Qo‘qon universiteti Maktabgacha ta’lim yo‘nalishi 3-kurs talabasi

TADQIQOT MUHOKAMASI
Hozirda maktabgacha ta'lim muassasalarida keskin o‘zgarishlar yuz bermoqda. 1837-yilda birinchi bolalar bog'chasi ochilganidan beri qariyb 200 yil davomida bolalar bog'chasida ertak aytib berish, o‘yinchoqlarda nimalarnidir qurish, rasm chizish va birgalikda faoliyat yuritishni o‘rganish sifatida namoyon bo‘ldi. Biroq, bu holat hozirgi davrga kelib, to‘liqroq qilib aytganda, Froebel dizaynerlar uchun mo‘ljallangan loyihasini amaliyotga joriy qilgandan beri o‘zgara boshladi.
Meryem Yalchin bolalar bog'chasi ta'limidan ijodiy dizayn ko‘nikmalarining progressiv rivojlanishini kuzatish uchun o‘z bog'chasida bolalar bilan turli tajribalarni amalga oshira boshladi. Froebel ishining davomi sifatida Seymur Papertning ta'limga konstruktiv yondashuvini namuna sifatida ko‘rish mumkin, bu o‘quvchilarni shaxsiy ma'noga ega bo‘lgan dizayn tajribalariga jalb qilishga qaratilgan.
Froebel o‘zining loyihasini yaratishda 19-asrning boshlarida mavjud bo‘lgan materiallar bilan cheklangan. Lekin, biz bugungi ilg'or elektron va raqamli texnologiyalar bilan yangi turdagi qurilish to‘plamlarini yaratishimiz mumkin, Froebelning bolalar bog'chasi yondashuvini yanada ilg'or loyihalar ustida ishlaydigan va yanada rivojlangan g'oyalarni o‘rganadigan katta yoshdagi o‘quvchilar bilan kengaytirishimiz mumkin. Masalan, Mindstorms va Crickets yordamida bolalar dinamik, interfaol konstruksiyalarni yaratishlari, bu jarayonda sezish, qayta aloqa va nazorat bilan bog'liq tushunchalarni o‘rganishlari mumkin.
Ijodkorlik erta yoshda shakllantirilishi kerak bo‘lgan idrok, tanqidiy va tahliliy nuqtai nazarning asosidir. Fridrix Frobel 1837-yilda dunyodagi birinchi bolalar bog'chasini ochganida bu fikrni tushundi. U o‘z bog'chasini qurishda, loyihalash va yaratishda foydalanishi mumkin bo‘lgan jismoniy narsalarni (bloklar, boncuklar va plitkalar kabi) bolalarga mos qilib yaratishga harakat qildi. Ushbu ob'yektlar butun dunyoga Froebelning sovg'alari sifatida qoldi.
U 3 D o‘lchamlarini o‘sha davrlarda tasavvur qildi va buni o‘z bog’chasida namoyon etdi. Atrof-muhit bilan o‘zaro ta'sir qilish orqali odamlar uning ko‘p qirrali xususiyatlari, shuningdek, o‘zlarining tanalari va onglari haqida bilishadi, keyinchalik 3 D tasavvurni hosil qila boshlashdi. Bundan tashqari, o‘yin orqali bilim, tajriba va ob'yektlarni taqdim etish dizayn ta'limi uchun juda muhimdir. Biroq, bu masalalar professional tarzda qayta ishlanishi va dizayn tamoyillari, kontseptualizatsiya, 2D/3D fazoviy taqsimoti, rang, tekstura va yorug'lik kompozitsiyasi bilan maktabgacha ta’lim o‘quv dasturiga yanada kengroq integratsiya qilinishi kerak.
Yaqinda o‘tkazilgan tadqiqotlarda maktabgacha yoshdagi bolalarda badiiy ijod bilan bog'liq bir qancha omillar, masalan, muammolarga sezgirlikni uyg‘otish, moslashuvchanlik, ravonlik, o‘ziga xoslik va qayta ta'riflash kabilar kuzatildi. O‘qituvchilar kamdan-kam hollarda bolalarga o‘z g'oyalarini taqdim etish va qo‘llash imkoniyatini beradi. Tez-tez taklif qilinadigan mavzular bolalarni nima haqida o‘ylashga undashdan ko‘ra, allaqachon mavjud bo‘lgan narsani tasvirlashni talab qiladi. Ularga mashg’ulot davomida yangiliklarni ko‘proq berish va berilgan yangiliklarni qayta takrorlash uchun ham vaqt ajratish zarur. Bu holat yo‘lga qo‘yilmasa bolalarda o‘z tajribalarini ifodalash, noyob shakllarni yaratish yoki kuzatish qobiliyatini yaxshilash imkoniyati yo‘qoladi.
