Qofiya va radif

Iyhom


Iyhom (arabcha – shubhaga solish, chalg‘itish) – shubhaga tushirishdir (Vohid Tabriziy), ya’ni bir baytda ikki xil (biri ochiq, ikkinchisi sirliroq) ma’noni ifodalash san’atidir.
Sendek saname ko‘rman Lutfiy Chig‘atoyda,
Chin so‘yla, Xito xo‘blarig‘a ne bo‘lursan?
Bu yerda avvaliga, rost soʻzla degan, ikkinchi tomonlama esa xitoylik pari maʻnosida kelyapti.
9-sinf
Shabistonida tug'di bir yangi oy,
Yangi oy yo'qki, mehri olamoroy.
Kechasi (yotoqxonada) yangi oy tug'ildi, uni yangi oy demaki, olamni yorituvchi quyosh edi. Ko'rinadiki, shabiston so'zi orqali iyhom (lutf) san'ati (bir so'zni bir o'rinda ikki ma'noda qo'llash) yuzaga kelgan. "Shabiston" va "yangi oy" so'zlari orasida mantiqiy aloqadorlik bor: oy tunda (shabistonda) chiqadi.


Talmeh

«Talmeh san’ati» deganda badiiy asarda biror voqea-hodisa, tarixiy fakt, adabiy yoxud afsonaviy qahramon nomini tilga olish yoki unga ishora qilib o‘tish tushuniladi.

0‘zbek mumtoz adabiyoti namunalarini o‘qiy boshlasak, ularda, albatta, ko‘pdan ko‘p payg‘ambar alayhissalomlar nomlari, ular hayotida kechgan voqea-hodisalar tilga olinganining guvohi bo‘lamiz.

Shoirlarimiz ko‘pincha o‘z fikr-mulohaza yoki his-tuyg‘ularini Farhod, Majnun, Vomiq yoki Shirin, Layli, Uzro kabi adabiy qahramonlar nomlari yoki ulaming ishqiy sarguzashtlariga bog‘lab ifodalaydi. Bularning hammasi — talmeh.

Dinimiz tarixidan yaxshi bilamizki, Yusuf payg‘ambar alayhissalomni aka-ukalari uzoqlardagi quduqqa tashlab keladi. Yoqub payg‘ambar alayhissalomning eng suyukli o‘g‘lidan ayrilgani, behad aziyat chekib, yig‘layverganidan uning ko‘zlari butkul ko‘r bo‘lib qolganidan xabaringiz bor.

Lutfiyning ko‘rib o‘tilgan «Xoh inon, xoh inonma» radifli g‘azalidagi:

Yoqub bikin ko‘p yig‘idin qolmadi sensiz Nuri basarim, xoh inon, xoh inonma, —
baytida xuddi shunday yo‘l tutilgan. Lirik qahramonning yori ishqida yig‘layverishini xuddi Yoqub payg‘ambar alayhissalomning o‘g‘li Yusuf alayhissalom dardida ko‘z yoshi to‘kkaniga o‘xshatadi.

Talmeh san’ati asar ta’sirchanligini oshirishda alohida o‘rin tutadi. Muallif kitobxon tasavvurida avvaldan shakllanib ulgurgan tayyor timsollar orqali o‘z fikr-mulohazasi yoki his-tuyg‘usini ifodalash bilan kuchli ta’sir o‘tkazishga erishadi.

Talmeh san’ati hozirgi o‘zbek she’riyatida ham ko‘p qo‘llanadi.

Manba: 8-sinf/ 2019

💥Talmeh

Solib borma meni, ey Yusufi husn, Bu kun Ya’qubtek baytul hazanda.

Baytdagi “baytul hazan”ni arabchadan so‘zma-so‘z tarjima qilsak, “g‘am uyi” degan ma’noni anglatadi. Bu yerda kuchli iztirob, qayg‘u ma’nosi ifodalanmoqda.
Baytda “Ey husni Yusuf (kabi yor), bukun sen meni Yoqubtek (Ya’qubtek) qilib qayg‘u uyiga solib qo‘ymagin” tarzidagi mazmun berilayotganini sezgan bo‘lsangiz kerak. Misralardagi Yusuf, Yoqub obrazlari ishora qilayotgan ma’noni tushungan kishi baytni to‘la idrok eta oladi. Rivoyatga ko‘ra, Yoqub payg‘ambarning o‘n bir o‘g‘li bo‘lib, kenja o‘g‘li husnda tengsiz Yusufni jonidan ortiq suyar, bir dam bo‘lsa ham oldidan jildirgisi kelmas ekan. Otasining Yusufni o‘zlaridan ortiq ko‘rayotganiga hasad qilgan o‘gay akalari uni o‘ynatib kelamiz deb dashtga olib chiqishadi va uni o‘ldirish maqsadida quduqqa tashlab yuboradilar. Ukalarining yechib olingan ko‘ylagini qonga botirib, otalariga: “Yusufni bo‘ri yeb ketdi”, — deb ko‘rsatadilar. Yoqub alayhissalom o‘g‘li qaytib kelguncha necha yillar davomida ayriliq tufayli kecha-kunduz qon yig‘laydi.

