Qo‘qon universiteti Maktabgacha ta’lim yo‘nalishi 3-kurs talabasi

TADQIQOT METODOLOGIYASI
Men tanlagan metodlardan tashqari dizaynerlikka oid turli metodlardan foydalanib tadqiqotlar o‘tkazilgan. O‘tkazilgan tadqiqotlarni o‘rganish davomida men juda ko‘p yangiliklarga duch keldim. Quyida ularning ba’zilari bilan tanishishingiz mumkin.
Amaliy sanʼat bezaklarini yaratish va dizayn sohasidagi bilimlarini aniqlash borasida bolalarlar orasida test soʼrovnomasi tashkil etilib, quyidagi natijalar qoʼlga kiritildi:⁷⁴


1-jadval

Test soʼrovnomasi natijalarining tahlili.

№	Savollar	Oʼquvchilar soni	Javoblar
			Yuqori	Oʼrta	Past	Juda past
	J.P.Gilfordning “Ijtimoiy intellekt” testi	94	19	33	42	-
	E.P.Torrensning “Tugallanmagan rasmlar”testi	94	24	29	41	-
	“Sinovlar va xatolar metodi”	94	19	38	37	-
	“Sinektika” metodi	94	18	34	42	-
	“Tasodifiy assotsiatsiyalar”	94	19	36	39	-
	Jami	470	99	170	201	-

Yuqoridagi jadvalda jahondagi mashhur test tizimlaridan foydalanib, bolalarda tajribalar olib borilgan. Bu bilan bolalarning o‘zlashtirishi va dizaynerlikka bo‘lgan qiziqishlari aniqlangan. Bolalar bog’chasida bolalar uchun eng sevimli mashg’ulot o‘yin o‘ynash, undan so‘ng esa rasm chizish va san’atning boshqa turlari hisoblanadi. Bolalar rasm chizganda butun borliqlari bilan berilib bajarishadi, hatto san’atga qiziqmaydigan bola ham rasm chizsa bor vujudini berib chizadi. Bu esa bolalarning naqadar beg’ubor ekanligini bildiradi. Yuqoridagi testda ham bolalarni kuzatadigan bo‘lsak, ularda juda past bo‘lgan ko‘rsatkich umuman kuzatilmagan. “Tugallanmagan rasmlar” testida esa boshqa testlarga qaraganda ko‘proq ijobiy natija kuzatilgan. Bolalarni dizaynerlikka o‘rgatishda ham rasm chizish eng oliy o‘rinda turadigan mashg‘ulot sanaladi.
Yana bir tadqiqotga nazar solsak:
Bolalar bilan ishlashning boshida P. usuli bo‘yicha S.P.Gruzdaeva monitoring o‘tkazdi.
Torrensa quyidagi vazifalarni o‘z ichiga olgan ijodiy fikrlashni aniqlash uchun: "rasmni chizish", "tugallanmagan raqamlar", "takrorlanuvchi raqamlar". Ijodiy vazifa "qanday harakat qilayotganini ko‘rsating, deydi". "Uchta rang", "ovozli rol".
Natijalar quyidagilarni ko‘rsatdi:
21% yuqori daraja – aniqlik, uzatilgan tasvirning yaxlitligi, namoyishning ifodasi;
33% o‘rtacha daraja – faqat ba'zi elementlar "yaxlit emas" lekin juda mazmunli namoyish;
48% past darajasi – tasvir sezilmaydi, hech qanday ifoda yo‘q.
Bu tajribada bolalarning ijodiy faoliyati tahlil qilingan va natijalari keltirilgan. Bu tajriba Rossiya federatsiyasining 27-bog’chasida amalga oshirilgan. Bolalarga bog’chada beriladigan ta’lim holati shu foizlarda namoyon bo‘lmoqda. Bolalarga dizaynerlikni o‘rgatish, umuman olganda ularni san’at bilan tanishtirish darajasi qoniqarli bo‘lmaganligi uchun natijalar shuni ko‘rsatmoqda. Rivojlangan mamlakatlarda natijalar shunday bo‘lsa bizning rivojlanayotgan yurtimizda natijalar qay darajada ekanini tasavvur qilish qiyin emas.
Agar shaxsning analitik qobiliyati qolgan ikkitasining zarariga juda rivojlangan bo‘lsa, u zo‘r tanqidchi, lekin ijodkor emas. Sintetik qobiliyat analitik amaliyot bilan qo‘llab-quvvatlanmaydi, ko‘plab yangi g'oyalarni keltirib chiqaradi, ammo tadqiqot tomonidan tasdiqlanmagan va foydasiz. Qolgan ikkitasisiz amaliy qobiliyat yorqin ifodalangan, ammo "yomon" g'oyalarga olib kelishi mumkin. Ijod tafakkurning stereotiplardan va tashqi ta'sirlardan mustaqil bo‘lishini talab qiladi.
Sternberg nuqtai nazaridan ijodkorlik oqilona tavakkal qilish qobiliyati, to‘siqlarni yengib o‘tishga tayyorlik, ichki motivatsiya, noaniqlikka tolerantlik, boshqalarning fikriga qarshilik ko‘rsatishni anglatadi.
Ijodkorlik muammosining taniqli mahalliy tadqiqotchisi A.N.Luk taniqli olimlar, ixtirochilar, rassomlar va musiqachilarning tarjimai holiga asoslanib, quyidagi ijodiy qobiliyatlarni sanaydi:

1. 
   Muammoni boshqalar ko‘rmaydigan joyda ko‘rish;
   
2. 
   Aqliy operatsiyalarni o‘chirish, bir nechta tushunchalarni bittasiga almashtirish va axborot nuqtai nazaridan tobora ko‘proq sig'imga ega bo‘lgan belgilarni qo‘llash;
   
3. 
   Bir masalani yechishda olingan ko‘nikmalarni boshqa masalani yechishda qo‘llash;
   
4. 
   Voqelikni qismlarga ajratmasdan, yaxlit holda idrok etish;
   
5. 
   Uzoq tushunchalarni osongina bog'lash;
   
6. 
   Xotiraning kerakli vaqtda kerakli ma'lumotlarni ishlab chiqarish qobiliyati;
   
7. 
   Fikrlashning moslashuvchanligi;
   
8. 
   Muammoni tekshirishdan oldin uni hal qilish uchun alternativlardan birini tanlash qobiliyati;
   
9. 
   Mavjud bilimlar tizimiga yangi idrok etilgan axborotni kiritish imkoniyati;
   
10. 
    Narsalarni qanday bo‘lsa, shunday ko‘ra bilish, kuzatilayotgan narsani izohlash orqali olib kelinayotgan narsadan farqlay bilish;
    
11. 
    G'oyalarni yaratish qulayligi;
    
12. 
    Ijodiy tasavvur;
    
13. 
    Tafsilotlarni aniqlashtirish, asl g‘oyani yaxshilash qobiliyati.⁷⁵
    

Psixologiya fanlari nomzodlari V.T. Kudryavtsev va V. Sinelnikov keng tarixiy-madaniy materialga (falsafa tarixi, ijtimoiy fanlar, san'at, amaliyotning alohida sohalari) asoslanib, jarayonda shakllangan quyidagi universal ijodiy qobiliyatlarni aniqladilar.

1. 
   Tasavvurning realizmi – shaxsning u haqida aniq tasavvurga ega bo‘lishidan va uni qat'iy mantiqiy kategoriyalar tizimiga kiritishidan oldin, integral ob'yektning qandaydir muhim, umumiy tendensiyasi yoki rivojlanish naqshini obrazli tushunish;
   
2. 
   Qismlardan oldin butunni ko‘rish qobiliyati;
   
3. 
   Ijodiy yechimlarning suprasituatsion-transformativ tabiati, muammoni hal qilishda shunchaki tanlash emas, balki mustaqil ravishda muqobil yaratish qobiliyati;
   
4. 
   Eksperiment - ob'yektlarning oddiy vaziyatlarda yashiringan mohiyatini eng aniq ochib beradigan sharoitlarni ongli va maqsadli yaratish qobiliyati, shuningdek, ushbu sharoitlarda ob'yektlarning "xulq-atvori" xususiyatlarini kuzatish va tahlil qilish qobiliyati.
   