Bolalar o‘z maqsadlariga erishishlari uchun ularni ijodiy ta'lim jarayonining ba'zi xususiyatlari bilan asta-sekin tanishtirish kerak. Ellis va Morrisonning fikriga ko‘ra, turli xil materiallardan foydalanish bolalarga erkin izlanish, o‘z g'oyalarini sinab ko‘rish va dizayn muammolarini ijodiy tarzda hal qilish imkonini beradi va shu bilan birga ularning shaxsiy ifodasi, ijodi uchun moslashuvchanlikni ta'minlaydi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning o‘ynoqi ijodini badiiy ijod deb hisoblash ham mumkin, ular dizayn va turli xil faoliyatni qadrlash yoki ular bilan shug'ullanishga qodir. San'at, dizayn va fanga qiziqish paydo bo‘lgan davrda bolalarning har tomonlama rivojlanishi va shaxsiyatini qo‘llab-quvvatlaydigan turli xil ijodiy faoliyat amaliyotlari bo‘lishi mumkin.
Shunga mos ravishda, bolalar maktabgacha ta'lim jarayonida qandaydir tarzda ijodiy faoliyatga duch kelishadi. Shunga qaramay, ular dizayn masalalari uchun professional tarzda tuzilgan emas. Keyinchalik, ular odatda san'at yoki dizayn bakalavriat dasturini boshlamaguncha ijodkorlik kam yoki cheklangan an'anaviy ta'lim turini davom ettiradilar.
Biroq, talabalar juda boshqacha fikrlash tarziga moslashishi qiyin. Shu sababli, tadqiqotning ushbu qismi tadqiqot doirasidagi respondentlarning dizayndagi talabalari maktabgacha ta'limga ega bo‘lganligini, maktabgacha va bakalavriat akademik hayoti o‘rtasidagi ijodiy faoliyat niyatini va natijada talabalarning asosiy dizayn masalalari bo‘yicha ishlashini aniqlashga harakat qildi. Shunday qilib, bolalar bog'chasidan bakalavriat dasturigacha bo‘lgan uzluksiz ijodiy faoliyatning dizayn ta'limiga ta'sirini ko‘rib chiqishni tavsiya qilamiz.
Qobiliyatlarni shakllantirish haqida gapirganda, bolalarning ijodiy qobiliyatlarini qaysi yoshda rivojlantirish kerakligi masalasiga to‘xtalib o‘tish kerak. Psixologlar turli xil atamalarni ishlatishadi. Ijodiy qobiliyatlarni juda erta yoshdan boshlab rivojlantirish kerak, degan faraz mavjud. Bu gipoteza fiziologiyada o‘z tasdig'ini topadi. Bolaning miyasi, ayniqsa tez o‘sadi va hayotining birinchi yillarida "pishadi". Bu kamolot, ya'ni miya hujayralari sonining o‘sishi va ular orasidagi anatomik bog'lanishlar mavjud tuzilmalar ishining xilma-xilligi va intensivligiga hamda yangilarining shakllanishiga atrof-muhit tomonidan qanchalik rag'batlantirilishiga bog'liq. Bu "pishish" davri tashqi sharoitlarga nisbatan eng yuqori sezuvchanlik va plastika, rivojlanish uchun eng yuqori va eng keng imkoniyatlar davri hisoblanadi.
Bu inson qobiliyatlari rivojlanishining boshlanishi uchun qulay davr. Sharoitlar qanchalik qulay bo‘lsa, optimallikka qanchalik yaqin bo‘lsa rivojlanish shunchalik muvaffaqiyatli boshlanadi. Agar miyaning yetukligi va uning faoliyatining boshlanishi vaqtiga to‘g'ri kelsa va sharoitlar qulay bo‘lsa, unda rivojlanish osonlik bilan - mumkin bo‘lgan eng yuqori tezlashuv bilan davom etadi. Rivojlanish o‘zining eng yuqori cho‘qqisiga chiqishi mumkin va bola qobiliyatli, iste'dodli va yorqin bo‘ladi.
