkidonlar,  gigant 

bug„ular, g„or arsloni va ayiqlari, o„rta asrlarda Yevropa turi, Steller sigiri qirilib 

ketdi.  Hozirgi  biz  yashab  turgan  davrda  turlarning  yo„qolib  ketish  jarayoni  juda 

jadallik  bilan  davom  etmoqda.  1600  –  yildan  1875  –  yilgacha  sut 

emizuvchilarning 63 turi, qushlaming 74 turi yo„qolib ketdi. Keyingi yillarda har 

yili 1 dan 10 gacha hayvon va l tadan o„simlik turlari yo„qolib ketmoqda. Hozirgi 

vaqtda  umurtqali  hayvonlarning  600  ga  yaqin  turi,  juda  ko„p  o„simliklar  turlari 

butunlay yo„qolib ketish xavfi ostida turibdi. 

Tabiat  bitmas  –  tuganmas  xazina.  Uning  sirlaridan  voqif  bo„lishga 

intilayotgan  odamzot  uchun  tabiat  boyliklari  azal  –  azaldan  xizmat  qilib  keladi. 

Tabiiy  resurslardan  oqilona  va  ehtiyotkorona  foydalanmaslik  oqibatida  o„simlik 

va  hayvonot  dunyosidagi  ayrim  turlar  yo„qolib  ketayotganligidan  ko„z 

yumolmaymiz.  Sanoat  tarmoqlari  va  qishloq  xo„jaligining  jadal  sur„atlar  bilan 

rivojlanib  borishi  hamda  tabiiy  maydonlarning  keng  miqyosda  o„zlashtirilishi 

ekologik  muvozanatning  buzilishiga  olib  kelmoqdaki,  buning  asosiy  salbiy 

oqibati o„simlik va hayvon turlarining kamayishida ko„rinadi.  Keyingi 

yillarda 

olib  borilgan  izlanishlar  o„lkamiz  florasidan  yana  138ta  o„simlik  turini  «Qizil 

kitob»ga kiritish lozimligini ko„rsatmoqda.   

 

 

 

 

Xususan,  dunyoga  dong„i  ketgan  lola,  salla  gullilar,  qimmatbaho  o„simlik  

shirach  turlari,  dorivor  o„simlik  bozulbog‟,  oziq  –  ovqat  sanoatida  ishlatiladigan 

anzur  va  piskom  piyozlari  butunlay  kamayib  ketdi.  Bir  qancha  turlar  yo„qolib 

ketish holatiga kelib qoldi. Demak, o„tgan uch yil mobaynida kamayib ketayotgan 

---

 

10 

turlar  soni  ko„paygan.  Kitobning  oldingi  avlodlaridan  farqi  shundaki,  har  bir 

turning  qaysi  toifaga  mansubligi  izohi  bilan  berilgan.  Masalan,  yo„q  bo„lib 

ketganlari  EX,  mamlakatda  yo„qolib  ketganlari  EW,  yo„qolish  xavfi  ostida 

turganlari  EN  belgilari  bilan  ko„rsatilgan.  Kitobda  har  bir  tur  uchun  alohida 

sahifalar  mavjud  bo„lib,  unda  hayvon  turlarining  respublikamizda  tarqalishi, 

yashash  muhiti,  tabiatdagi  umumiy  soni,  ko„payishi,  tarqalish  chegaralaridagi 

o„zgarish sabablari, muhofaza qilish yo„llari batafsil bayon etilgan.    

 

 

 

 

 

 

 

 

O„zbekiston  Respublikasi  tabiatni  muhofaza  qilish  davlat  qo„mitasi  va 

O„zbekiston fanlar akademiyasi boshqa tashkilotlar bilan hamkorlikda «Biologik 

xilma – xillikni saqlashning milliy strategiyasi va harakat rejasi»ni ishlab chiqish 

tashabbusini o„z zimmasiga olgan.  Ushbu hujjat Vazirlar Mahkamasi tomonidan 

ham  ma‟qullanib,  o„zbek,  rus  va  ingliz  tillarida  chop  etildi.  O„zbekiston 

tabiatining  rang  –  barangligi,  uning  hududida  uchraydigan  o„simlik  turlaridagi 

o„ziga xoslik har qanday kishini hayratga soladi. O„zbekiston  «Qizil kitob»i esa 

kamayib  borayotgan  flora  va  fauna  turlariga  munosabatni  o„zgartirishda  muhim 