O‘qituvchi, olim va amaliyotchilar G.S.Altshuller, V.M.Tsurikov, V.V. Mitrofanov, M.S. Gafitulin, M.S. Rubin, M.N. Shusterman TRIZ (ixtirochilik masalalarini yechish nazariyasi) va ТRIZ (ixtirochilik muammolarini hal qilish algoritmi) asosida ijodiy ta'lim dasturlari va usullarini ishlab chiqadi. Shaxsning ijodiy salohiyati quyidagi qobiliyatlardan iborat:

1. 
   Tavakkal qilish qobiliyati;
   
2. 
   Turlicha fikrlash;
   
3. 
   Fikrlash va harakatlarda moslashuvchanlik;
   
4. 
   Fikrlash tezligi;
   
5. 
   Original g'oyalarni ifodalash va yangilarini ixtiro qilish qobiliyati;
   
6. 
   Boy tasavvur;
   
7. 
   Narsa va hodisalarning noaniqligini idrok etish;
   
8. 
   Yuqori estetik qadriyatlar;
   
9. 
   Rivojlangan sezgi.
   

Mashhur amerikalik psixolog D. Gilford 16 ta shunday intellektual qobiliyatlarni aniqlagan. Ular orasida: fikrning ravonligi (vaqt birligida paydo bo‘ladigan g'oyalar soni), fikrning moslashuvchanligi (bir fikrdan ikkinchisiga o‘tish qobiliyati), o‘ziga xoslik (yangi nostandart g'oyalarni yaratish qobiliyati), qiziquvchanlik (dunyodagi muammolarga sezuvchanlik), gipotezani ishlab chiqish qobiliyati, fantastik (rag'batlantiruvchi va reaksiya o‘rtasida mantiqiy bog'liqlik mavjud bo‘lganda javobni haqiqatdan to‘liq izolyatsiya qilish), to‘liqlik kabilar ham mavjud.
P.Torrens o‘z asarlarida ijodkorlik yanada rivojlantirildi. Uning yondashuvi quyidagicha. Ijodkorlikni belgilaydigan qobiliyatlarga quyidagilar kiradi: vazifani bajarish tezligi sifatida baholanadigan qulaylik, ob'yektlarning bir sinfidan ikkinchisiga o‘tish soni sifatida baholanadigan moslashuvchanlik va o‘ziga xoslik kabi baholanadi. Bunday yondashuvda ijodkorlik mezoni natijaning sifatida emas, balki ijodiy mahsuldorlikni faollashtiruvchi xususiyatlar va jarayonlar: ravonlik, moslashuvchanlik, o‘ziga xoslik va vazifalarni ishlab chiqishda puxtalikdadir. Torrensning fikriga ko‘ra, ijodiy yutuqlarning maksimal darajasi omillar triadasining kombinatsiyasi bilan bog’liq: ijodiy qobiliyat, ijodiy muhit va ijodiy motivatsiya.⁷⁶
Psixologiyada ijodiy faoliyat qobiliyatini, birinchi navbatda, fikrlashning o‘ziga xos xususiyatlari bilan bog'lash odatiy holdir. Ijodiy fikrlash assotsiativlik, dialektik va tizimlilik bilan ajralib turadi.
Assotsiativlik – bir qarashda solishtirish mumkin bo‘lmagan narsa va hodisalardagi bog'liqlik va o‘xshashlikni ko‘rish qobiliyati.
Qarama-qarshiliklarni shakllantirish va ularni hal qilish yo‘llarini topish dialektik fikrlashga imkon beradi.
Ijodiy fikrlashni shakllantiradigan yana bir sifat – bu izchillik, ya'ni obyekt yoki hodisani yaxlit tizim sifatida ko‘rish, har qanday ob'yektni, har qanday muammoni har tomonlama, turli xil bog'lanishlarda idrok etish qobiliyati; hodisalar va rivojlanish qonuniyatlaridagi o‘zaro bog‘lanishlar birligini ko‘ra bilish qobiliyati. Bu fazilatlarning rivojlanishi fikrlashni moslashuvchan, o‘ziga xos va samarali qiladi.
Bir qator olimlar ijodiy fikrlashning assotsiatsiyalar bilan bog'lanishiga asoslanib fikrlar yuritishgan. S.Mednik ta'kidlashicha, fikrlash qanchalik ijodiy deb hisoblansa, ular o‘rtasida assotsiatsiyalar paydo bo‘ladigan g'oyalar qanchalik uzoq bo‘lsa, ular o‘z navbatida vazifa talablariga javob berishi va foydaliligi bilan ajralib turishi kerak. Assotsiatsiyalarga asoslangan ijodiy yechimlarning yo‘llari: sezgi, alohida elementlar (g'oyalar) o‘rtasidagi o‘xshashlikni topish va ba'zi g'oyalarni boshqalar tomonidan vositachilik qilish deb bilishgan.