Psixologik nuqtai nazardan maktabgacha yoshdagi bolalik ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirish uchun qulay davr hisoblanadi, chunki bu yoshda bolalar o‘ta izlanuvchan, ularda atrofdagi dunyoni o‘rganishga intilish kata bo‘ladi. Ota-onalar va o‘qituvchilar qiziquvchanlikni rag'batlantirish, ularga bilim berish, turli tadbirlarga jalb qilish orqali bolalar tajribasini kengaytirishga hissa qo‘shadilar. Tajriba va bilimlarni to‘plash kelajakdagi ijodiy faoliyat uchun zaruriy shartdir. Bundan tashqari, maktabgacha yoshdagi bolalarning fikrlashlari katta yoshdagi bolalarnikiga qaraganda ancha erkindir. U hali stereotiplar tomonidan "ezilgan" emas. Maktabgacha yoshdagi bolalik ham ijodiy tasavvurni rivojlantirish uchun sezgir davr hisoblanadi.
Har bir insonning o‘ziga xosligi ko‘p jihatdan uning qobiliyatlarini belgilaydi. Qobiliyatlar erta bolalikdan shakllana boshlaydi va hayot davomida rivojlanadi. Mashhur bolalar psixologi O.M. Dyachenkoning yozishicha, qobiliyat inson uchun doimiy ahamiyatga ega, ular uning turli faoliyatdagi muvaffaqiyatini ta'minlaydi va kerakli bilim, ko‘nikma va malakalarni tezda egallashga yordam beradi. Bu qobiliyatlarni rivojlantirishning yuqori darajasi bolaga deyarli har qanday yangi vazifani tezda hal qilish, uning shartlarini aniq ko‘rish, munosabatlarni tushunishning muhim jihatlarini ajratib ko‘rsatish, qayta qurish shartlari orqali yechimlarni topish, yangi ijodiy mahsulotlar uchun g'oyalar yaratish, o‘z fikrini ifoda etish imkonini beradi.
Qobiliyatlarning noyob birikmasi va rivojlanish darajasi ikki omil bilan belgilanadi: moyillik va atrof-muhit ta'siri.
Moyillik – tug'ilish paytida tabiat tomonidan berilgan tananing anatomik va fiziologik xususiyatlari. Bu erda irsiyat muhim rol o‘ynaydi.
Atrof-muhit – bu kengroq tushuncha. U biz yashayotgan barcha sharoitlarni o‘z ichiga oladi: madaniyat, jamiyat, ekologiya, ta'lim, oila va boshqalar.
Turli yo‘nalishdagi olimlar, psixologlar, o‘qituvchilar, sotsiologlar va boshqalar bolaning qobiliyatini rivojlantirishni belgilab beruvchi asosiy ekologik omillardan biri bu oila ekanligini e’tirof etadilar.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning ijodiy qobiliyatlarini shakllantirish uchun psixologik-pedagogik faoliyat shakllari va usullari. Hozirgi vaqtda maktabgacha yoshdagi bolalarning ijodiy salohiyatini maksimal darajada oshirish, ularni rivojlantirish uchun yangi samarali texnologiyalarni izlash davom etmoqda.
Har yili aqliy faoliyatga qo‘yiladigan talablar ortib boradi, mashg'ulot muddati uzayadi, o‘zlashtirilgan bilimlar hajmi oshadi, lekin mashg'ulot vaqtini cheksiz ko‘paytirish mumkin emas. Qarama-qarshilik yuzaga keladi: aqliy faoliyatga qo‘yiladigan talablar doimiy ravishda o‘sib bormoqda va olingan bilimlarni o‘zlashtirish va ulardan foydalanish, ular asosida yangi narsalarni yaratish qobiliyati ancha past darajada qolmoqda.
Avvalgidek, an'anaviy ta'lim, asosan, tayyor haqiqatlarni o‘zlashtirish uchun reproduktiv faoliyatdan foydalanishga asoslanadi va tadqiqot izlanishlari pedagogik jarayonning yordamchi didaktik tuzilmasi bo‘lib qoladi. Bunday axborot-reseptiv tayyorgarlik natijasida bola kashfiyotchi xatti-harakatlarning asosiy xususiyatini – qidiruv faolligini yo‘qotadi. Va bu ajablanarli emas: bunday ta'lim "taqlid qilish", "takrorlash" va "itoatkorlik"ka asoslangan.
Natijada qiziqish, fikrlash va shuning uchun yaratish qobiliyati yo‘qoladi. Bolaning mustaqil ravishda yangi ma'lumotlarni izlash qobiliyati an'anaviy ravishda pedagogikada bolalar xatti-harakatlarining eng muhim xususiyati sifatida qaraladi. Izlanish xulq-atvori bolaning dunyoni idrok etishining asosiy manbalaridan biri bo‘lib, kashfiyotchi o‘rganish bolaning atrof-muhitni mustaqil o‘rganishga bo‘lgan tabiiy istagiga asoslanadi.