ahamiyatga  ega  bo„lmoqda.  Zoologlar,  o„simlikshunos  olimlar  ushbu  kitobning 

yangi  nashrini  tayyorlashga  kirishganlar.  Ushbu  kitob  materiallarini  maktab, 

litsey,  kollej  o„quvchilariga  va  oliy  o„quv  yurtlari  talabalariga  tegishli  fanlar 

orqali  yetkazish  pedagog-murabbiylarning  asosiy  vazifasi  bo„lsa,  ayni 

muddaodir.Biz  tabiatdan  o„rganamiz  va  undan  olgan  saboqlarimizni  boshqalarga 

o„rgatamiz. Dard borki noyob va shifobaxsh o„simliklardan biri bujenshendir 

---

 

11 

 

1 – rasm. JENSHEN 

 

2 – rasm. Mexrigiyo. 

.  

Aytishlaricha,  o„zimizning  tabiblar  mehrigiyo  o„simligini  maxsus 

o„rgatilgan  kuchuklar  yordamida  kovlab  olishar  ekan.  Forishda  yashovchi 

mahalliy  aholi  ham  mehrigiyoning  sehrli  kuchiga  ishonadi.  Mehrigiyo  ruhiy  va 

jismoniy  toliqishda,  zaiflikni  oldini  olishda,  balg„am  yig„ilishi  va  ko„chishiga, 

ovqat  hazmini  yaxshilashga,  yurak  va  o„pka  faoliyatini  yo‟lga  solishga,  tan  va 

ruhni  baquvvat  qilishga,  ko„rish  qobiliyatidagi  kamchiliklarni  bartaraf  etishga 

yordam beradi.  

---

 

12 

 

3-rasm .ISMALOQ 

 

Bahor oylarida inson organizmida vitaminlarga bo„lgan ehtiyoj ortadi. Shu 

sababli  yangi  chiqqan  ko„katlardan  har  xil  taomlar  tayyorlab  iste'mol  qilish 

lozim.  Aynan  vitaminlarga  boy  ko„katlardan  biri  hammamiz  yaxshi  biladigan 

ismaloqdir. 

O„tmishda  Ibn  Sino  bobomiz  ham  ismaloq  bargidan  tayyorlangan 

damlamani  yo„talga  qarshi,  balg„am  ko„chiruvchi,  qabziyatga  qarshi,  safro 

haydovchi vosita sifatida qo„llagani ma'lum. 

Jannatmakon yurtimizda ismaloq kabi shifobaxsh giyohlar, o„t-o„simliklar 

ko„p. Biz esa bu o„simliklarni asrab – avaylashimiz, ulardan o„z vaqtida to„g„ri 

foydalana bilishimiz lozimdir. 

Bugun  yangi  bog„lar  issiqxonalarda  ham  yaratilmoqda.  Issiqxonalarning 

afzalligi  shundaki,  yoqilg„i  sarf  qilmasdan,  isitish  tarmoqlarisiz  ko„chatlarni 

parvarish qilib, meva-uzum hosili olishni boshqarib borish mumkin. 

 

O„zining  shifobaxsh  xususiyatlari  bilan  barchamizning  xonadonimizdan 

o„rin  olgan  dorivor  o„simlik  –  isiriqdir  necha  asrlarki,  insonlarni  davolab 

kelmoqda.Isiriq  asosan,  cho„l  va  yarim  cho„l  hududlarida,  tog„  yonbag„irlarida, 

so„qmoq  yo„llarda,  hattoki  begona  o„t  sifatida  ekinlar  orasida  ham  o„sadi. 

Qadimgi yunon tabiblari Galen va Dioskorid asarlarida ham isiriqning shifobaxsh 

o„simlik  ekanligi  qayd  etilgan.  Tabobat  ilmining  sultoni  Abu  Ali  Ibn  Sino 

---

 

13 

o„zining  «Tib  qonunlari»  asarida  isiriq  bo„g„im  og„riqlariga  surtilganda  ijobiy 

samara berishini ta‟kidlab o„tgan. Abu Rayhon Beruniyning «Kitob as – Saydana 

fit – tib» asarida esa, isiriqdan tayyorlangan qaynatma bezgakni da„volashda koni 

foyda ekanligi yozib o„tilgan.  

 

4 – rasm. ISIRIQ. 

  

---

 

14 

 

5-rasm. Oltin olma. 

.