Demak, shoir: “Ey yor, o‘zingni yiroq qilib, meni ayriliqda qiynamagin”, — degan fikrni ifodalash uchun Yoqub va Yusuf alayhissalom haqidagi rivoyatga ishora qilmoqda. She’riyatda tarixiy voqea va shaxslar, adabiy qahramonlarga ishora qilish talmeh (arabcha “nazar solmoq”) san’ati deb yuritiladi.

Manba: 9-sinf/ 2019


Talmeh

Talmeh arabcha so‘z bo‘lib, ma’nosi «chaqmoq chaqilishi», «bir nazar tashlash» demakdir.

Badiiy san’at sifatida u tarixiy va afsonaviy voqea, masal, shaxs, mashhur asar va qahramonlar nomiga ishora qilish vositasida fikrni qisqa, ixcham tasvirlashdir.

Xorazmiyda shunday bayt bor:

Sulaymon saltanatlik podshosen,
Masih anfoslik, Yusufliqosen.
Ushbu baytda uchta shaxs nomi: Sulaymon, Masih va Yusuf tilga olingan. Ularning uchalasi haqida ham faqat o‘zbeklarda emas, turli xalqlarda juda ko‘plab afsona, rivoyat, qo‘shiq, hatto dostonlar yaratilgan. Ular bilan bog‘liq rivoyatlar «Qur’on» da ham qayd etiladi.

Ma’lumki, Sulaymon – Dovud payg‘ambarning o‘g‘li edi, u o‘n to‘qqiz aka-uka orasida eng donishmandi bo‘lgan. Shu tufayli u barcha yer yuzidagi odamlarnigina emas, qurt-u qumursqaga, qushlarga, hatto «ins-u jinslar»ga ham hukmronlik qilgan. «Sulaymon saltanatlik podshosen» misralari ana shu afsonaviy shaxs qudratini mo‘jaz shaklda eslash orqali badiiy tasvir qahramonini tavsiflashga xizmat qilmoqda.

Masih ham payg‘ambarlar silsilasidan o‘rin olgan. Unga xos xislatlardan biri o‘likni tiriltira olish qudratidir. Masih anfoslik – Masih nafasiga ega bo‘lishlik demakdir.

Yusuf esa go‘zallik ramziga aylangan obraz. U Ya’qub payg‘ambarning o‘g‘li. «Yusuf va Zulayho» dostonidagi bosh qahramon, ko‘plab shoirlar e’tiborini tortgan:

Solib borma meni, ey Yusufi husn,
Bukun Ya’qubtek bayt ul-hazanda.
(Atoyi)
Bu yerdagi talmeh «Yusuf va Zulayxo» turkumidagi dostonlardan xabardor bo‘lishni taqazo etadi. Ma’lumki, Yusuf Ya’qub payg‘ambarning sevimli farzandi bo‘lgan. Ammo taqdir ayni mana shu farzandidan muayyan muddat ayrilib yashashini ravo ko‘radi. Natijada ota g‘am uyi (bayt ul-hazan)da yashashga majbur bo‘ladi. Yusuf o‘zining tashqi ko‘rinishi – go‘zalligi bilan ham boshqalardan ajralib turar edi.
Demak, lirik qahramonning o‘z mahbubasiga «Yusufi husn» deb murojaat etishi bejiz emas ekan.
Manba: 10-sinf/ 2017

🎧Tajnis

Tajnis− badiiy san’atlardan biri. Asli arabchadan olingan bu so‘z lug‘aviy jihatdan «jinsdosh», ya’ni «shakldosh» degan ma’noni anglatadi. Bu nutqda shakli bir xil, ammo ma’nosi har xil so‘zlar yoki so‘zlar turkumini qo‘llash, degani.

Ammo bu san’atni oddiygina qilib, omonimlar ishlatish ekan-da, deb hisoblamaslik kerak. Chunki omonimlar - tilda qat’iylashgan shakldosh so‘zlar.