Tadqiqot ta'limining asosiy maqsadi – madaniyatning har qanday sohasida faoliyatning yangi usullarini mustaqil va ijodiy o‘zlashtirish (va qayta qurish) qobiliyatini shakllantirish. Qiyinchilik va qarama-qarshiliklarni osonlik bilan yengish qobiliyati ijodiy fikrlashning o’ziga xos xususiyatlaridan biri bo’lib, u o’zining fundamental yangiligi va yondashuvning o’ziga xosligi bilan ajralib turadi. Ta'lim faoliyatini tadqiqot o‘qitish usullariga asoslangan holda qurishga urinishlar qadim zamonlardan beri amalga oshirilgan, ammo bu ularning amaliyotda keng qo‘llanilishiga olib kelmadi.
Muammo shundaki, bolalar ijodiyotini rivojlantirish mavzusi nazariy jihatdan ko‘plab mualliflar tomonidan ochib berilgan, ammo muammoning maktabgacha ta'lim muassasasida ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirish kabi jihati yetarlicha o‘rganilmagan. Maktabgacha pedagogikada tasavvur va bolalar ijodiyotini rivojlantirish bo‘yicha yetarli miqdordagi nazariy ishlanmalar mavjud. Biroq, maktabgacha ta'lim mutaxassislari amaliyotida ushbu muammolarni hal qilish yo‘llari ilmiy, uslubiy va amaliy ishlanmalar orasida yetarli darajada ifodalanmagan.
Ko‘pincha o‘qituvchilar ijodiy rivojlanishni amalga oshirish texnologiyasini yetarli darajada bilmasliklari va ijodiy vazifalarni boshqa darajadagi vazifalardan ajrata olmasliklari sababli muammolarga duch kelishadi. Bu barcha istak va sa'y-harakatlarga qaramay, ushbu jarayonning samaradorligi past bo‘lishiga olib keladi. Binobarin, pedagog kadrlarni maktabgacha yoshdagi bolalarning ijodiy rivojlanishini amalga oshirish texnologiyalariga o‘rgatish zarurati tug‘iladi. Nazariy va amaliyotda bolaning ijodiy qobiliyatini shakllantirish muammosiga umumiy yondashuvlar aniqlandi, ular ijodiy fikrlaydigan shaxsni shakllantiradigan maktabgacha yoshdagi bolalarni o‘qitish texnologiyalarini ishlab chiqishga imkon beradi.
Pedagog N.V.Vetlugina «... musiqiy kechinmalar aslini olganda, doimo sensor qobiliyatga asoslanadi, chunki musiqa eng oddiy ohanglar, murakkab obrazlar va eng avvalo hissiyotlar orqali idrok etiladi va musiqiy qobiliyat rivojlanadi» – deb ta’kidlagan. Qobiliyatning eng yuqori darajasi – talantdir. Talant – insonga qaysidir murakkab faoliyatni muvaffaqiyatli, mustaqil va o‘ziga xos ravishda amalga oshirish imkonini beradi.⁷⁹
Psixologiyaga ko‘ra, inson bolasi tayyor qobiliyat bilan emas, balki biron-bir qobiliyatning ro‘yobga chiqish va rivojlanish manbayi, layoqat bilan tug’iladi. Layoqat o‘z holicha rivojlana olmaydi, uning rivojlanishi uchun qulay muhit kerak.
Bola musiqaga layoqat bilan tug’ilishi mumkin, lekin uning musiqiy xususiyatlari shakllanishi uchun qulay muhit yaratilmasa layoqati rivojlanmay qoladi. Insonning shaxs sifatida shakllanishida yetakchi omillardan biri muhitdir. Muhit deganda, kishiga ta’sir etadigan tashqi omillar yig’indisi tushuniladi. Muhit o‘z navbatida – tabiiy muhit, ijtimoiy muhit, oila muhiti va boshqalarga bo‘linadi. Insondagi musiqiy qobiliyatning rivojlanishi va shakllanishi uchun ijtimoiy va oila muhiti muhimdir. Inson bolasi, agar insoniy muhitga tushmay, hayvonlar muhitiga tushib qolsa, unda irsiy belgilarning ayrim biologik ko‘rinishlarigina saqlanadi xolos, lekin insoniy fikr, faoliyat, xatti – harakat shakllanmaydi.