Ijodkorlikning tarkibiy qismlaridan biri bu shaxsning qobiliyatidir. Ko‘pgina tadqiqotchilar ijodiy xulq-atvorda motivatsiya, qadriyatlar, shaxsning shaxsiy xususiyatlarini ajratib ko‘rsatadilar. Motivatsiya ta'sirida ijodkorlik ko‘rsatkichlari ortadi. Ijodkor bu motivatsiyalarni yaqinlari va oila a’zolaridan oladi.
K.M. Gurevich, E.M. Borisova ta'kidlashicha, ijodkorlik motivatsiyasi tavakkal qilish istagi, o‘z imkoniyatlari chegaralarini sinab ko‘rish va o‘zini eng yaxshi tarzda namoyon etishga urinish, imkon qadar o‘z imkoniyatlariga moslashish, ishlashga intilish sifatida qarashlar mavjudligini ta'kidlaydi. Yangi, g'ayrioddiy faoliyat, faoliyatning yangi usullarini qo‘llashda namoyon bo‘ladi.
A.M. Matyushkin ijodkorlik uchun muvaffaqiyat motivatsiyasi zarur, deb hisoblaydi. Ya.A. Ponomarev ijodkorlik insonning dunyodan begonalashuvining global irratsional motivatsiyasiga asoslanadi, deb fikr yuritgan. Ijodiy shaxsning motivatsiyasining o‘ziga xos xususiyatlarini u ijodkorlik natijasiga erishishdan qoniqish bilan emas, balki jarayonning o‘zida, ijodiy faoliyatga intilishda ko‘radi.
Bundan tashqari, aql va ijodkorlik darajasini butunlay boshqacha asosda bog'laydigan maxsus yondashuv mavjud. Ushbu yondashuvga ko‘ra, M.A. Volla va N.A. Kogan maktabgacha yoshdagi bolaning shaxsiy xususiyatlari aql va ijodkorlik darajalarining turli kombinatsiyasiga bog'liqdir, deb fikr yuritganlar.
Shaxs shakllanadigan ijtimoiy muhitni hisobga olmaslik mumkin emas. Bundan tashqari, uni faol ravishda shakllantirish kerak. Shu sababli, ijodiy qobiliyatlarning rivojlanishi atrof-muhit har bir shaxsning turli darajada mavjud bo‘lgan potensialni amalga oshirish uchun qanday imkoniyatlarni taqdim etishiga bog'liq. Butun muhit ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirish uchun qulay bo‘lishi kerak. V.N. Drujinin «ijodkorlikning shakllanishi faqat maxsus tashkil etilgan muhitda mumkin», deb ta'kidlaydi. Masalan, M. Volax va N. Kogan qat'iy vaqt chegaralari, raqobat muhiti va javob to‘g'riligining yagona mezoniga qarshi chiqishadi. Ularning fikriga ko‘ra, ijodkorlikning namoyon bo‘lishi uchun sub'yekt topshiriq mavzusi bo‘yicha qo‘shimcha ma'lumotlardan erkin foydalanishi mumkin bo‘lgan oddiy hayotiy vaziyatlar, qulay, erkin muhit kerak, deb o‘ylashgan.
Ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirish muammosi bo‘yicha psixologik-pedagogik adabiyotlarni tahlil qilish shuni ko‘rsatdiki, ijodiy qobiliyatlarni baholashning yagona yondashuvi hali ishlab chiqilmagan. Ularning ta'rifiga yondashuvlardagi farqlarga qaramay, tadqiqotchilar bir ovozdan ijodiy qobiliyatlarning muhim tarkibiy qismlari sifatida ijodiy tasavvur va ijodiy fikrlash fazilatlarini ajratib ko‘rsatishadi.
Mezon – bu yangi mahsulot yaratish, shuningdek, shaxsning o‘ziga xosligini amalga oshirish, bunda mahsulot yaratish umuman shart emas va hokazo. Deyarli barcha yondashuvlar ijodkorlikning shunday muhim farqlovchi xususiyatini ta'kidlaydi.⁷⁷