Tildagi omonimlar adabiy asarda tajnis hosil qilish uchun eng asosiy vosita hisoblanadi, albatta. Biroq tajnisni yuzaga keltirish uchun ba’zan muallif bir necha so‘zlar ishtirokida ohoriy (original, ilgari ishlatilmagan, ya’ni bir martalik) shakldoshliklar yaratishi ham mumkin.

Masalan, ul Oy, u loy, uloy (ulay) so‘z birikmalari tilda o‘zaro omonim emas. Shoir she’rda bularni shunday qo‘llaydiki, natijada bir gal ul Oy (u Oy), boshqa safar u loy, uchinchi ko‘rinishda esa uloy (ulay) ma’nolarini anglatadi. Shundan ifoda go‘zalligi kelib chiqadi. 0‘quvchi уо tinglovchi shuurida ajib bir badiiy zavq paydo bo‘ladi.

Turkiy tillar, jumladan, o‘zbek tili - tajnis yaratish uchun juda katta imkoniyatlarga ega. Hatto, tilimizdagi shu qulaylik adabiyotimizda tajnis ishlatish shart qilib qo‘yilgan alohida, maxsus bir janrning paydo bo‘lishiga olib kelgan.

Tuyuq - shunday janr, unda qofiyaga olingan so‘z yoki so‘zlar turkumi o‘zaro shakldoshlik paydo qilishi shart.

Navoiyning mana bu tuyug‘i qofiyasida tajnis bo‘lib kelgan so‘zlarni ko‘rib chiqaylik:

Yo qoshingdin necha bir o‘q ko‘z tutay,
Otki, o‘rusig‘a oning ko‘z tutay.
Necha ko‘rgach o‘zga mahvashlar qoshin,
Yangi Oy ko‘rgan kishidek ko‘z tutay.
Bu tuyuqda quyidagi tajnislarga duch kelamiz:
—ko‘z tutay — kutay;
—ko‘z tutay — ko‘zimni tutay;
—ko‘z tutay — ko‘zimning ustiga qo‘limni qo‘yib qaray.

Tajnis qofiyaga olinganda unda ishtirok etayotgan so‘zlarning o‘zi qofiya vazifasini o‘taydi. Ya’ni ma’nosi har xil bo‘lgani uchun bu yerda tajnis tarkibidagi so‘zlarning takrorlanishi qofiya o‘rnida qabul qilinadi.

E’tibor qilgan bo‘lsangiz, ushbu tuyuqdagi 1-, 2- va 4-misralarda tajnisdan oldin kelgan «o‘q», «oning» va «kishidek» so‘zlarida qofiya xususiyati, ya’ni o‘zaro ohangdoshlik yo‘q.

She’rda tajnis hosil qilish uchun o‘zaro shakldosh so‘zlar yoki so‘zlar turkumi faqat qofiyada, ya’ni satr oxirida kelishi shart emas. Har qanday matnda shakldosh so‘zlar yoki so‘zlar turkumini qo‘llash tajnis san’atini hosil qilaveradi. Shuning uchun tajnis nasriy asarlar uchun ham xos badiiy san’at hisoblanadi.

Manba: 8-sinf/ 2019

🚧Tajnis

“Ko‘ngul olding, begim, yoshurmog‘ing ne?” misrasi bilan boshlanuvchi g‘azalda tajnis she’riy san’atini uchratish mumkin:

Raqiblarg‘a qilur la’ling tabassum, Qonimni g‘ussadin toshurmog‘ing ne? Ko‘ngul shishasida mehring mayidir, Jafo birla anga tosh urmog‘ing ne?

Xalq orasida “qoni qaynadi” degan ibora bor. U iztirob tufayli tuyg‘ulari junbishga kelgan kishi holatiga mos keladi. Avvalgi baytda oshiq yorga qarata “La’ling (labing) raqiblarga tabassum qilyapti, g‘ussadan (mening) qonimni toshirmog‘ing (qaynatganing) nimasi?” demoqda.

Keyingi baytda oshiqning ko‘ngli shishaga, yorga muhabbati esa mayga mengzatilgan. Ma’shuqaning jafo qilishini ana shu ishq mayi quyilgan ko‘ngil shishasiga tosh urishga o‘xshatilmoqda. “Toshurmoq” hamda “tosh urmoq” so‘zlari omonim (shakldosh) so‘z ekanligini payqagan bo‘lsangiz kerak. She’rda shakldosh so‘zlarni qo‘llash orqali san’at yaratish tajnis (“jinsdosh” ma’nosida) deyiladi.

Manba: 9-sinf/ 2019